MEХANİKA

etinje ximiyalıq janılg’ını qaraymız. Raketa dvigateli ta’repinen artqa qaray shıg’arılatug’ın
bo’lekshelerdin’ kinetikalıq energiyası janılg’ı jang’anda ju’retug’ın ximiyalıq reaktsiyanın’
energiyası esabınan payda boladı. Eger janılg’ının’ jıllılıq bergishlik qa’biletliligi Q , al onın’
massası m bolsa, onda janıwdın’ aqıbetinde Qm energiyası bo’linip shıg’adı. Usı energiyanın’
barlıg’ı da raketa soplosınan shıg’ıwshı barlıg’ının’ massalarının’ qosındısı m bolg’an
bo’lekshelerdin’ kinetikalıq energiyasına aylanadı dep esaplap energiyanın’ saqlanıw nızamı
boyınsha iye bolamız:
181
Qm = mu'
ha’m usıg’an sa’ykes soplodan shıg’ıwshı bo’lekshelerdin’ tezligi
u'≈ shamasına ten’ boladı. Biraq bul ma’nisi ju’da’ joqarılatılg’an na’tiyje bolıp tabıladı. Sebebi
ximiyalıq reaktsiyada (janılg’ının’ janıw protsessinde) energiyanın’ bir bo’leginin’ nurlanıw,
raketanın’ diywallarının’ kızıwı ha’m tag’ı basqalar ushın jumsalatug’ınlıg’ın esapqa alg’anımız
joq. Usının’ menen birge dvigatelden ushıp shıqqan bo’leksheler bir birine parallel bir ta’repke
qaray qozg’almaydı, al bazı bir konus sheklerinde tarqaladı. Bul jag’day u ' tın’ ma’nisin ja’ne
de to’menletedi. Ximiyalıq janılg’ılarda Q dın’ shaması ha’r kilogrammg’a bir neshe mın’
kkal
kilokaloriya a’tirapında (3000 – 10000 ). Mısalı, eger Q = 8000 kkal/kg bolsa, onda
kg
u '=
4000 m/s shamasın alamız.
Xarakteristikalıq tezlik. Raketanın’ Jerdi taslap ketiwi ushın 11,5 km/s tezlik beriw kerek
(ekinshi kosmoslıq yamasa parabolalıq tezlik). TSiolkovskiy formulaların paydalanıp raketanın’
massasının’ qansha bo’leginin’ kosmos ken’ligine ushıp shıg’atug’ınlıg’ın esaplaw mu’mkin.
M0
' 4000
M ≈ M exp − 3 ≈ . Demek ekinshi kosmoslıq tezlik
2
2Q
u = m/s bolg’an jag’dayda ( )
0
alaman degenshe raketanın’ da’slepki massasının’ shama menen 4 protsenti g’ana qaladı eken
(yag’nıy raketanın’ massası 22 ese kishireyedi). Al haqıyqatında da raketa biz esaplag’an
jag’daydan a’sterek tezlenedi. Bul situatsiyanı quramalastıradı, sebebi janılg’ının’ sarıplanıwı
artadı. Sonlıqtan janılg’ı janatug’ın waqıttı mu’mkin bolg’anınsha kishireytiw kerek boladı. Bul
o’z gezeginde raketag’a tu’setug’ın salmaqtın’ artıwına alıp keledi. Na’tiyjede ha’r bir raketa
ushın onın’ konstruktsiyasının’ o’zgesheliklerin esapqa alg’an halda tezleniw o’zgeshelikleri
saylap alınadı.
Kosmos ken’isliginen Jerge qaytıp kelgende kosmos korablinin’ Jer betine jumsaq tu’rde
qonıwı ushın tezlikti 11.5 km/s shamasınan nolge shekem kemeytiw kerek boladı. Usı maqsette
dvigateller iske tu’siriledi. Bul 11.5 km/s shaması Jerge qaytıp keliw ushın xarakteristikalıq
tezlik bolıp tabıladı. Sonlıqtan Jerden sırtqa shıg’ıp ketiw ha’m keyninen Jerge qaytıp keliw
ushın xarakteristikalıq tezlik shama menen 23 km/s ke ten’ ( 2⋅ 11,
5).
Bul jag’dayda (23.12b)-
M0
M ≈ M exp − 6 ≈ (demek da’slepki massanın’ 1/500 bo’legi g’ana qaytıp
formuladan 0 ( )
500
keledi).
Ay ushın xarakteristikalıq tezlik 5 km/s (yag’nıy Aydın’ tartıw ku’shin jen’ip shıg’ıw ushın
za’ru’rli bolg’an tezlik). Al Ayg’a barıp qonıw ushın ha’m Jerge qaytıp keliw ushın
xarakteristikalıq tezliktin’ shaması 28 km/s ge ten’ boladı. Bunday jag’dayda raketanın’ tek
1/1500 g’ana massası g’ana Jerge qaytıp keledi.
/ 2
22