MEХANİKA

Joqarıda keltirilgen bes aksiomalarda du’zilgen geometriyalıq sistema Evklid geometriyası
dep ataladı.
Materiallıq denelerdin’ qa’siyeti sıpatında adamnın’ sanasında qa’liplesken ken’islik
tu’sinigi keyinirek ko’plegen ilimpazlar menen filosoflar ta’repinen materiallıq denelerden tıs
o’zinshe bolmısqa iye tu’rde sa’wlelendirile baslandı. Usının’ na’tiyjesinde geometriya
materiallıq denelerdin’ qa’siyetleri haqqındag’ı ilimnen zatlardan tıs jasay alatug’ın ken’isliktin’
qa’siyetleri haqqındag’ı ilimge aylandırıldı. İlimpazlar menen filosoflardın’ basqa bir bo’legi
ken’islik tu’sinigin materiallıq denelerdin’ qa’siyetlerinen ayırmadı. Ken’islik tu’sinigine
usınday etip eki tu’rli ko’z-qaras penen qaraw ilim tariyхında barlıq waqıtta bir birine qarsı
qaratılıp keldi.
Tariyхtan birin’ eramızdan burıng’ı V a’sirlerde ha’reket etken pifogorshılardı (Pifogor
ta’limatının’ ta’repdarları) bilemiz. Olar ken’islikti materiallıq du’nyadan pu’tkilley bo’lek alıp
qaradı. Tap sol da’wirlerde o’mir su’rgen Platon A’lemnin’ ishinde denelerden tıs boslıq
bolmaydı degen ko’z qarasta boldı (biraq Platon boyınsha A’lemnen tıs boslıqtın’ bolıwı
mu’mkin). Al Aristotel (bizin’ eramızdan burıng’ı İV a’sir) denelerden g’a’rezsiz bolg’an
ken’isliktin’ bolatug’ınlıg’ının maqullamadı.
Oraylıq Aziyada jasag’an ilimpazlarg’a kelsek (mısalı 973-jılı tuwılıp 1048-jılı qaytıs
bolg’an a’l-Beruniy), olar ken’eslik ha’m geometriya boyınsha Pifagordın’ ko’z-qarasın tolıg’ı
menen qabıl etti.
Materiallıq deneler menen ken’isliktin’ o’z-ara baylanıslı ekenligi salıstırmalıq teoriyasında
tolıq ko’rinisin taptı. Ken’islik ha’m tap sol sıyaqlı waqıt materiyanın’ jasaw forması bolıp
tabıladı. Sonlıqtan ken’islik te, waqıt ta materiyadan tıs ma’niske iye bolmaydı. Demek
geometriyalıq qatnaslardın’ o’zi aqırg’ı esapta materiallıq deneler arasındag’ı qatnaslar bolıp
tabıladı.
Geometriya ha’m ta’jiriybe. Geometriyalıq tu’sinikler materiallıq deneler arasındag’ı
haqıyqıy qatnaslardın’ abstraktsiyaları bolıp tabıladı. Sonlıqtan o’zinin’ kelip shıg’ıwı boyınsha
geometriya ta’jiriybelik ilim bolıp tabıladı. O’zinin’ “qurılıs materialı” sıpatında geometriya
haqıyqıy du’nyanın’ materiallıq obъektlerinin’ noqat, sızıq, bet, ko’lem ha’m tag’ı basqalar
sıyaqlı ideallastırılg’an obrazların paydalanadı. Usınday obrazlardın’ ja’rdeminde haqıyqıy
du’nyanın’ modeli jaratıladı. Ko’p waqıtlarg’a shekem geometriya menen haqıyqıy du’nya
arasındag’ı qatnas haqqındag’ı ma’sele payda bolg’an joq. Sebebi haqıyqıy du’nyanın’ aqılg’a
muwapıq keletug’ın modeli Evklid geometriyası dep esaplanıp keldi. Biraq biraz waqıtlardın’
o’tiwi menen Evklidlik emes bolg’an ha’m bir biri menen qayshı kelmeytug’ın geometriyalardın’
bar ekenligi ilimpazlar ta’repinen da’lillendi. Sonlıqtan qaysı geometriyanın’ bizdi qorshap
turg’an haqıyqıy du’nyanı durıs sa’wlelendiretug’ınlıg’ın ko’rsetiw geometriyalıq na’tiyjelerdi
A’lemde orın alg’an jag’daylar menen eksperimenttin’ ja’rdeminde salıstırıp ko’riw menen g’ana
a’melge asırılıp tekserip ko’riliwi mu’mkin.
Mısalı Evklid geometriyası boyınsha u’sh mu’yeshliktin’ ishki mu’yeshlerinin’ qosındısı π
ge ten’ bolıwı kerek. Bunday dep taıstıyıqlawdın’ durıslıg’ın ta’jiriybede anıqlawg’a boladı.
Haqıyqatında da tuwrı sızıq eki noqat arasındag’ı en’ qısqa aralıqqa sa’ykes keledi. Sonlıqtan
materiallıq dene menen baylanısqan u’sh noqattı alıp, to’beleri usı noqatlarda jaylasqan u’sh
mu’yeshlikti payda etiw mu’mkin. Al usı mu’yeshlerdi o’lshegende usı u’sh mu’yeshtin’ de
birdey jag’daylarda turg’ın yamasa turmag’anlıg’ı, materiallıq denenin’ usı u’sh noqatqa
salıstırg’anda o’zgermesligi haqqında sorawlar payda boladı. Sonday-aq uzınlıqtı o’lshew uzınlıq
birligi sıpatında qabıl etilgen shama menen salıstırıw bolıp tabıladı. Biraq l ge ten’ etip qabıl
etilgen uzınlıq bir orınnan ekinshi orıng’a ko’shkende turaqlı ma’niske iye bolıp qalama degen
19