MEХANİKA

257
29-§. Terbelmeli qozg’alıs
Garmonikalıq terbelisler. Garmonikalıq terbelislerdi kompleks formada ko’rsetiw.
Birdey jiyiliktegi garmonikalıq terbelislerdi qosıw. Menshikli terbelis. Da’slepki
sha’rtler. Energiya. Terbelislerdin’ so’niwi. Ma’jbu’riy terbelisler. Rezonans.
Amplitudalıq rezonanslıq iymeklik. Prujinag’a ildirilgen ju’ktin’ garmonikalıq
terbelisi. Fizikalıq mayatnik.
Biz a’piwayı mexanikalıq terbelislerdi qaraymız. Tallawlarımızdı materiallıq noqattın’
terbelmeli qozg’alısının baslaymız. Bunday qozg’alısta materiallıq noqat birdey waqıt
aralıqlarında bir awhal arqalı bir bag’ıtqa qaray o’tedi.
Terbelmeli qozg’alıslardın’ ishindegi en’ a’hmiyetlisi a’piwayı yamasa garmonikalıq
terbelmeli qozg’alıs bolıp tabıladı. Bunday qozg’alıstın’ xarakteri to’mendegidey kinematikalıq
model tiykarında ayqın ko’rinedi. Radiusı А bolg’an shen’ber boyınsha М geometriyalıq
noqatı ω mu’yeshlik tezligi menen ten’ o’lshewli qozg’alatug’ın bolsın (29-1 su’wret). Bul
noqattın’ diametrge, mısalı X ko’sherine tu’sirilgen proektsiyası shetki 1 N ha’m N 2 noqatları
arasında terbelmeli qozg’alıs jasaydı. N noqatının’ bunday terbelisi a’piwayı yamasa
garmonikalıq terbelis dep ataladı. Bunday terbelisti ta’riplew ushın N noqatının’ koordinatası
bolg’an x tı t waqıttın’ funktsiyası sıpatında ko’rsetiwimiz kerek. Meyli waqıttın’ baslang’ısh
momentinde ( t= 0 waqıt momentinde) OM radiusı ha’m X ko’sheri arasındag’ı mu’yesh δ
bolsın. t waqıttı o’tkende bul mu’yesh ω t o’simin aladı ha’m ω t + δ g’a ten’ boladı. 29-1
su’wretten
( ω + δ)
ekenligi ko’rinip tur. Bul formula N noqatının’ 1 2 N
terbelisin analitikalıq tu’rde ta’ripleydi.
x = Acos
t
(29.1)
N diametri boyındag’ı garmonikalıq
29-1 su’wret.
Garmonikalıq terbelistin’ ten’lemesin alıw
ushın arnalg’an sızılma.
Joqarıdag’ı (29.1)-formulada A arqalı terbeliwshi noqattın’ ten’ salmaqlıq Î halınan en’
maksimum bolg’an awıtqıwı belgilengen. Bul A shaması terbelis amplitudası dep ataladı. ω
shaması terbelistin’ tsikllıq jiyiligi dep ataladı. ωt + δ bolsa terbelisler fazası, al onın’ t = 0
waqıt momentindegi ma’nisi δ baslang’ısh faza dep ataladı. Eger baslang’ısh faza δ = 0 bolsa
al δ = −π
/ 2 ma’nisi ornı alsa
x = Acos
ωt
,
x = Asin
ωt
.