MEХANİKA

Bul na’tiyjelerden «qara qurdımlardın’» tıg’ızlıg’ının’ og’ada u’lken bolıwı kerek degen
na’tiyje kelip shıqpaydı. Bug’an joqarıda keltirilgen bizin’ a’lemimizdin’ gigant u’lken bolg’an
«qara qurdım» ekenligi da’lil bola aladı.
A’lemnin’ kritikalıq tıg’ızlıg’ın esaplaw. Ҳa’zirgi kosmologiyalıq modeller boyınsha
A’lemnin’ geometriyası onın’ tolıq energiyasına baylanıslı. Usıg’an baylanıslı u’sh jag’daydın’
orın alıwı mu’mkin:
v 2
M
> G
2 r
Tolıq energiya nolden u’lken, sonlıqtan bul jag’dayda A’lem sheksiz ken’eye
M
= G
2 r
Tolıq energiya nolge ten’, bul jag’dayda da A’lem sheksiz ken’eye beredi (ashıq
M
< G
2 r
Tolıq energiya nolden kishi. A’lemnin’ ken’eyiwi qısılıwg’a aylanadı (jabıq
v 2
v 2
200
beredi (ashıq A’lem). r → ∞ te v > 0 .
A’lem). r → ∞ te v = 0 .
A’lem). r → ∞ sha’rti orın almaydı.
Biz ken’eyiwshi A’lemde jasap atırmız. Usı A’lemdegi qalegen 1- ha’m 2- noqatları bir
birinen usı noqatlar arasındag’ı qashıqlıq r 12 ge proportsional tezlik v 12 menen qashıqlasadı.
A’lemnin’ bunday bir tekli ken’eyiw nızamın Xabbl nızamı dep ataymız. YAg’nıy
v = H⋅
r .
12
Bul an’latpada H arqalı Xabbl turaqlısı belgilengen. Bul shamanın’ ha’zirgi waqıtlardag’ı
−19
ma’nisi N ≈ 73± 8 km/(s*Mpk) ≈ 23,
3⋅
10 1/s.
Olay bolsa
12
2
4 3 π 2 r
⋅ ⋅ ⋅H
⋅ = G M .
3 4 π 2
Bul an’latpada M arqalı A’lemnin’ massası belgilengen.
ekenligin esapqa alsaq
ekenligine iye bolamız.
ρ
krit
=
2
M 3 H
−30
g −29
= ≈ 8,
4⋅10
≈10
3
V
8 πG
sm
M
krit
V
= ρ ha’m
g
sm
3
4
V = πr
3
Kritikalıq tıg’ızlıqtın’ bul shaması ha’zirgi waqıtları qabıl etilgen astrofizikalıq na’tiyjelerge
sa’ykes keledi (bul haqqında joqarıda ga’p etildi).
Materiallıq denenin’ ko’leminin’ sheksiz kishi elementi massası usı
denenin’ tıg’ızlıg’ı menen sheksiz kishi elementtin’ ko’leminin’ ko’beymesine
ten’ materiallıq noqat dep qabıl etiledi.
Shar ta’rizli denenin’ maydanın materiallıq noqattın’ maydanına
aralıqtın’ kvadratına baylanıslı kemeyetug’ın barlıq ku’shler ushın (sonın’
3