MEХANİKA

201
ishinde Kulon nızamı boınsha ta’sir etetug’ın elektrlik ku’shler ushın da)
almastırıw mu’mkin (yag’nıy ku’sh aralıqtın’ kvadratına kerip proportsional
kemeyiwi orın alg’an jag’daylarda).
Salmaq ku’shin esaplag’anda materiallıq denenin’ ishindegi quwıslıqtı
tutas denedegi «teris belgige iye massa» dep qaraw mu’mkin.
Orbitanın’ ha’r bir noqatındag’ı tartılıs ku’shin eki qurawshıg’a jiklew
mu’mkin: tezlik bag’ıtındag’ı tangensial ha’m tezlikke perpendikulyar
bolg’an normal ku’shler. Tangensial qurawshı planetanın’ tezliginin’
absoabsolyut ma’nisin, al normal qurawshı tezliktin’ bag’ıtın o’zgertedi.
Oraylıq ku’shler maydanında qozg’alıwshı denenin’ orbitasının’ forması
denenin’ tolıq energiyası boyınsha anıqlanadı.
Sorawlar: 1. Oraylıq ku’shlerdin’ barlıq waqıtta potentsial ku’shler ekenligin da’lilley
alasızba?
2. Sferalıq jaqtan simmetriyalı shar ta’rizli denenin’ gravitatsiyalıq energiyası
nege ten’?
3. Gravitatsiyalıq radius degenimiz ne?
4. Jer menen Quyashtın’ gravitatsiyalıq radiusları nege ten’?
5. «Qara qurdımlar» degenimiz ne? Usınday obektlerdin’ bar ekenligi
haqqında da’liller bar ma?
6. Oraylıq maydandag’ı qozg’alıstın’ tegis qozg’alıs ekenligi qalay
da’lillenedi?
7. Keplerdin’ ekinshi nızamı qaysı saqlanıw nızamının’ na’tiyjesi bolıp
tabıladı?
8. Noqatlıq denenin’ tartılıs maydanında qozg’alg’anda materiallıq noqat
qanday traektoriyalarg’a iye bolıwı mu’mkin?
25-§. Eki dene mashqalası
Keltirilgen massa. Massalar orayı sistemasına o’tiw. Tasıwlar ha’m qaytıwlar.
Keltirilgen massa. A’dette pu’tkil du’nyalıq tartılıs nızamın talqılag’anda Quyashtı, sol
sıyaqlı gravitatsiyalıq maydannın’ tiykarg’ı deregi bolg’an u’lken massalı denelerdi
qozg’almaydı dep esaplanadı. Bul bir dene mashqalası bolıp tabıladı ha’m a’lbette durıs emes
na’tiyjelerge alıp keledi.
Eger eki dene qaralsa, sonday-aq olardın’ massası bir birine barabar bolsa, onda ol
obektlerdin’ hesh birin de qozg’almaydı dep qarawg’a bolmaydı. Mısal retinde qos juldızdı
ko’rsetiw mu’mkin. Al Jer menen Aydın’ qozg’alısın qarag’anda da Jerdi qozg’almay turg’an
obekt dep qaraw a’dewir sezilerliktey qa’telerge alıp keledi. Sonlıqtan da bir biri menen ta’sir
etisiwshi eki denenin’ de qozg’alısın esapqa alıwg’a tuwrı keledi. Bul eki dene mashqalası dep
ataladı.