MEХANİKA

soraw ma’niske iye bola ma? Al bul soraw u’lken ha’m qatan’ a’hmiyetke iye. Sonlıqtan bir
deneni bir birlikke ten’ dep qabıl etilgen ekinshi dene menen o’lshew ekinshi deneni birinshi
denenin’ ja’rdeminde o’lshew menen barabar boladı.
Ha’zirgi waqıtları Evklid geometriyasının’ atom yadrosının’ o’lshemlerinen on ese kem
aralıqlardan (10 -16 metrden) A’lemnin’ o’lshemlerine ten’ bolg’an 10 26 metr (shama menen 10 10
jaqtılıq jılı) aralıqlarg’a shekemgi o’lshemlerde durıs bolatug’ınlıg’ı da’lillengen. Al salıstırmalıq
teoriyası boyınsha 10 26 metrden u’lken qashıqlıqlarda ken’isliktin’ Evklidlik emesligi ko’rine
baslaydı.
Materiallıq noqat. Meхinakalıq sistemalardın’ modelleri du’zilgende materiallıq noqat
tu’sinigi a’hmiyetli abstraktsilardın’ biri bolıp tabıladı. Materiallıq noqat dep o’lshemleri ara
qashıqlıqlarına salıstırg’anda salıstırmas kishi bolg’an materiallıq deneni tu’sinemiz.
Shektegi jag’daylarda bul tu’sinik matematikalıq noqatqa aylanadı.
Materiallıq dene. Materiallıq dene dep materiallıq noqatlardın’ jıynag’ına aytıladı. Bul
materiallıq noqatlar bir birinen ayrılatug’ın (mısalı ken’isliktegi jaylasıwı boyınsha) bolıwı
kerek. Usıg’an baylanıslı materiallıq denenin’ ha’r qıylı noqatlarının’ bir birine salıstırg’andag’ı
jaylasıwları haqqında aytıw mu’mkin. Ta’jiriybeler bazı bir materiallıq denelerdin’ bo’leklerinin’
bir birine salıstırg’anda erkinlikke iye ekenligin, olardın’ bir birine salıstırg’anda qozg’ala
alatug’ınlıg’ın ko’rsetedi. Bunday deneler suyıq deneler bolıp tabıladı. Al attı denelerde bolsa
ha’r qıylı bo’limlerdi bir birine salıstırg’anda iyelegen orınlarının’ turaqlılıg’ı menen ta’riplendi.
İyelegen orınlarının’ turaqlılıg’ı denenin’ o’lshemlerinin’ turaqlı ekenligin aytıwg’a
mu’mkinshilik beredi. Na’tiyjede ha’r qıylı qattı denelerdin’ o’lshemlerin salıstırıw
mu’mkinshiligin alamız ha’m denelerdin’ uzınlıqları haqqında sanlıq informatsiyalarg’a iye
bolamız.
Noqatlar arasındag’ı aralıq. Joqarıda ga’p etilgenindey materiallıq dene materiallıq
noqatlardın’ jıynag’ınan turadı. Uzınlıqtın’ o’lshem birligin saylap alıw arqalı bir o’lshemli
ken’likti, yag’nıy uzınlıqtı o’lshew mu’mkin. Bul sızıqlar materiallıq denenin’ noqatları arqalı
o’tkerilgen bolıwı mu’mkin. Materiallıq denenin’ eki noqatı bir biri menen sheksiz ko’p sızıqlar
menen tutastırıwg’a boladı. Bul sızıqlardın’ uzınlıqları o’lshenedi. Eger usı sızıqlardı alıp
tallasaq, olardın’ ishindegi en’ uzının ha’m ken’ keltesin tabıw mu’mkin. Bul en’ kishi uzınlıqqa
iye sızıq eki noqat arasındag’ı aralıq (qashıqlıq) dep ataladı, al sızıqtıo’ o’zi bolsa tuwrı (tuwrı
sızıq) dep ataladı. Noqatlar arasındag’ı aralıq tu’sinigi materiallıq dene tu’sinigi menen tıg’ız
baylanıslı. Eger qanday da bir materiallıq denenin’ bo’limleri bolıp tabılamytug’ın eki noqat bar
bolatug’ın bolsa, bul eki noqat ko’z aldımızg’a keltirilgen materiallıq du’nyanın’ eki noqatı bolıp
tabıladı.
Absolyut qattı dene. Absolyut qattı dene dep qa’legen eki noqatı arasındag’ı aralıq
o’zgermeytug’ın denege aytamız 2 .
Esaplaw sisteması. Oyda alıng’an absolyut qattı dene esaplaw sisteması sıpatında
qollanıladı. Bul absolyut qattı denege salıstırg’anda u’yrenilip atırg’an izolyatsiyalang’an
yamasa denege kiriwshi materiallıq noqattın’ awhalı (tegisliktin’, ken’isliktin’ qay noqatında
jaylasqanlıg’ı) anıqlanadı. Esaplaw sisteması barlıq ken’islikti iyeleydi. Ken’isliktin’ noqatın
ta’riplew degenimiz esaplaw sistemasının’ sa’ykes noqatın beriw bolıp tabıladı. U’yrenilip
atırg’an materiallıq noqatlardın’ awhalı saplaw sistemasının’ noqatının’ jaylasqan ornı menen
anıqlanadı. Sonlıqtan esaplaw sistemasının’ noqatlarının’ awhalların qalay anıqlaw kerek degen
ma’sele payda boladı. Bul koordinatalar sistemasın endiriw menen a’melge asadı.
20
2 «Aralıq» ha’m «qashıqlıq» so’zleri birdey ma’niste qollanıladı.