MEХANİKA

Koordinatalar sisteması. Berilgen esaplaw sistemasında aralıq (qashıqlıq), sızıqlar,
tuwrılar, mu’yeshler ha’m tag’ı basqa tu’sinikler anıqlang’an bolsın. Olar arasındag’ı qatnaslardı
anıqlaw ma’selesi eksperimentallıq ma’sele bolıp tabıladı. Geypara qatnaslar o’z-o’zinen
tu’sinikli, ayqın, da’llilewdi talap etpeytug’ın qatnaslar bolıp tabıladı. Bunday bolg’an qatnaslar
(qatnaslar haqqındag’ı anıqlamalar) aksiomalar dep ataladı (mısalı Evklid aksiomaları).
Aksiomalardın’ ha’r qıylı sistemaları ha’r qıylı geometriyag’a alıp keledi. Geometriyalardın’ ha’r
biri haqıyqıy du’nyada bar bola alatug’ın qatnaslardın’ geometriyalıq modeli bolıp tabıladı. Tek
eksperiment g’ana sol geometriyalardın’ qaysısının’ biz jasap atırg’an fizikalıq du’nyanın’
geometriyalıq modeli ekenligin ko’rsete aladı. U’lken qashıqlıqlarda (10 -16 metrden 10 25 metr
aralıqlarında) Evklid geometriyasının’ u’lken da’llikte durıs ekenligin joqarıda aytıp o’tken edik.
Endigiden bılay meхanikanı u’yreniw barısında qaysı geometriyanın’ qollanılıp atırg’anlıg’ı atap
aytıp o’tilmese Evklid geometriyası qollanılıp atır dep tu’siniwimiz kerek.
Materiallıq noqat yamasa qattı denelerdin’ qozg’alısın ta’riplew ushın noqatlardın’ awhalın
beriw usılın kelisip alıw kerek. Materiallıq noqattın’ «adresinin’» esaplaw sistemasındag’ı
oyımızdag’ı noqattın’ «adresi» menen anıqlanatug’ınlıg’ın aytıp edik. Solay etip esaplaw
sistemasında ha’r bir noqattın’ «adresin» anıqlaw ma’selesi payda boladı. Sonın’ menen birge
ha’r bir noqat basqa noqattikinen basqa anıq «adreske» iye bolıwı kerek. Al ha’r bir «adres»
belgili bir noqatqa sa’ykes keliwi kerek. Mısalı ku’ndelikti turmısta ha’r bir u’y adreske iye
(ma’mleket, qala, ko’she ha’m tag’ı basqalar). Usınday etip «adresti» beriw u’yler, ma’kemeler,
oqıw orınları ha’m basqalar ushın qanaatlanlırarlıq na’tiyje beredi. Biraq bunday etip «adresti»
beriw esaplaw sistemasının’ barlıq obъektleri ushın qollanılmaydı. Mısalı ayqın joldın’
boyındag’ı ayqın oyda jıylang’an suwdın’ adresi berilmeydi. Al fizikag’a bolsa oblastlardın’
emes, al noqatlardın’ adresin anıqlaytug’ın sistema kerek. Bunın’ ushın geometriyadan belgili
bolg’an koordinatalar sisteması paydalanıladı.
Koordinatalar sistemasın kirgiziw (izertlewler ju’rgiziw ushın a’melge endiriw) esaplaw
sistemasındag’ı ha’r qıylı noqatlarg’a «adresler» jazıp shıg’ıwdın’ usılın kelisip alıw degen so’z.
Mısalı Jer betindegi noqattın’ «adresi» o’lshemi mu’yeshlik gradus bolg’an sanlar ja’rdeminde
beriledi dep kelisip alıng’an. Birinshi sandı ken’lik, al ekinshisin uzınlıq dep ataydı. Jer betindegi
ha’r bir noqat meridian menen paralleldin’ kesilisiwinde jaylasadı. Sonlıqtan sol noqattın’
«adresi» palallel menen meridiang’a jazılg’an eki san menen beriledi. Usınday etip «adres»
anıqlang’anda bir ma’nislilik ta’miyinleniwi tiyis. Bul ha’r bir meridian menen ha’r bir
parallelge anıq bir sannın’ jazılıwı menen a’melge asadı.
Ken’isliktin’ o’lshemler sanı. Biz joqarıda ko’rgen jer betindegi noqattın’ «adresin»
anıqlaw ma’selesi sa’ykes eki sandı anıqlaw menen sheshiledi. Bul jerde za’ru’r bolg’an
sanlardın’ sanının’ eki bolıwı u’lken a’hmiyetke iye. Sebebi noqattın’ awhalı (turg’an ornı) Jer
betinde anıqlanadı. Noqattın’ tegisliktegi awhalı eki san ja’rdeminde anıqlanadı. Basqa so’z
benen aytqanda tegislik eki o’lshemli ken’islik bolıp tabıladı.
Biz jasaytug’ın ken’islik u’sh o’lshemli. Bul ha’r bir noqattın’ awhalı u’sh sannın’
ja’rdeminde anıqlanatug’ınlıg’ınan derek beredi.
Ko’p o’lshemli ken’isliktn’ de bolıwı mu’mkin. Eger ken’isliktegi noqattın’ awhalı n dana
san menen anıqlanatug’ın bolsa, onda n o’lshemli ken’islik haqqında ga’p etemiz. Fizika
iliminde ken’islikke tiyisli bolmag’an o’zgeriwshiler haqqında aytqanda ko’p jag’daylarda usı
ken’isliklik emes o’zgeriwshiler ken’isligi haqqında aytıladı. Mısalı fizikada bo’lekshenin’
impulsi a’hmiyetli orın iyeleydi. Sonlıqta bir qansha jag’daylarda impulsler ken’isligi haqqında
aytqan qolaylı. Bunday ken’islikke bo’lekshenin’ impulsin ta’ripleytug’ın bir birinen g’a’rezsiz
bolg’an shamalardı jazamız («adresti» anıqlaw ushın sonday shamalar qolanıladı). Usınday etip
ulıwmalastırılg’an tu’siniklerdi paydalanıw so’zlerdi qollanıwdı kemeytedi, barlıq talqılawlar
tu’siniklirek ha’m ko’rgizbelirek boladı.
21