02.06.2013 Views

MEХANİKA

MEХANİKA

MEХANİKA

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Baqlaw na’tiyjeleri tiykarında A’lemnin’ ortasha tıg’ızlıg’ın tabıw mu’mkin. Ҳa’zirgi<br />

waqıtları ortasha tıg’ızlıq ρ ≈ 10 -25 kg/m 3 = 10 -28 g/sm 3 dep esaplanadı. Demek A’lem tek<br />

protonlardan turatug’ın bolg’anda 1 m 3 ko’lemde shama menen 100 proton bolıp, olar<br />

arasındag’ı ortasha qashıqlıq 30 sm ge ten’ bolg’an bolar edi.<br />

Endi shardın’ ishinde jaylasqan massanın’ energiyası gravitatsiyalıq energiyag’a ten’<br />

3<br />

bolatug’ınday etip A’lemnin’ radiusın esaplaymız. Shardın’ massası M shamasının’ 0 0 R ρ<br />

ko’beymesine proportsional ekenliginen (yag’nıy massa tıg’ızlıq penen ko’lemge tuwrı<br />

proportsional) (24.29)-formula bılay jazıladı<br />

Bul formuladan<br />

R<br />

0<br />

≈<br />

199<br />

ρ0R<br />

» G<br />

c<br />

3<br />

0<br />

R 0<br />

2<br />

c<br />

G ρ<br />

0<br />

≈ 10<br />

26<br />

.<br />

m = 10<br />

28<br />

sm.<br />

(24.30)<br />

(24.31)<br />

Solay etip biz esaplap atırg’an A’lemnin’ gravitatsiyalıq radiusı ha’zirgi waqıtları<br />

A’lemnin’ radiusı ushın qabıl etilgen shamag’a ten’ bolıp shıqtı (bul haqqında to’mende ja’ne<br />

de ga’p etiledi). Ulıwmalıq salıstırmalıq teoriyasınan bazı bir sha’rtlerde A’lemnin’<br />

o’lshemlerinin’ shekli ekenligin tastıyıqlaw barlıq fizikalıq protsessler shekli ko’lemde<br />

tuyıqlang’an ha’m sırtqa shıqpaydı degendi an’latadı. Mısalı jaqtılıq nurı bul ko’lemnen shıg’ıp<br />

kete almaydı. Sonın’ menen birge esaplawlar gravitatsiyalıq radiustın’ shamasınan g’a’rezsiz sol<br />

radiustın’ ishinen sırtqa shıg’a almaytug’ınlıg’ın ko’rsetedi. Radiusı gravitatsiyalıq radiustan<br />

kem bolg’an, eksperimentte ele ashılmag’an astronomiyalıq obektler «qara qurdımlar» dep<br />

ataladı.<br />

Jerdin’ «qara qurdım» g’a aylanıwı ushın onın’ radiusının’ qanday bolıwının’ kerekligin<br />

esaplayıq. Massası 2 m ge ten’ dene qozg’almaydı, al massası m 1 ge ten’ dene onın’<br />

do’gereginde r radiuslı orbita boyınsha qozg’aladı dep qabıl eteyik. Tartılıs (potentsial)<br />

2<br />

m1<br />

m2<br />

m1<br />

v<br />

energiyası menen kinetikalıq energiyanı ten’lestirip = ten’ligin alamız.<br />

r 2<br />

Eger usı ten’likti Jer ha’m jaqtılıq ushın paydalanatug’ın bolsaq<br />

m<br />

G<br />

r<br />

2 =<br />

An’latpasına iye bolamız. Bul an’latpada s arqalı jaqtılıq tezligi, m 2 arqalı Jerdin’ massası ha’m<br />

r Jerdin’ radiusı balgilengen. Demek<br />

r < 2G<br />

bolıwı kerek. San ma’nislerin orınlarına qoysaq r ≈ 0.8 sm ekenligine iye bolamız.<br />

2<br />

c<br />

2<br />

m<br />

c<br />

Quyashtı qara qurdımg’a aylandırıw ushın onın’ radiusın 3 km ge shekem kishireytiw kerek.<br />

2<br />

2

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!