MEХANİKA

aylanıslı massası m bolg’an denenin’ gravitatsiyalıq maydanının’ r qashıqlıqtag’ı
m
m
kernewliliginin’ san ma’nisinin’ H = G ke ten’, potentsialının’ ϕ = −G
ekenligin an’sat
2
r
r
keltirip shıg’ara alamız. Al gravitatsiyalıq maydanının’ (qa’legen maydannın’ kernewliligi)
kernewliligi dep
189
F
H =
m
vektorlıq shamasına aytamız. Bul jerde F arqalı berilgen noqatqa ornalastırılg’an massası m
bolg’an denege ta’sir etiwshi ku’sh belgilengen. Demek Nyutonnın’ ekinshi nızamı boyınsha N =
a eken. Jerdin’ betinde bul tezleniw erkin tu’siw tezleniwine ten’ ( a = g)
. Solay etip
= g ≈ 9,
8 m/s 2 . Al gravitatsiya maydanının’ Jer betindegi potentsialı
H 0
6
7
ϕ 0 = H0 r = −9,
8⋅
6,
4⋅10
Dj/kg = − 6, 2⋅10
Dj/kg.
Demek massası 1 kg bolg’an deneni Jerdin’ betinen sheksizlikke alıp ketiw ushın 6, 2⋅
10
Dj energiya kerek boladı eken
24-3 su’wret.
Gravitatsiya turaqlısının’ fizikalıq ma’nisin
tu’sindiriwge arnalg’an su’wret.
S.Xoking: Bizin’ ha’zirgi teoriyalarımız benen Nyutonnın’ tartılıs teoriyası arasında hesh
qanday ayırma joq. Ҳa’zirgi teoriyalar tek a’dewir quramalıg’ı menen ayrılıp
turadı. Biraq olardın’ barlıg’ı da bir na’rseni an’latadı.
Orbitaları ellips, parabola ha’m giperbola ta’rizli bolg’an qozg’alıslar sha’rtleri.
Traektoriyası ellips ta’rizli bolg’an planetanın’ (Jerdin’ jasalma joldasının’) qozg’alısı finitlik
dep ataladı. Bunday jag’dayda planeta ken’isliktin’ sheklengen bo’leginde qozg’aladı.
Kerisinshe, parabolalıq ha’m giperbolalıq orbitalar boyınsha planetalar infinitli qozg’aladı. Bul
jag’dayda planetalar ken’islikte sheksiz u’lken aralıqlarg’a qashıqlasadı. Sonlıqtan planetalar
qozg’alıslarının’ finitlik yamasa infinitlik sha’rtlerin anıqlaw za’ru’rligi kelip shıg’adı.
Eger E arqalı planetanın’ tolıq energiyası belgilengen bolsa, onda
mv 2
2
Mm
- G = E = const.
r
7
(24.8)