MEХANİKA

P P0
+ gh =
ρ ρ
232
0 +
2
v
.
2
(27.33)
Bul an’latpada h arqalı tesikshe menen suwdın’ qa’ddi arasındag’ı qashıqlıq, P 0 arqalı
atmosferalıq basım belgilengen. Joqarıdag’ı ten’lemeden
v = 2gh
(27.34)
formulasına iye bolamız. Bul formula Torishelli formulası dep ataladı. Bul formuladan
suyıqlıqtın’ tesiksheden ag’ıp shıg’ıw tezligi h biyikliginen erkin tu’skende alıng’an tezlikke
ten’ bolatug’ınlıg’ı kelip shıg’adı.
Jabısqaqlıq. Real (haqıyqıy) suyıqlıqlarda normal basımnan basqa suwıqlıqlardın’
qozg’alıwshı elementleri shegaralarında ishki su’ykelistin’ urınba ku’shleri yamasa jabısqaqlıq
orın aladı. Bunday ku’shlerdin’ bar ekenligine a’piwayı ta’jiriybelerden ko’rsetiwge boladı.
Mısalı jabısqaqlıq esapqa alınbay keltirilip shıg’arılg’an Bernulli ten’lemesinen bılayınsha
juwmaqlar shıg’aramız: Eger suyıqlıq gorizont boyınsha jatqan, barlıq jerlerinde kese-kesimi
birdey bolg’an naydan ag’atug’ın bolsa basımnın’ ha’mme noqatlarda birdey bolıwı sha’rt.
Ҳaqıyqatında basım ag’ıs bag’ıtında to’menleydi (27-9 su’wret). Statsionar ag’ıstı payda etiw
ushın naydın’ ushlarında turaqlı tu’rde basımlar ayırmasın payda etip turıw kerek. Bul basımlar
ayırması su’ykelis ku’shlerin joq etiw ushın za’ru’r.
27-9 su’wret.
Kese-kesimi o’zgermeytugın nay arqalı
haqıyqıy suyıqlıq aqqandag’ı jabısqaqlıq
ku’shlerinin’ bar ekenligin ko’rsetetug’ın
ta’jiriybenin’ sxeması.
Basqa bir mısal retinde aylanıwshı ıdıstag’ı suyıqlıqtın’ qozg’alısın baqlawdan kelip
shıg’adı. Eger ıdıstı vetrikal bag’ıttag’ı ko’sher do’gereginde aylandırsaq suyıqlıqtın’ o’zi de
aylanısqa keledi. Da’slep ıdıstın’ diywallarına tikkeley tiyip turg’an suyıqlıqtın’ qatlamları
aylana baslaydı. Keyin aylanıs ishki qatlamlarg’a beriledi. Solay etip ıdıs penen suyıqlıq birdey
bolıp aylanaman degenshe ıdıstan suyıqlıqqa aylanbalı qozg’alıs beriliwin dawam etedi. Usınday
beriliwdi qozg’alıs bag’ıtına urınba bolıp bag’ıtlang’an ku’shler ta’miyinleydi. Usınday urınba
bag’ıtında bag’ıtlang’an ku’shlerdi ishki su’ykelis ku’shleri dep ataymız. Jabısqaqlıq ku’shleri
dep atalatug’ın su’ykelis ku’shleri de ayrıqsha a’hmiyetke iye.
İshki su’ykelistin’ sanlıq nızamların tabıw ushın a’piwayı mısaldan baslaymız. Arasında
jabısqaq suyıqlıq jaylasatug’ın o’z-ara parallel, sheksiz uzın plastinalardı qaraymız (27-10
su’wret). To’mengi AB plastinası qozg’almaydı, al joqarg’ı CD plastinkası og’an salıstırg’anda
v0 tezligi menen qozg’alsın. CD plastinasının’ ten’ o’lshewli qozg’alısın ta’miyinlew ushın
og’an turaqlı tu’rde qozg’alıs bag’ıtındag’ı F ku’shin tu’siriw kerek. Bir orında uslap turıw
ushın AB plastinasına da tap usınday, biraq qarama-qarsı bag’ıtlang’an ku’sh tin’ tu’siwi kerek.
Nyuton ta’repinen XVII a’sirdin’ ekinshi yarımında usı F ku’shinin’ plastinalardın’ maydanı S
ke, tezik v 0 ge tuwrı proportsional, al plastinalar arasındag’ı qashıqlıq h qa keri proportsional
ekenligin da’lilledi. Demek