MEХANİKA

Samolet qanaatının’ ko’teriw ku’shi. U’ziliw qubılısı menen ko’teriw ku’shinin’ payda
bolıwı tikkeley baylanıslı. Bizdi tiykarınan samolettın’ qanatına ta’sir etetug’ın ko’teriw ku’shi
qızıqtıraldı. Biraq basqa formag’a iye deneler ushın da ko’teriw ku’shinin’ payda bolıw
mexanizmleri samolettın’ qanatına tasir etetug’ın ko’teriw ku’shinin’ mexanizmi menen birdey
bolatug’ınlıgın atap o’tiw kerek. Turaqlı tezlik penen ushıwshı samolettın’ ken’isliktegi
orientatsiyası o’zgermeydi dep esaplaymız. Demek bunday ushıwda samoletqa ta’sir etiwshi
barlıq ku’shlerdin’ momentleri bir birin ten’lestiredi degen so’z. Samolettın’ impuls momenti
bolsa turaqlı bolıp qaladı. A’piwayılıq ushın hawada ten’ o’lshewli qozg’alatug’ın, bag’ıtı
sızılmag’a perpendikulyar bag’ıtlang’an ayırım qanattı qaraymız (27-18 su’wret). Qanattın’
uzınlıg’ın sheksiz u’lken dep esaplaymız. Bunday qanat sheksiz uzınlıqqa iye qanat dep ataladı.
Qanat penen baylanısqa esaplaw sistemasına o’tken qolaylı. Sol maqsette qanattın’ S massa
orayına koordinata basın ornatamız. Bul esaplaw sistemasının’ inertsial bolatug’ınlıg’ın o’zio’zinen
tu’sinikli dep esaplaymız
Solay etip biz qanattı qozg’almaydı, al hawanın’ qozg’alısın tegis dep esaplaymız. Ta’sir
tiymegen xawa ag’ısı a’lbette ten’ o’lshewli boladı. Ga’plerimizdin’ bir ma’nisli bolıwı ushın
to’mende aytılatug’ın barlıq qozg’alıs momentlerin sol С noqatına salıstırıp alamız. Qanattın’
o’zinin’ qozg’alıs mug’darının’ momenti nolge ten’. Sonlıqtan bul haqqında ga’p etpesek te
boladı.
244
27-18 su’wret.
Ҳawada ten’ o’lshewli qozg’alatug’ın, bag’ıtı
sızılmag’a perpendikulyar bag’ıtlang’an
samolet qanatının’ su’wreti.
Ko’teriw ku’shinin’ payda bolıwı ushın qanat simmetriyalı bolmawı kerek yamasa qanat
qozg’alatug’ın gorizont bag’ıtındag’ı tegislikke qarata simmetriyag’a iye bolmawı sha’rt (bunday
simmetriyanı a’dette gorizont bag’ıtındag’ı tegislikke qarata aynalıq simmetriya dep ataymız).
Mısalı o’z ko’sheri do’gereginde aylanbaytug’ın do’n’gelek tsilindr jag’dayında ko’teriw
ku’shinin’ payda bolıwı mu’mkin emes. Demek biz aytıp atırg’an aynalıq simmetriya joq dep
esaplaymız. Endi shegaralıq qatlamda qanattan qashıqlasqan sayın hawa bo’lekshelerinin’ tezligi
artatug’ınlıg’ın eske tu’siremiz. Sonın’ saldarınan shegaralıq qatlamdag’ı qozg’alıs iyrimlik
qozg’alıs bolıp tabıladı ha’m sog’an sa’ykes aylanıwdı o’z ishine aladı. Qanattın’ u’stinde
aylanıw saat strelkasının’ qozg’alıw bag’ıtında, al to’meninde qarama-qarsı bag’ıtta qozg’aladı
(eger suyıqlıq ag’ısı soldan on’g’a qaray qozg’alatug’ın bolsa). Meyli qanattın’ to’menindegi
shegaralıq qatlamda turg’an hawa massası bir yamasa bir neshe iyrim tu’rinde julıp alınıp ketedi
dep esaplaymız. Aylanıwshı qozg’alısqa qatnasqanlıqtan bul massa o’zi menen birge belgili bir
impuls momentin alıp ketedi. Biraq hawanın’ ulıwmalıq qozg’alıs momenti o’zgere almaydı.
Eger qanattın’ u’stingi ta’repinde shegaralıq qatlamnın’ u’zip alınıwı bolmasa qozg’alıs
momentinin’ saqlanıwı ushın qanattın’ sırtı boyınsha ag’ıs saat strelkası bag’ıtında qozg’alıwı
kerek. Basqa so’z benen aytqandı qanattın’ sırtı arqalı tiykarg’ı ag’ısqa qosılıwshı saat strelkası
bag’ıtındag’ı hawanın’ tsirkulyatsiyası payda boladı. Qanat astındag’ı tezlik kishireyedi, al
u’stinde u’lkeyedi. Sırtqı ag’ısqa Bernulli ten’lemesin qollanıwg’a boladı. Bul ten’lemeden
tsirkulyatsiya na’tiyjesinde qanattın’ astında basımnın’ ko’beyetug’ınlıg’ı, al u’stinde
azayatug’ınlıg’ı kelip shıg’adı. Payda bolg’an basımlar ayırması joqarıg’ı qaray bag’ıtlang’an
ko’teriw ku’shi sıpatında ko’rinedi. Al julıp alıng’an iyrimler qanattın’ u’stingi ta’repinde payda
bolsa «ko’teriw» ku’shi to’men qaray bag’ıtlanadı.