MEХANİKA

182
Sorawlar: 1. Eger ishinde suwı bar shelektin’ to’meninen tesik tessek usı shelekten
to’men qaray suw ag’a baslaydı. Suwı bar ıdısqa ag’ıp atırg’an suw ta’repinen
reaktiv ku’sh tu’seme? Ku’sh tu’sedi dep tastıyıqlawdın’ qa’te ekenligin
tu’sindirin’iz.
2. Reaktiv dvigateldin’ tartıw ku’shi qanday faktorlarg’a baylanıslı boladı?
3. Kosmoslıq ushıwdın’ xarakteristikalıq tezligi degenimiz ne?
24-§. Awırlıq maydanındag’ı qozg’alıs
Kepler nızamları. Kepler nızamları tiykarında pu’tkil du’nyalıq tartılıs nızamın keltirip
shıg’arıw. Gravitatsiya turaqlısının’ sanlıq ma’nisin anıqlaw boyınsha islengen jumıslar. Erkin
tu’siw tezleniwin esaplaw. Orbitaları ellips, parabola ha’m giperbola ta’rizli bolg’an qozg’alıslar
sha’rtleri. Orbitalardın’ parametrlerin esaplaw. Kosmoslıq tezlikler. Gravitatsiyalıq energiya.
Shar ta’rizli denenin’ gravitatsiyalıq energiyası. Gravitatsiyalıq radius. A’lemnin’ o’lshemleri.
A’lemnin’ kritikalıq tıg’ızlıg’ın esaplaw.
Daniya astronomı Tixo Bragenin’ (1546-1601) ko’p jıllıq baqlawlarının’ na’tiyjelerin
talqılaw na’tiyjesinde Kepler (1571-1630) planetalar qozg’alısının’ emperikalıq u’sh nızamın
ashtı. Bul nızamlar to’mendegidey mazmung’a iye:
1) ha’r bir planeta ellips boyınsha qozg’aladı, ellipstin’ bir fokusında Quyash jaylasadı;
2) planeta radius-vektorı ten’dey waqıtlar aralıg’ında birdey maydanlardı basıp o’tedi;
3) planetalardın’ Quyash do’geregin aylanıp shıg’ıw da’wirlerinin’ kvadratlarının’
qatnasları ellips ta’rizli orbitalardın’ u’lken yarım ko’sherlerinin’ kublarının’ qatnaslarınday
boladı.
Birinshi eki nızam Kepler ta’repinen 1609-jılı, u’shinshisi 1619-jılı ja’riyalandı. Kepler
nızamların itibar menen oqıg’an oqıwshılar olar arasında qanday da bir baylanıstın’ bar ekenligin
sezbeydi. Ҳaqıyqatında da joqarıda bayanlang’an u’sh nızam arasında baylanıs bar ma yamasa
joq pa degen sorawg’a juwap beriw o’z waqıtında u’lken danıshpanlıqtı talap etti ha’m bul
ma’seleni XVII a’sirdin’ ekinshi yarımında İsaak Nyuton sheshti ha’m na’tiyjede pu’tkil ta’biyat
tanıw iliminde og’ada ullı orındı iyeleytug’ın pu’tkil du’nyalıq tartılıs nazımın ashtı.
Keplerdin’ birinshi nızamınan planeta traektoriyasının’ tegis ekenligi kelip shıg’adı.
Materiallıq noqattın’ impuls momenti menen sektorlıq tezligi arasındag’ı baylanıstan planetanı
tuyıq orbita boyınsha qozg’alıwg’a ma’jbu’rleytug’ın ku’shtin’ Quyashqa qarap
bag’ıtlang’anlıg’ın an’laymız. Endi usı ku’shtin’ Quyash penen planeta arasındag’ı qashıqlıqqa
baylanıslı qalay o’zgeretug’ınlıg’ın ha’m planetanın’ massasına qanday da’rejede yamasa
formada g’a’rezli ekenligi anıqlawımız kerek.
A’piwayılıq ushın planeta ellips boyınsha emes, al orayında Quyash jaylasqan shen’ber
boyınsha qozg’aladı dep esaplayıq. Quyash sistemasındag’ı planetalar ushın bunday etip
a’piwayılastırıw u’lken qa’teliklerge alıp kelmeydi. Planetalardın’ ellips ta’rizli orbitalarının’
shen’berden ayırması ju’da’ kem. Usınday r radiuslı shen’ber ta’rizli orbita boyınsha ten’
o’lshewli qozg’alg’andag’ı planetanın’ tezleniwi
2 4π
ar = −ω
r = 2
T
2
r
(24.1)