MEХANİKA
MEХANİKA MEХANİKA
A’hmiyetli koordinatalar sistemaları. Koordinatalar sistemasının’ og’ada ko’plegen tu’rleri belgili. Biraq solardın’ ishinde a’sirese fizika iliminde en’ a’piwayıları ha’m a’hmiyetlileri qolanıladı. Bunday koordinatalar sistemalarının’ sanı ko’p emes ha’m olar haqqındag’ı mag’lıwmatlar ko’p sanlı kitaplarda berilgen. Solardın’ ishinde fizika ilimin u’yreniw ushın to’mendegi koordinatalar sistemaları este saqlanıwı tiyis: 1). Tegisliktegi koordinatalar sistemaları: x eki sanının’ ja’rdeminde beriledi. Bul jerde x ha’m y uzınlıqlar bolıp tabıladı (3-1 a su’wret). 1a). Tuwrı mu’yeshli Dekart koordinatalar sisteması. Noqattın’ awhalı ( , y) 1b). Polyar koordinatalar sistemasında tegislikte noqattın’ awhalın ta’ripleytug’ın eki san ρ, ϕ uzınlıq ρ ha’m mu’yesh ϕ bolıp tabıladı (3-2 su’wret). ( ) 2). Ken’islikte: 2a). Tuwrı mu’yeshli Dekart koordinatalar sisteması. Bunday jag’dayda noqattın’ ken’isliktegi awhalın ta’ripleytug’ın ( x , y, z) shamalarının’ u’shewi de uzınlıqlar bolıp tabıladı (3-1 b su’wret). Eki tu’rli tuwrı mu’yeshli Dekart koordinatalar sistemasının’ bar ekenligin atap o’temiz. Bunday koordinatalar sistemaların qozg’altıw arqalı bir biri menen betlestiriw mu’mkin emes. Bul sistemalardın’ biri on’, al ekinshisi teris koordinatalar sisteması dep ataladı. Bunday koordinata sistemaları ko’sherlerinin’ bir birine salıstırg’andag’ı bag’ıtları boyınsha bir birinen ayrıladı. On’ sistemada z ko’sherinin’ bag’ıtı x ha’m y ko’sherlerinin’ bag’ıtlarına salıstırg’anda on’ vint qa’desi boyınsha anıqlanadı (su’wrette on’ sistema keltirilgen). 2b). TSilindrlik koordinatalar sistmasındag’ı noqattın’ ken’isliktegi awhalı anıqlanatug’ın u’sh shama bolg’an ( ρ , ϕ, z) lerdin’ ekewi uzınlıq (ρha’m z ), birewi mu’yesh (ϕ ) bolıp tabıladı (3-3 a su’wrette keltirilgen). a) b) 3-1 su’wret. Tuwrı mu’yeshli a) tegisliktegi, b) ken’isliktegi Dekart koordinatalar sistemaları 22 3-2 su’wret. Polyar koordinatalar sisteması.
23 a) b) 3-3 su’wret. TSilindrlik (a) ha’m sferalıq (b) koordinatalar sistemaları. 2v). Sferalıq dep atalatug’ın koordinatalar sistemasında noqattın’ awhalın anıqlaytug’ın ( r , ϕ, θ) u’sh sanının’ birewi uzınlıq ( r) , al qalg’an ekewi mu’yesh bolıp tabıladı ( ϕ ha’m θ, 3- 3 b su’wret). Koordinatalar sistemalarındag’ı noqattın’ awhalın anıqlaytug’ın u’sh san noqattın’ koordinataları dep ataladı. Bir koordinatalar sistemasınan ekinshisine o’tiw. Bir koordinatalar sistemasındag’ı noqattın’ koordinataları menen ekinshi koordinatalar sistemasındag’ı sol noqattın’ koordinataların baylanıstıratug’ın formulalar koordinatalardı tu’rlendiriw dep ataladı. Usı paragrafta keltirilgen su’wretler ja’rdeminde bir koordinatalar sistemasınan ekinshi koordinatalar sistemasına tu’rlendiriw formulaların an’sat keltirip shıg’arıwg’a boladı. TSilindrlik koordinatalardan Dekart koordinatalar sistemasına o’tiw formulaları x = ρ⋅ cosϕ, y = ρ⋅ sin ϕ, z = z . Sferalıq koordinatalardan Dekart koordinatalarına o’tiw x = r ⋅sin θ⋅ cos ϕ, y = r ⋅sin θ⋅ sin ϕ, z = r ⋅cosθ . Vektorlar. Ko’p fizikalıq shamalar bir sannın’ ja’rdeminde beriledi. Bunday shamalar qatarına massa ha’m temperatura kiredi. Bunday shamalar skalyarlar dep ataladı. Al bir qansha fizikalıq shamalardı beriw ushın bir neshe san talap etiledi. Mısalı tezlik tek san shaması boyınsha emes, al bag’ıtı boyınsha da anıqlanadı. Sferalıq koordinatalar sistemasında bag’ıttın’ ken’islikte eki sannın’, atap aytqanda ϕ ha’m θ mu’yeshlerinin’ ja’rdeminde beriletug’ınlıg’ı ko’rinip tur. Sonlıqtan tezlik u’sh sannın’ ja’rdeminde ta’riplenedi. Bunday shamalardı vektorlar dep ataymız. Vektordı absolyut ma’nisi ha’m bag’ıtı boyınsha anıqlanadı dep aytadı. Biraq u’sh san menen anıqlanatug’ın barlıq fizikalıq shamalar vektorlar bolıp tabılmaydı. Vektor bolıwı ushın bul u’sh san bir koordinatalar sistemasınan ekinshisine o’tkende to’mende keltirilgen bazı bir qa’deler tiykarında tu’rleniwi sha’rt. Vektorlar basqa oqıwlıqtag’ılar sıyaqlı bul lektsiyalar tekstlerinde juwan ha’ripler menen berilegen. Mısalı A vektor, onın’ absolyut ma’nisi A yamasa | A | tu’rinde belgilengen.
- Page 1 and 2: O’zbekstan Respublikası joqarı
- Page 3 and 4: 3 KİRİSİW Fizika iliminin’ qan
- Page 5 and 6: Joqarıda aytılg’anlardın’ ba
- Page 7 and 8: olıp tabıladı. Usı aytılg’an
- Page 9 and 10: Lektsiyalar tekstlerinde za’ru’
- Page 11 and 12: 11 tabıladı. Bul modellerdin’ d
- Page 13 and 14: sa’ykes kelmey qaladı. Birinshi
- Page 15 and 16: Fizikalıq shamalardın’ o’lshe
- Page 17 and 18: 17 § 3. Ken’islik ha’m waqıt
- Page 19 and 20: Joqarıda keltirilgen bes aksiomala
- Page 21: Koordinatalar sisteması. Berilgen
- Page 25 and 26: 25 Bul jerde α arqalı ıqtıyarl
- Page 27 and 28: 27 i , j, k birlik vektorları aras
- Page 29 and 30: 29 Waqıt dep materiallıq protsess
- Page 31 and 32: ta sinхronlastqan bolıp shıg’a
- Page 33 and 34: Tezliktin’ qurawshıları: 33 dx
- Page 35 and 36: 35 4-2 su’wret. Tezlikler godogra
- Page 37 and 38: Noqattın’ shen’ber boyınsha q
- Page 39 and 40: 39 4-6 su’wret. Elementar mu’ye
- Page 41 and 42: 41 g t h v0t 2 − = 30 m biyiklikk
- Page 43 and 44: Sızılmadan Bunnan 43 vx x = v⋅
- Page 45 and 46: 45 Tek sheksiz kishi mu’yeshlik a
- Page 47 and 48: 47 5-1 su’wret. Eyler mu’yeshle
- Page 49 and 50: Orın almastırıwdı ilgerilemeli
- Page 51 and 52: 3-anıqlama. Materiyanın’ o’zi
- Page 53 and 54: formulasına iye bolamız. Bul form
- Page 55 and 56: yag’nıy F + F = 0 . ik ki ik 55
- Page 57 and 58: 3) Praktikalıq teхnikalıq sistem
- Page 59 and 60: 59 Bul an’latpadag’ı 1 v da’
- Page 61 and 62: formulası menen anıqlanıladı. S
- Page 63 and 64: 63 8-§. Meхanikadag’ı Lagranj
- Page 65 and 66: Salıstırmalıq teoriyasında mass
- Page 67 and 68: printsiptin’ ja’rdeminde biz iz
- Page 69 and 70: tu’rine iye boladı. Al Lagranj-E
- Page 71 and 72: sanlar 1, 2, 3, K , n ma’nislerin
23<br />
a) b)<br />
3-3 su’wret. TSilindrlik (a) ha’m sferalıq (b) koordinatalar sistemaları.<br />
2v). Sferalıq dep atalatug’ın koordinatalar sistemasında noqattın’ awhalın anıqlaytug’ın<br />
( r , ϕ, θ)<br />
u’sh sanının’ birewi uzınlıq ( r) , al qalg’an ekewi mu’yesh bolıp tabıladı ( ϕ ha’m θ,<br />
3-<br />
3 b su’wret).<br />
Koordinatalar sistemalarındag’ı noqattın’ awhalın anıqlaytug’ın u’sh san noqattın’<br />
koordinataları dep ataladı.<br />
Bir koordinatalar sistemasınan ekinshisine o’tiw. Bir koordinatalar sistemasındag’ı<br />
noqattın’ koordinataları menen ekinshi koordinatalar sistemasındag’ı sol noqattın’<br />
koordinataların baylanıstıratug’ın formulalar koordinatalardı tu’rlendiriw dep ataladı. Usı<br />
paragrafta keltirilgen su’wretler ja’rdeminde bir koordinatalar sistemasınan ekinshi koordinatalar<br />
sistemasına tu’rlendiriw formulaların an’sat keltirip shıg’arıwg’a boladı.<br />
TSilindrlik koordinatalardan Dekart koordinatalar sistemasına o’tiw formulaları<br />
x = ρ⋅<br />
cosϕ,<br />
y = ρ⋅<br />
sin ϕ,<br />
z = z .<br />
Sferalıq koordinatalardan Dekart koordinatalarına o’tiw<br />
x = r ⋅sin<br />
θ⋅<br />
cos ϕ,<br />
y = r ⋅sin<br />
θ⋅<br />
sin ϕ,<br />
z = r ⋅cosθ<br />
.<br />
Vektorlar. Ko’p fizikalıq shamalar bir sannın’ ja’rdeminde beriledi. Bunday shamalar<br />
qatarına massa ha’m temperatura kiredi. Bunday shamalar skalyarlar dep ataladı. Al bir qansha<br />
fizikalıq shamalardı beriw ushın bir neshe san talap etiledi. Mısalı tezlik tek san shaması<br />
boyınsha emes, al bag’ıtı boyınsha da anıqlanadı. Sferalıq koordinatalar sistemasında bag’ıttın’<br />
ken’islikte eki sannın’, atap aytqanda ϕ ha’m θ mu’yeshlerinin’ ja’rdeminde beriletug’ınlıg’ı<br />
ko’rinip tur. Sonlıqtan tezlik u’sh sannın’ ja’rdeminde ta’riplenedi. Bunday shamalardı<br />
vektorlar dep ataymız. Vektordı absolyut ma’nisi ha’m bag’ıtı boyınsha anıqlanadı dep aytadı.<br />
Biraq u’sh san menen anıqlanatug’ın barlıq fizikalıq shamalar vektorlar bolıp tabılmaydı.<br />
Vektor bolıwı ushın bul u’sh san bir koordinatalar sistemasınan ekinshisine o’tkende to’mende<br />
keltirilgen bazı bir qa’deler tiykarında tu’rleniwi sha’rt.<br />
Vektorlar basqa oqıwlıqtag’ılar sıyaqlı bul lektsiyalar tekstlerinde juwan ha’ripler menen<br />
berilegen. Mısalı A vektor, onın’ absolyut ma’nisi A yamasa | A | tu’rinde belgilengen.
Change language