MEХANİKA

ko’plep ushırasadı. Olar suyıqlıqlardın’ u’ziliwge bolg’an qarsılıg’ın ha’lsiretedi. Sonlıqtan
basım ko’pshilik suyıqlıqlarda kernew basım tu’rine iye ha’m normal kernewdi + Tn
arqalı
emes (kerim), al + Pn
arqalı (basım) belgileymiz. Eger basım kernewge o’tse onın’ belgisi teris
belgige aylanadı, al bul o’z gezeginde suyıqlıqtın’ tutaslıg’ının’ buzılıwına alıp keledi. Usınday
jag’dayg’a baylanıslı gazler sheksiz ko’p ken’eye aladı, gazler barqulla ıdıstı toltırıp turadı.
Suyıqlıq bolsa, kerisinshe, o’zinin’ menshikli ko’lemine iye. Bul ko’lem sırtqı basımg’a
baylanıslı az shamag’a o’zgeredi. Suyıqlıq erkin betke iye ha’m tamshılarg’a jıynala aladı. Usı
jag’daydı atap aytıw ushın suyıq ortalıqtı tamshılı-suyıq ortalıq dep te ataydı. Mexanikada
tamshılı suyıqlıqlardın’ ha’m gazlerdin’ qozg’alısın qarag’anda gazlerdi suyıqlıqlardın’ dara
jag’dayı sıpatında qaraydı. Solay etip suyıqlıq dep yaki tamshılı suyıqlıqtı, yaki gazdi tu’sinemiz.
Mexanikanın’ suyıqlıqlardın’ ten’ salmaqlıg’ı menen qozg’alısın izertleytug’ın bo’limi
gidrodinamika dep ataladı.
Arximed (bizin’ eramızg’a shekemgi shama menen 287-212 jıllar) nızamı. Bul nızam
gidrostatikanın’ tiykarg’ı nızamlarının’ biri bolıp, a’dette qozg’almaytug’ın suyıqlıqta ten’
salmaqlıqta turg’an deneler ushın qollanıladı ha’m mınaday mazmung’a iye: Suyıqlıq o’zine
tu’sirilgen denege vertikal bag’ıtta sol dene ta’repinen qısıp shıg’arılg’an suyıqlıqtın’
salmag’ına ten’ ku’sh penen ta’sir etedi. Arximed nızamı gazler ushın da orınlanadı.
Sonlıqtan onı tolıq etip bılayınsha aytamız:
Suyıqlıq yamasa gaz o’zine tu’sirilgen denege vertikal bag’ıtta sol dene ta’repinen
qısıp shıg’arılg’an suyıqlıqtın’ yamasa gazdin’ salmag’ına ten’ ku’sh penen ta’sir
etedi.
Arximed nızamının’ orınlanıwı ushın denenin’ suyıqlıqta ten’ salmaqlıq xalda
turıwının’ za’ru’r ekenligin esapka lasaq Arximed nızamına
Eger suyıqlıqqa batırılg’an dene ten’ salmaqlıq halda uslap turılatug’ın bolsa,
onda denege qorshag’an suyıqlıqtın’ gidrostatikalıq basımınan payda bolatug’ın qısıp
shıg’arıwshı kush ta’sir etip, bul ku’shtin’ shaması dene ta’repinen qısıp shıg’arılg’an
suyıqlıqtın’ salmag’ına ten’. Bul kısıp shıg’arıwshı ku’sh joqarı qaray bag’ıtlang’an
ha’m dene ta’repinen qısıp shıg’arılg’an suyıqlıqtın’ massa orayı arqalı o’tedi.
219
Joqarıda ga’p etilgen jag’day 27-1 su’wrette ko’rsetilgen.
27-1 su’wret.
S betine ta’sir etiwshi gidrostatikalıq
basımnın’ saldarınan payda bolatug’ın qısıp
shıg’arıwshı ku’sh F tin’ shaması S beti
menen sheklengen suyıqlıqtın’ salmag’ı Q
g’a ten’ bolıwı, bul ku’shtin’ bag’ıtı joqarı
qaray bag’ıtlang’an ha’m suyıqlıqtın’ ayırıp
alıng’an ko’lemindegi massalar orayı A
arqalı o’tiwi kerek.
Eger qısıp shıg’arılg’an suyıqlıqtın’ yamasa gazdin’ salmag’ı denenin’ salmag’ınan kishi
bolsa dene tolıq batıp ketedi. Mısalı 1 sm 3 temirdin’ salmag’ı 7,67 G g’a ten’. Al 1 sm 3 suwdın’