MEХANİKA

204
Mm
F = −G
2
r
qa ten’ (24-paragrafta bul xaqqında tolıq bayanlang’anlıg’ın eske tu’siremiz). Bul ku’shtin’
qashıqlıqqa g’a’rezli o’zgeriwi ushın tartılıs ku’shi F ten waqıt boyınsha tuwındı alıp
d F
=
d r
2G
M m
3
r
1
formulasına iye bolamız ( − 2
x
bolatug’ınlıg’ın eske tu’siremiz).
shamasınan x boyınsha tuwındı alsaq
2
g’a ten’
3
x
Quyash penen Aydın’ Jerdegi tartılıs maydanı ushın
Bul an’latpalardag’ı Quyash Jer
2G
2G
M
r
M
r
m
m
Quyash Jer
3
Quyash −Jer
Ay Jer
3
Ay−Jer
= 0,
8⋅10
= 1,
8⋅10
−13
−13
1
. 2
s
1
, 2
s
r − arqalı Quyash penen Jer arasındag’ı qashıqlıq, Ay Jer
menen Jer arasındag’ı qashıqlıq, M Quyash , Ay M ha’m Jer
r − arqalı Ay
m arqalı Quyashtın’, aydın’ ha’m Jerdin’
massaları belgilengen. Bul formulalardan Ay ta’repten Jerge ta’sir etiwshi «deformatsiyalawshı»
ku’shtin’ Quyash ta’repten Jerge ta’sir etiwshi «deformatsiyalawshı» ku’shke qarag’anda shama
menen eki ese artıq ekenligi ko’rinip tur.
Bul «deformatsiyalawshı» ku’sh Jerdin’ qattı qabıg’ın sezilerliktey «deformatsiyalay»
almaydı. Biraq Jerdegi okeanlardag’ı suwdın’ forması a’dewir o’zgeriske ushıratadı. Tartılıs
ku’shinin’ bir teksizligi bag’ıtında okean suwının’ qa’ddi ko’teriledi, al og’an perpendikulyar
bag’ıtta okean suwının’ qa’ddi to’menleydi. Jer o’z ko’sheri do’gereginde aylanatug’ın
bolg’anlıqtan qa’ddi ko’terilgen ha’m to’menlegen aymaqlar da’wirli tu’rde o’zgeredi.
Jag’ıslarda bul qubılıs tasıwlar ha’m qaytıwlar tu’rinde ko’rinedi. Sutka ishinde eki ret tasıw
ha’m eki ret qaytıw orın aladı. Eger Jerdin’ beti tolıg’ı menen suw menen qaplang’an bolsa
esaplawlar boyınsha suwdın’ qa’ddi maksimum 56 santimetrge o’zgergen bolar edi. Biraq Jer
betindegi qurg’aqshılıqtın’ ta’sirinde o’zgeris ha’r qıylı orınlarda nolden 2 metrge shekem
o’zgeredi.
Tasıwlar gorizont bag’ıtlarda suwdın’ ag’ısına, al bul qubılıs o’z gezeginde su’ykeliske
ha’m energiyanın’ sarıplanıwına alıp keledi. Demek tasıw su’ykelisinin’ ta’sirinde Jerdin’ o’z
ko’sheri do’gereginde aylanıw tezliginin’ kishireyiwi kerek degen so’z. Biraq bul su’ykelis
u’lken emes.
Jerdin’ tartılıs maydanında qozg’alg’anlıg’ınan payda bolg’an su’ykelis ku’shlerinin’
saldarınan Ay barlıq waqıtta da Jerge bir ta’repi menen qarag’an. Bunday qozg’alısta su’ykelis
ku’shleri payda bolmaydı.
Tasıw su’ykelisinin’ saldarınan Jer o’z ko’sheri do’gereginde bir ret tolıq aylang’anda onın’
−8
aylanıw da’wiri 4,
4⋅
10 sekundqa u’lkeyedi. Biraq Jer-Ay sistemasında impuls momentinin’
saqlanıwı kerek. Jer o’z ko’sheri do’gereginde, sonday-aq Ay Jerdin’ do’gereginde bir bag’ıtta