MEХANİKA
MEХANİKA MEХANİKA
206 Eki dene mashqalası o’z-ara ta’sirlesiw teoriyası ushın ta’sirlesiwdin’ en’ a’piwayı ma’selesi bolıp tabıladı. Bir qansha jag’daylarda bul mashqala da’l sheshimge iye boladı. U’sh dene mashqalası birqansha quramalı bolıp, bul mashqala analitikalıq tu’rdegi da’l sheshimlerge iye bolmaydı. Sorawlar: 1. Ketirilgen massa denelerdin’ massasınan u’lken be, kishi me, yamasa sol massalar arasındag’ı ma’niske iye me? 2. Qanday jag’daylarda eki dene mashqalasında ta’sirlesiwshi denelerdin’ birin qozg’lmaydı dep qarawg’a boladı? 3. Massalar orayı sistemasında ta’sirlesiwshi bo’lekshelerdin’ traektoriyaları qanday tu’rge iye boladı? 4. Keltirilgen massanı o’z ishine alıwshı eki dene mashqalasının’ qozg’alıs ten’lemesi qanday koordinatalar sistemasında jazılg’an: inertsial koordinatalar sistemasında ma yamasa inertsial emes koordinatalar sistemasında ma? 26-§. Qattı denelerdegi deformatsiyalar ha’m kernewler Serpimli ha’m plastik (elastik) deformatsiyalar. İzotrop ha’m anizotrop deneler. Serpimli kernewler. Sterjenlerdi sozıw ha’m qısıw. Deformatsiyanın’ basqa da tu’rleri (jıljıw ha’m buralıw deformatsiyaları). Serpimli deformatsiyalardı tenzor ja’rdeminde ta’riplew. Deformatsiyalang’an denelerdin’ energiyası. Biz ku’ndelikli turmısımızda ko’rip ju’rgen denelerdin’ barlıg’ı deformatsiyalanadı. Sırttan tu’sirilgen ku’shler ta’sirinde olar formaların ha’m ko’lemlerin o’zgertedi. Bunday o’zgerislerdi deformatsiyalar dep ataymız. A’dette eki tu’rli deformatsiyanı ayırıp aytadı: serpimli deformatsiya ha’m plastik (elastik) deformatsiya. Serpimli deformatsiya dep ta’sir etiwshi ku’shler jog’alg’annan keyin joq bolıp ketetug’ın deormatsiyag’a aytıladı. Plastik yamasa qaldıq deformatsiya dep ta’sir etiwshi ku’shler jog’alg’annan keyin qanday da bir da’rejede saqlanıp qalatug’ın deformatsiyag’a aytamız. Deformatsiyanın’ serpimli yamasa plastik bolıwı tek g’ana deformatsiyalanatug’ın denelerdin’ materialına baylanıslı bolıp qalmastan, deformatsiyalawshı ku’shlerdin’ shamasına da baylanıslı. Eger tu’sken ku’shtin’ shaması serpimlilik shegi dep atalatug’ın shekten artıq bolmasa serpimli deformatsiya orın aladı. Eger ku’shtin’ shaması bul shekten artıq bolsa plastik deformatsiya ju’z beredi. Serpimlik shegi ju’da’ anıq bolmag’an shama bolıp ha’r qıylı materiallar ushın ha’r qıylı ma’niske iye. Qattı deneler izotrop ha’m anizotrop bolıp ekige bo’linedi. İzotrop denelerdin’ qa’siyetleri barlıq bag’ıtlar boyınsha birdey boladı. Al anizotrop denelerde ha’r qanday bag’ıtlar boyınsha qa’siyetler ha’r qıylı. Anizotrop denelerdin’ en’ ayqın wa’killeri kristallar bolıp tabıladı. Sonın’ menen birge deneler ayırım qa’siyetlerine qarata izotrop, al ayırım qa’siyetlerine qarata anizotrop bolıwı mu’mkin. A’piwayı mısallardı ko’remiz. Sterjennin’ deformatsiyalanbastan burıng’ı uzınlıg’ı l 0 bolsın, al deformatsiya na’tiyjesinde onın’ uzınlıg’ı l ge jetsin. Demek uzınlıq o’simi Δ l = l − l0 . Bunday jag’dayda
207 Δl ε = l shaması salıstırmalı uzayıw (uzarıw) dep ataladı. Al sterjennin’ kese-kesiminin’ bir birligine ta’sir etiwshi ku’shtin’ shamasın kernew dep ataymız. F σ = S Ulıwma jag’dayda kernew menen deformatsiya arasındag’ı baylanıs 26-1 su’wrette ko’rsetilgen. U’lken emes ku’shlerde kernew σ menen deformatsiya ε o’z-ara proportsional. Usınday baylanıs П noqatına shekem dawam etedi. Bunnan keyin deformatsiya tezirek o’sedi. T noqatınan baslap derlik turaqlı kernewde deformatsiya ju’redi. Usı noqattan baslanatug’ın deformatsiyalar oblastı ag’ıw oblastı yamasa plastik deformatsiyalar oblastı dep ataladı. Bunnan keyin P noqatına shekem deformatsiyanın’ o’siwi menen kernew de o’sedi. Aqırg’ı oblastta kernewdin’ ma’nisi kishireyip sterjennin’ u’ziliwi orın aladı. Kernewdin’ σ y ma’nisinen keyin deformatsiya qaytımlı bolmaydı. Bunday jag’dayda sterjende qaldıq deformatsiyalar saqlanadı. ( ε) σ baylanısındag’ı O σy − oblastı berilgen materialdın’ serpimli deformatsiyalar oblastı dep ataladı. п σ menen σ Т shamaları arasındag’ı noqat serpimlilik shegine sa’ykes keledi. Dene o’zine sa’ykes serpimlilik shegine shekemgi kernewdin’ ma’nislerinde serpimlilik qa’siyet ko’rsetedi. 26-1 su’wret. Deformatsiyanın’ kernewge g’a’rezliligin sa’wlelendiriwshi diagramma. Serpimli kernewler. Deformatsiyag’a ushırag’an denelerdin’ ha’r qıylı bo’limleri bir biri menen ta’sirlesedi. Iqtıyarlı tu’rde deformatsiyalang’an deneni yamasa ortalıqtı qaryıq (26-2 a su’wret). Oyımızda onı I ha’m II bo’limlerge bo’lemiz. Eki bo’lim arasındag’ı shegara tegislik AB arqalı belgilengen. I dene deformatsiyalang’an bolg’anlıqtan II denege belgili bir ku’sh penen ta’sir etedi. Sol sebepli o’z gezeginde II dene de I denege bag’ıtı boyınsha qarama-qarsı bag’ıtta ta’sir etedi. Biraq payda bolg’an deformatsiyanı anıqlaw ushın AB kese-kesimine ta’sir etiwshi qosındı ku’shti bilip qoyıw jetkiliksiz. Usı kese-kesim boyınsha qanday ku’shlerdin’ tarqalg’anlıg’ın biliw sha’rt. Kese kesimnen dS kishi maydanın saylap alamız. II bo’limlen I bo’limge ta’sir etiwshi ku’shti d F arqalı balgileymiz. Maydan birligine ta’sir etiwshi ku’sh dS shaması AB shegarasında I bo’limge ta’sir etiwshi kernew dep ataladı. Usı noqatta II denege dF
- Page 155 and 156: 21-2 su’wret. İnertsiyanın’ o
- Page 157 and 158: Tezliktin’ vertikal bag’ıttag
- Page 159 and 160: Koriolis ku’shleri sızılmag’a
- Page 161 and 162: irine tikkeley tiyisiwi orın almas
- Page 163 and 164: o’tetug’ın oblast qanday da bi
- Page 165 and 166: Bul an’latpada E n i= 1 i = E i =
- Page 167 and 168: olsa soqlıg’ısıwshı bo’leks
- Page 169 and 170: an’latpasın alamız. Biraq bul j
- Page 171 and 172: 2 shamalarına ten’ boladı. Soql
- Page 173 and 174: Endi biz tınıshlıqta turg’an b
- Page 175 and 176: Bul jag’dayda da fotonnın’ ene
- Page 177 and 178: 177 ( ) 2 E ( L) 2 2 ( O) E = c p +
- Page 179 and 180: massaları relyativistlik massalar
- Page 181 and 182: etinje ximiyalıq janılg’ını q
- Page 183 and 184: formulası menen anıqlanadı. Shen
- Page 185 and 186: maydanı basqa da massalardın’ b
- Page 187 and 188: 187 24-2 su’wret. Kavendish ta’
- Page 189 and 190: aylanıslı massası m bolg’an de
- Page 191 and 192: funktsiyalarının’ grafiklerin q
- Page 193 and 194: Ellips ta’rizli orbitalar belgili
- Page 195 and 196: 195 24-6 su’wret. Noqatlıq denen
- Page 197 and 198: g’ana bola aladı. Al onın’ fi
- Page 199 and 200: Baqlaw na’tiyjeleri tiykarında A
- Page 201 and 202: 201 ishinde Kulon nızamı boınsha
- Page 203 and 204: 203 2 d r m1 m μ = −G 2 2 d t r
- Page 205: aylanadı. Sonlıqtan Jerdin’ imp
- Page 209 and 210: shamalarına ten’ bolatug’ınl
- Page 211 and 212: Sterjennin’ salıstırmalı uzar
- Page 213 and 214: Endi jıljıw deformatsiyasının
- Page 215 and 216: x '= 1 x '= 2 x '= 2 215 ( 1+ e11)
- Page 217 and 218: Endi deformatsiyalang’an denelerd
- Page 219 and 220: ko’plep ushırasadı. Olar suyıq
- Page 221 and 222: Bul an’latpalardag’ı γ T ha
- Page 223 and 224: Bul vektor P skalyarının’ gradi
- Page 225 and 226: tu’rine iye boladı. 225 Tap usı
- Page 227 and 228: Bul ten’lemeni basqasha jazamız.
- Page 229 and 230: O’z gezeginde 1 E ha’m E 2 ener
- Page 231 and 232: 231 27-7 su’wret. Pito tu’tiksh
- Page 233 and 234: 233 Sv0 F = η . h (27.35) Bul form
- Page 235 and 236: ∂v ∂v x y ∂v y ∂vz ∂vz
- Page 237 and 238: izertlegen. (27.45)-formula formula
- Page 239 and 240: ∫ AB alıng’an ( ds) 239 v sız
- Page 241 and 242: ) 241 b ) Cuyıqlıqtın’ X ko’
- Page 243 and 244: an’latpasın alamız. Mısalı di
- Page 245 and 246: Ma’seleni teren’irek tu’siniw
- Page 247 and 248: c) 247 27-22 cu’wret. Ҳawa ag’
- Page 249 and 250: mu’mkin. Eger salmaq ku’shi a
- Page 251 and 252: formulası menen beriledi (yag’n
- Page 253 and 254: unnan 253 f ⎛ k ⎞ 0 f0 ln 1 v =
- Page 255 and 256: Demek (28.7) formuladan 255 v = −
207<br />
Δl<br />
ε =<br />
l<br />
shaması salıstırmalı uzayıw (uzarıw) dep ataladı. Al sterjennin’ kese-kesiminin’ bir birligine<br />
ta’sir etiwshi ku’shtin’ shamasın<br />
kernew dep ataymız.<br />
F<br />
σ =<br />
S<br />
Ulıwma jag’dayda kernew menen deformatsiya arasındag’ı baylanıs 26-1 su’wrette<br />
ko’rsetilgen. U’lken emes ku’shlerde kernew σ menen deformatsiya ε o’z-ara proportsional.<br />
Usınday baylanıs П noqatına shekem dawam etedi. Bunnan keyin deformatsiya tezirek o’sedi.<br />
T noqatınan baslap derlik turaqlı kernewde deformatsiya ju’redi. Usı noqattan baslanatug’ın<br />
deformatsiyalar oblastı ag’ıw oblastı yamasa plastik deformatsiyalar oblastı dep ataladı. Bunnan<br />
keyin P noqatına shekem deformatsiyanın’ o’siwi menen kernew de o’sedi. Aqırg’ı oblastta<br />
kernewdin’ ma’nisi kishireyip sterjennin’ u’ziliwi orın aladı.<br />
Kernewdin’ σ y ma’nisinen keyin deformatsiya qaytımlı bolmaydı. Bunday jag’dayda<br />
sterjende qaldıq deformatsiyalar saqlanadı. ( ε)<br />
σ baylanısındag’ı O σy<br />
− oblastı berilgen<br />
materialdın’ serpimli deformatsiyalar oblastı dep ataladı. п σ menen σ Т shamaları arasındag’ı<br />
noqat serpimlilik shegine sa’ykes keledi. Dene o’zine sa’ykes serpimlilik shegine shekemgi<br />
kernewdin’ ma’nislerinde serpimlilik qa’siyet ko’rsetedi.<br />
26-1 su’wret.<br />
Deformatsiyanın’ kernewge g’a’rezliligin<br />
sa’wlelendiriwshi diagramma.<br />
Serpimli kernewler. Deformatsiyag’a ushırag’an denelerdin’ ha’r qıylı bo’limleri bir biri<br />
menen ta’sirlesedi. Iqtıyarlı tu’rde deformatsiyalang’an deneni yamasa ortalıqtı qaryıq (26-2 a<br />
su’wret). Oyımızda onı I ha’m II bo’limlerge bo’lemiz. Eki bo’lim arasındag’ı shegara tegislik<br />
AB arqalı belgilengen. I dene deformatsiyalang’an bolg’anlıqtan II denege belgili bir ku’sh<br />
penen ta’sir etedi. Sol sebepli o’z gezeginde II dene de I denege bag’ıtı boyınsha qarama-qarsı<br />
bag’ıtta ta’sir etedi. Biraq payda bolg’an deformatsiyanı anıqlaw ushın AB kese-kesimine ta’sir<br />
etiwshi qosındı ku’shti bilip qoyıw jetkiliksiz. Usı kese-kesim boyınsha qanday ku’shlerdin’<br />
tarqalg’anlıg’ın biliw sha’rt. Kese kesimnen dS kishi maydanın saylap alamız. II bo’limlen I<br />
bo’limge ta’sir etiwshi ku’shti d F arqalı balgileymiz. Maydan birligine ta’sir etiwshi ku’sh<br />
dS<br />
shaması AB shegarasında I bo’limge ta’sir etiwshi kernew dep ataladı. Usı noqatta II denege<br />
dF
Change language