MEХANİKA

Qattı deneler gazde yamasa suyıqlıqta qozg’alg’anda su’ykelis ku’shlerinen basqa
denelerdin’ tezligine qarama-qarsı bag’ıtlang’an qarsılıq ku’shleri de orın aladı. Bul ku’shler
tutas deneler mexanikasında u’yreniledi.
Su’ykelis ku’shlerinin’ jumısı. Tınıshlıqtag’ı su’ykelis ku’shlerinin’ jumısı nolge ten’.
Qattı betlerdin’ sırg’anawında su’ykelis ku’shleri orın almastırıwg’a qarsı bag’ıtlang’an. Onın’
jumısı teris belgige iye. Bul jag’dayda kinetikalıq energiya bir biri menen su’ykelisetug’ın
betlerdin’ ishki energiyasına aylanadı - onday betler qızadı. Suyıq su’ykeliste de kinetikalıq
energiya jallılıq energiyasına aylanadı. Sonlıqtan su’ykelis bar bolg’andag’ı qozg’alıslarda
energiyanın’ saqlanıw nızamı kinetikalıq ha’m potentsial energiyalardın’ qosındısının’ turaqlı
bolıp qalatug’ınlıg’ınan turmaydı. Su’ykelis barda usı eki energiyanın’ qosındısı kemeyedi.
Energiyanın’ ishki energiyag’a aylanıwı a’melge asadı.
Suyıq su’ykelis bar jag’daydag’ı qozg’alıs. Qurg’aq su’ykeliste tezleniw menen qozg’alıs
su’ykelis ku’shinnin’ maksimal ma’nisinen artıq bolg’anda a’melge asadı. Bunday jag’daylarda
turaqlı sırtqı ku’shtin’ ta’sirinde dene ta’repinen alınatug’ın tezlik sheklenbegen. Suyıq su’ykelis
bolg’anda jag’day basqasha. Bunday jag’dayda turaqlı ku’sh penen dene tek g’ana sheklik dep
atalatug’ın tezlikke shekem tezletedi. Usınday tezlikke jetkende k v
252
fsu 'yk
= su’ykelis ku’shi
sırttan tu’sirilgen ku’shti ten’lestiredi ha’m dene ten’ o’lshewli qozg’ala baslaydı. Sonlıqtan
fsu
'yk
sheklik tezlik ushın vshek
= formulasın qollanıw mu’mkin.
k
Stoks formulası. Suyıq su’ykelis ku’shin esaplaw quramalı ma’sele bolıp tabıladı.
Su’ykelis ku’shi suyıqlıqta qozg’alıwshı denenin’ formasına ha’m suyıqlıqtın’ jabısqaqlıg’ına
baylanıslı. U’lken emes shar ta’rizli deneler ushın bul ku’sh Stoks formulası ja’rdeminde
anıqlanıwı mu’mkin:
fsu 0
' yk = 6 πμ
r v
(28.1)
Bul an’latpada r 0 arqalı shardın’ radiusı, μ arqalı jabısqaqlıq koeffitsienti (yamasa dinamikalıq
jabısqaqlıq) beliglengen. Ҳa’r bir suyıqlıq ushın jabısqaqlıq koeffitsientinin’ ma’nisi fizikalıq
kestelerden alınadı.
Stoks formulası ko’p jag’daylar ushın qollanıladı. Mısalı, eger ku’sh berilgen, al shekli tezlik
ta’jiriybede anıqlang’an bolsa, onda shardın’ radiusın anıqlaw mu’mkin. Eger shardın’ radiusı
belgili bolsa, shekli tezlikli anıqlap ku’shti tabadı.
Shekli tezlikke jaqınlaw. Bir o’lshemli ken’islikte su’ykelis ku’shleri bar jag’daylarda
denenin’ qozg’alısı
dv
m = f0
− kv
dt
(28.2)
ten’lemesi menen ta’riplenedi. f 0 ku’shin turaqlı dep esaplaymız. Meyli t = 0 waqıt
momentinde tezlik v = 0 bolsın. Ten’lemenin’ sheshimin integrallaw arqalı tabamız:
v
∫ = ∫
0
dv
1−
( k / f )
v
t
0 dt
f
m
0
,
(28.3)