MEХANİKA

218
27-§. Gazler ha’m suyıqlıqlar mexanikası
Gazler ha’m suyıqlıqlardın’ qa’siyetleri. Suyıqlıqlardın’ statsionar ag’ıwı.
Ag’ıs nayı ha’m u’zliksizlik ten’lemesi. Ag’ıstın’ tolıq energiyası. Bernulli
ten’lemesi. Dinamikalıq basım. Qısılıwshılıqtı dıqqatqa almaslıq sha’rti.
Suyıqlıqtın’ nay boylap ag’ıwı. Suyıqlıqtın’ jabısqaqlıg’ı. Laminar ha’m
turbulent ag’ıs. Reynolds sanı. Puazeyl nızamı. Suyıqlıq yamasa gazdin’
denelerdi aylanıp ag’ıp o’tiwi. Ag’ıstın’ u’ziliwi ha’m iyrimlerdin’ payda
bolıwı. Shegaralıq qatlam. Man’lay qarsılıq ha’m qanattın’ ko’teriw ku’shi.
Jukovskiy-Kutta formulası. Gidrodinamikalıq uqsaslıq nızamları.
Qattı deneler ten’ salmaqlılıq halda formasın saqlaydı ha’m usıg’an baylanıslı biz qattı
deneler forma serpimliligine iye dep esaplaymız. Suyıqlıqlar bolsa bunday forma serpimliligine
iye emes, al olar ushın saqlawg’a umtılatug’ın shama ko’lem bolıp tabıladı. Demek olar tek
ko’lemlik serpimlilikke iye boladı. Ten’ salmaqlıq halda gaz benen suyıqlıqtag’ı kernew barlıq
waqıtta da ta’sir etiwshi maydang’a normal bag’ıtlang’an. Ten’ salmaqlıq halda urınba kernewler
payda bolmaydı. Sonın’ ushın mexanikalıq ko’z-qaraslar boyınsha suyıqlıqlar menen gazler ten’
salmaqlıqta urınba kernewler payda bolmaytug’ın obektler bolıp tabıladı.
Sonın’ menen birge ten’ salmaqlıq halda suyıqlıqlar menen gazlerde normal kernewdin’ ( P
basımının’) shaması ta’sir etip turg’an maydanshanın’ bag’ıtına baylanıslı emes. Meyli n vektorı
sol maydang’a tu’sirilgen normal bolsın. Kernew maydanshag’a perpendikulyar bolg’anlıqtan
σn = −P
n dep jazamız. Sa’ykes koordinatalar ko’sherlerine perpendikulyar kernewlerdi bılay
jazamız:
σx = −Pxi,
σ y = −Pyj,
σz
= −Pzk
. (27.1)
Bul an’latpalardag’ı i , j,
k lar koordinatalıq ortlar. Bul ma’nislerdi (26.2) an’latpasına qoyıp
(bul an’latpanın’ σ n = σ xn
x + σ yn
y + σ zn
z tu’rine iye ekenligin eske tu’siremiz)
P n = Pxn
xi
+ Pyn
yj
+ Pzn
zk
(27.2)
an’latpasına iye bolamız. Bul qatnastı i , j,
k larg’a ko’beytip
P = P + P + P . (27.3)
x
y
ten’liklerin alamız. Bul Paskal nızamı bolıp tabıladı. Onın’ ma’nisi: ten’ salmaqlıq halında
normal kernewdin’ shaması (P basımının’ shaması) ol ta’sir etip turg’an bettin’ bag’ıtına
g’a’rezli emes. Basqasha tu’rde Paskal nızamın bılayınsha aytamız:
Suyıqlıq yamasa gaz o’zine tu’sirilgen besımdı barlıq ta’replerge ten’dey etip jetkerip
beredi.
Gazler jag’dayında normal kernew barlıq waqıtta gazdın’ ishine qaray bag’ıtlang’an
(yag’nıy basım tu’rinde boladı). Al suyıqlıqta bolsa normal kernewdin’ kerim bolıwı da
mu’mkin. Bunday jag’dayda suyıqlıq u’ziliwge qarsılıq jasaydı. Bul qarsılıqtın’ ma’nisi a’dewir
u’lken shama ha’m ayırım suyıqlıqlarda 1 kvadrat millimetrge bir neshe nyuton ku’shtin’ sa’ykes
keliwi mu’mkin (bet kerimi haqqında keyinirek tolıq bayanlanadı). Biraq a’dettegi
suyıqlıqlardın’ barlıg’ı da bir tekli emes. Suyıqlıqlar ishinde gazlerdin’ mayda ko’biksheleri
z