MEХANİKA

sha’rt. Olar arasındag’ı ayırmashılıq tek sanlıq jaqtan bolıwı mu’mkin. Al Quyash penen
planetalar tek massaları menen parıqlanadı. Ta’sirlesiw ku’shi planetanın’ massası m ge
proportsional bolg’anlıg’ı ushın bul ku’sh Quyashtın’ massası M ge de proportsional bolıwı
lazım (yag’nıy 4 K GM
2 π = , bul an’latpada G arqalı proportsionallıq koeffitsienti belgilengen).
Sonlıqtan planetug’a ta’sir etiwshi ku’sh ushın
184
Mm
F = G 2
r
(24.6)
formulasın jaza alamız. Bul formuladag’ı G koeffitsienti Quyashtın’ massasınan da,
planetalardın’ massasınan da g’a’rezsiz bolg’an jan’a turaqlı shama. Alıng’an formulalardı o’zara
salıstırıw arqalı Kepler turaqlısı ushın
an’latpasın alamız.
a
K ”
T
3
2
GM
= 2
4π
(24.7)
Quyash ha’m planetalar tartılıs payda etiwde bir birinen tek sanlıq jaqtan bir fizikalıq
parametr, ol da bolsa massaları boyınsha parıqlanadı. Sonlıqtan planetalar, basqa da deneler
arasında da o’z-ara tartısıw orın aladı dep boljaw ta’biyiy na’rse. Bunday boljawdı birinshi ret
Nyuton usındı ha’m keyinirek ta’jiriybede da’lillendi. Nyuton mazmunı to’mendegidey bolg’an
pu’tkil du’nyalıq tartılıs nızamın ashtı:
Qa’legen eki dene (materiallıq noqatlar) bir biri menen massalarının’ ko’beymesine tuwrı
proportsional, aralıqlarının’ kvadratına keri proportsional ku’sh penen tartısadı.
Bunday ku’shler gravitatsiyalıq ku’shler yamasa pu’tkil du’nyalıq tartılıs ku’shleri yamasa
salmaq (awırlıq) ku’shi dep ataladı. Joqarıdag’ı formulag’a kiriwshi G proportsionlallıq
koeffitsienti barlıq deneler ushın birdey ma’niske iye. Bunday ma’niste bul koeffitsient universal
turaqlı bolıp tabıladı. Ҳaqıyqatında da ol gravitatsiya turaqlısı dep atalatug’ın en’ a’hmiyetli
du’nyalıq turaqlılır qatarına kiredi.
A’lbette qa’legen ta’sirlesiw bazı bir sa’ykes fizikalıq maydan yamasa materiallıq deneler
ta’repinen a’melge asırıladı. Gravitatsiyalıq ta’sirlesiwdi ta’miyinleytug’ın maydandı
(gravitatsiyalıq ku’shlerdi jetkerip beretug’ın maydandı) gravitatsiya maydanı dep ataymız.
Eynshteynnin’ 1915-jılı do’retken ulıwmalıq salıstırmalıq teoriyası ha’zirgi waqıtları ilim menen
texnikada ken’nen qollanılıp atırg’an gravitatsiya teoriyası bolıp tabıladı.
Joqarıda keltirilip shıg’arılg’an pu’tkil du’nyalıq tartılıs nızamındag’ı o’z-ara ta’sirlesiwshi
deneler noqatlıq dep qaraladı. Fizikalıq jaqtan bul denelerdin’ o’lshemlerine salıstırg’anda olar
arasındag’ı qashıqlıq a’dewir u’lken degendi an’latadı. Usı jerde «a’dewir u’lken» so’zi
fizikanın’ barlıq bo’limlerindegidey salıstırmalı tu’rde qollanılg’an. Usınday salıstırıw Quyash
penen planetalardın’ o’lshemleri menen ara qashıqlıqları ushın durıs keledi. Biraq, mısalı,
o’lshemleri 10 sm, ara qashıqlıg’ı 20 sm bolg’an deneler ushın bunday salıstırıw kelispeydi.
Onday denelerdi noqatlıq dep qaray almaymız. Bul jag’dayda sol denelerdin’ ha’r birin oyımızda
ko’lemi sheksiz kishi bolg’an bo’leklerge bo’lip, sol bo’lekler arasındag’ı gravitatsiyalıq ta’sir
etisiw ku’shlerin esaplap, keyin bul ku’shlerdi geometriyalıq qosıw (integrallaw) kerek.
Materiallıq denenin’ sheksiz kishi bo’limi materiallıq noqat sıpatında ayırıp alınıp qaralıwı
mu’mkin. Bunday esaplawlardın’ tiykarında gravitatsiyalıq maydanlardı superpozitsiyalaw
printsipi turadı. Bul printsip boyınsha qanday da bir massa ta’repinen qozdırılg’an gravitatsiya