MEХANİKA

203
2
d r m1
m
μ = −G
2
2
d t r
2
r
.
r
(25.5)
Bul bir dene mashqalasınin’ ten’lemesi bolıp tabıladı. Sebebi ten’lemedigi belgisiz shama
tek bir r vektorı bolıp tabıladı. Bul jag’dayda ta’sir etisiw 1 m ha’m m 2 massaları arasında
boladı, al inertsiyalıq qa’siyet keltirilgen massa μ arqalı anıqlanadı. Bir dene ma’selesin
sheshkende denelerdin’ biri qozg’almaydı, usı dene esaplaw sistemasının’ basında jaylasadı dep
esaplanadı, al ekinshi denenin’ qozg’alısı birinshisine salıstırıw arqalı anıqlanadı.
Massalar orayı sistemasına o’tiw. (25.5) ten’lemesin sheshiwdin’ na’tiyjesinde r = r(
t)
baylanısı alınadı. Bunnan keyin massalar orayı sistemasında eki denenin’ de traektoriyasın
anıqlawg’a mu’mkinshilik tuwadı. Eger 1 m ha’m m 2 massalarının’ radius-vektorların sa’ykes
r 1'
ha’m r 2'
arqalı belgilesek, usı vektorlardın’ esaplaw bası retinde massalar orayı noqatın
alsaq, onda 25-1 su’wrette ko’rsetilgen jag’dayg’a sa’ykes
m2
r1'
= −
m + m
1
2
r,
m1
r2'
=
m + m
1
2
r.
(25.6)
Bul an’latpalardın’ ja’rdeminde ja’ne r = r(
t)
g’a’rezliligin bile otırıp r 1'(
t)
ha’m r 2'
( t)
lardı sızıw mu’mkin. Eki denenin’ de traektoriyası massa orayına salıstırg’andag’ıg’a uqsas
boladı. Qala berse bul uqsaslıqtın’ qatnası massalardın’ qatnasına ten’.
Tasıwlar ha’m qaytıwlar. Bir tekli emes gravitatsiyalıq maydanda qozg’alg’anda deneni
deformatsiyalawg’a qaratılg’an ku’shler payda boladı ha’m sog’an sa’ykes deneler
deformatsiyalanadı.
Meyli ha’r qaysısının’ massası m ge ten’ bolg’an ha’m salmag’ı joq prujina menen
tutastırılg’an u’sh materiallıq noqat olardın’ orayların tutastıratug’ın tuwrı bag’ıtında bir tekli
emes tartılıs maydanında erkin qulaytug’ın bolsın. Olarg’a ta’sir etetug’ın salmaq ku’shleri o’zara
ten’ emes. Joqarg’ı noqat to’mengi noqatqa salıstırg’anda kemirek tartıladı. 25-2 su’wrette
ko’rsetilgen jag’dayg’a (situatsiyag’a) to’mendegidey jag’day ekvivalent: u’sh denege de
ortan’g’ı denege ta’sir etkendey shamadag’ı ku’sh ta’sir etedi, biraq joqarıdag’ı denege joqarıg’a
qaray bag’ıtlang’an, al to’mendegi denege to’menge qaray bag’ıtlang’an qosımsha ku’sh ta’sir
etedi. Demek prujinanın’ sozılıwı tiyis. Demek
bir tekli emes tartılıs maydanı materiallıq deneni usı bir tekli emeslik bag’ıtında sozıwg’a
tırısadı.
Ma’selen Quyash Jerdi olardın’ orayların tutastıratug’ın tuwrı bag’ıtındı sozadı. Tap sonday
effektti Jerde Ay payda etedi. Effekttin’ shaması tartılıs ku’shine emes, al usı ku’shtin’ o’zgeriw
tezligine baylanıslı.
Quyashtın’ do’geregindegi planetanın’ qozg’alıwı erkin tu’siw (qulaw) bolıp tabıladı.
Planeta menen Quyashtın’ orayların tutastıratug’ın tuwrıg’a tu’sirilgen perpendikulyarg’a urınba
bag’ıtındag’ı tezliginin’ bar bolg’anlıg’ı sebepli planeta Quyashqa qulap tu’speydi. Bir aspan
denesinin’ salmaq maydanında qozg’alatug’ın ekinshi denesine joqarıda ta’riplengendey
deformatsiyalawshı ku’sh ta’sir etedi.
Shar ta’rizli denenin’ maydanında oraydan r qashıqlıg’ındag’ı tartılıs ku’shi