MEХANİKA
MEХANİKA MEХANİKA
178 p + p = p + p + p + p (22.42) sxeması boyınsha proton-antiproton jubı payda boladı. Bul an’latpada p arqalı antiprotonnın’ belgisi belgilengen. Antiprotonnın’ tınıshlıqtag’ı energiyası da protonnın’ tınıshlıqtag’ı energiyasınday (sebebi olardın’ massaları birdey). Sonlıqtan reaktsiyanın’ tabıldırıq energiyası ushın (22.41)-ten’sizligi 2 ( L) ( 4Eproton ) − ( 2E proton ) E kin , ≥ = 6E proton ≈ 6 GeV. 1 2E proton 2 23-§. O’zgermeli massalı denelerdin’ qozg’alısı Reaktiv qozg’alıs. Mesherskiy ten’lemesi. TSiolkovskiy formulası. Xarakteristikalıq tezlik. (22.43) Reaktiv qozg’alıs. Reaktiv dvigatelde janar maydın’ janıp atlıg’ıp shıg’ıwının’ na’tiyjesinde tartıw ku’shi ju’zege keledi. Bul ku’sh reaktsiya ku’shi tu’rinde Nyuton nızamı boyınsha payda boladı. Sonlıqtan payda bolg’an ku’shti reaktiv ku’sh, al dvigateldi reaktiv dvigatel dep ataymız. Tartıw payda etetug’ın qa’legen dvigatel ma’nisi boyınsha reaktiv dvigatel bolıp tabılatug’ınlıg’ın atap aytıw kerek. Mısalı a’piwayı pa’rrigi bar samolettın’ tartıw ku’shi de reaktiv ku’sh. Bunday samolettın’ tartıw ku’shi pa’rriklerdin’ hawa massasın artqa qaray iyterilgende payda bolatug’ın ku’shke ten’. Bul ku’sh ko’sherleri samoletke bekkem etip bekitilgen pa’rriklerge tu’sedi. Ornınan qozg’alg’an temir jol sostavı da reaktiv tartıwdın’ saldarınan qozg’alısqa keledi. Eger bul qozg’alıstı juldızlar menen baylanısqan inertsial esaplaw sistemasında qaraytug’ın bolsaq, onda reaktiv tartıw relsler menen Jer betinin’ qarama-qarsı ta’repke qaray tezleniwinin’ na’tiyjesinde payda boladı. A’lbette og’ada u’lken massag’a ha’m og’ada kishi tezleniwge iye bolatug’ın bolg’anlıqtan relslerdin’ ha’m Jer betinin’ qozg’alısın seziw mu’mkin emes. Biraq raketanın’ reaktiv qozg’alısı menen basqa denelerdin’ qozg’alısı arasında u’lken ayırma bar. Raketa janıw produktlarının’ atılıp shıg’ıwınan alg’a qaray iyteriledi. Sonın’ menen birge janbastan burın bul produktlardın’ massası raketanın’ ulıwmalıq massasına kiredi. Basqa mısallarda bunday jag’day bolmaydı. Pa’rrik ta’repinen artqa iyterilgen hawa massası samolettın’ massasına kirmeydi. Sonlıqtan da reaktiv qozg’alıs haqqında ga’p bolg’anda reaktiv dvigatelde bolatug’ın jag’day na’zerde tutıladı. Bul jag’daylar endi o’zgermeli massag’a iye denenin’ qozg’alısının’ dıqqatqa alınatug’ınlıg’ın, sonın’ menen birge tartıw ku’shi raketanın’ o’zine tiyisli bolg’an zatlardın’ janıwınan saldarınan payda bolatug’ınlıg’ınan derek beredi. Mesherskiy ten’lemesi. Nyutonnın’ u’shinshi nızamının’ en’ ulıwma tu’rdegi ko’riniwi izolyatsiyalang’an sistema ushın impulstın’ saqlanıw nızamında bolıp tabıladı. 23-1 su’wret. Raketadag’ı reaktivlik ku’shlerdin’ payda bolıwın tu’sindiretug’ın su’wret. Meyli t = 0 waqıt momentinde M ( t) massasına iye ha’m v tezligi menen qozg’alatug’ın raketa tezligi u bolg’an dM ' massasın shıg’arg’an bolsın (23-1 su’wret). M ha’m dM '
massaları relyativistlik massalar bolıp tabıladı, al tezlikler v ha’m u inertsial esaplaw sistemasına qarata alınadı (raketag’a salıstırıp alınbaydı!). 179 Massanın’ saqlanıw nızamı to’mendegidey tu’rge iye: d M + dM'= 0 . (23.1) Raketanın’ massasının’ kemeyetug’ınlıgı sebepli dM < 0 ekenligi anıq. t waqıt momentinde sistemanın’ tolıq impulsı M v g’a ten’, al ( t + dt) waqıt momentinde impuls ( M + d M)( v + d v) + ud M' shamasına ten’. Sonlıqtan berilgen jabıq sistema ushın impulstın’ saqlanıw nızamı ( M dM)( v + d v) + ud M'= Mv + (23.2) tu’rinde jazıladı. Bul jerde dv dM ko’beymesin kishiligi ekinshi da’rejeli ma’niske ten’ dep esaplawg’a boladı. Sonlıqtan onı esapqa almay ten’ligin shıg’arıw mu’mkin. M dv + v d M + u d M'= 0 (23.3) d M+ dM'= 0 ekenligin esapqa alıp qozg’alıs ten’lemesin shıg’aramız: d d t ( M d M v ) = u . d t (23.4) Bul ten’leme relyativistlik jag’daylar ushın da, relyativistlik emes jag’daylar ushın da durıs boladı. Kishi tezlikler jag’dayında tezliklerdi qosıw ushın klassikalıq mexanikanın’ tezliklerdi qosıw formulasınan paydalanamız: u = u' + v . (23.5) Bul jerde u ' arqalı raketag’a salıstırg’andag’ı atılıp shıqqan massanın’ tezligi belgilengen. (23.5) ti (23.4) ke qoyamız ha’m (23.4) tin’ shep ta’repin waqıt boyınsha differentsiallap d v d M d M M = ( u − v) = u' . d t d t d t (23.6) ten’lemesin alamız. Bul ten’leme sırttan ku’shler ta’sir etpegen ha’m relyativistlik emes jag’daylar ushın raketanın’ qozg’alısın ta’ripleytug’ın Mesherskiy ten’lemesi dep ataladı. Eger raketag’a sırttan F ku’shi tu’setug’ın bolsa, onda (23.6)-ten’leme to’mendegidey tu’rge iye boladı: d v dM M = F + u' . d t d t (23.7)
- Page 127 and 128: 1 ⎛ 2 с ⎜ ⎝ ekenligine iye b
- Page 129 and 130: 129 Endi ku’shtin’ «waqıtlıq
- Page 131 and 132: de tap sonday ma’niste haqıyqat.
- Page 133 and 134: menen terbeledi (17-4 a su’wret).
- Page 135 and 136: 135 İnert massası m bolg’an den
- Page 137 and 138: ω E = hω, m = 2 c h . Sonlıqtan
- Page 139 and 140: Meхanikada qattı dene dep materia
- Page 141 and 142: ten’ligin alamız. Eki vektordın
- Page 143 and 144: Aylanbalı qozg’alıslardı qosı
- Page 145 and 146: 145 kelip shıg’adı ha’m biz j
- Page 147 and 148: ha’m 20-3 su’wretlerde ko’rse
- Page 149 and 150: Bul ten’leme giroskoptın’ impu
- Page 151 and 152: Eger 20-6 su’wrettegi maхovikler
- Page 153 and 154: Koriolis tezleniwi ushın an’latp
- Page 155 and 156: 21-2 su’wret. İnertsiyanın’ o
- Page 157 and 158: Tezliktin’ vertikal bag’ıttag
- Page 159 and 160: Koriolis ku’shleri sızılmag’a
- Page 161 and 162: irine tikkeley tiyisiwi orın almas
- Page 163 and 164: o’tetug’ın oblast qanday da bi
- Page 165 and 166: Bul an’latpada E n i= 1 i = E i =
- Page 167 and 168: olsa soqlıg’ısıwshı bo’leks
- Page 169 and 170: an’latpasın alamız. Biraq bul j
- Page 171 and 172: 2 shamalarına ten’ boladı. Soql
- Page 173 and 174: Endi biz tınıshlıqta turg’an b
- Page 175 and 176: Bul jag’dayda da fotonnın’ ene
- Page 177: 177 ( ) 2 E ( L) 2 2 ( O) E = c p +
- Page 181 and 182: etinje ximiyalıq janılg’ını q
- Page 183 and 184: formulası menen anıqlanadı. Shen
- Page 185 and 186: maydanı basqa da massalardın’ b
- Page 187 and 188: 187 24-2 su’wret. Kavendish ta’
- Page 189 and 190: aylanıslı massası m bolg’an de
- Page 191 and 192: funktsiyalarının’ grafiklerin q
- Page 193 and 194: Ellips ta’rizli orbitalar belgili
- Page 195 and 196: 195 24-6 su’wret. Noqatlıq denen
- Page 197 and 198: g’ana bola aladı. Al onın’ fi
- Page 199 and 200: Baqlaw na’tiyjeleri tiykarında A
- Page 201 and 202: 201 ishinde Kulon nızamı boınsha
- Page 203 and 204: 203 2 d r m1 m μ = −G 2 2 d t r
- Page 205 and 206: aylanadı. Sonlıqtan Jerdin’ imp
- Page 207 and 208: 207 Δl ε = l shaması salıstırm
- Page 209 and 210: shamalarına ten’ bolatug’ınl
- Page 211 and 212: Sterjennin’ salıstırmalı uzar
- Page 213 and 214: Endi jıljıw deformatsiyasının
- Page 215 and 216: x '= 1 x '= 2 x '= 2 215 ( 1+ e11)
- Page 217 and 218: Endi deformatsiyalang’an denelerd
- Page 219 and 220: ko’plep ushırasadı. Olar suyıq
- Page 221 and 222: Bul an’latpalardag’ı γ T ha
- Page 223 and 224: Bul vektor P skalyarının’ gradi
- Page 225 and 226: tu’rine iye boladı. 225 Tap usı
- Page 227 and 228: Bul ten’lemeni basqasha jazamız.
massaları relyativistlik massalar bolıp tabıladı, al tezlikler v ha’m u inertsial esaplaw<br />
sistemasına qarata alınadı (raketag’a salıstırıp alınbaydı!).<br />
179<br />
Massanın’ saqlanıw nızamı to’mendegidey tu’rge iye:<br />
d M + dM'=<br />
0 . (23.1)<br />
Raketanın’ massasının’ kemeyetug’ınlıgı sebepli dM < 0 ekenligi anıq. t waqıt<br />
momentinde sistemanın’ tolıq impulsı M v g’a ten’, al ( t + dt)<br />
waqıt momentinde impuls<br />
( M + d M)(<br />
v + d v)<br />
+ ud<br />
M'<br />
shamasına ten’. Sonlıqtan berilgen jabıq sistema ushın impulstın’<br />
saqlanıw nızamı<br />
( M dM)(<br />
v + d v)<br />
+ ud<br />
M'=<br />
Mv<br />
+ (23.2)<br />
tu’rinde jazıladı. Bul jerde dv dM ko’beymesin kishiligi ekinshi da’rejeli ma’niske ten’ dep<br />
esaplawg’a boladı. Sonlıqtan onı esapqa almay<br />
ten’ligin shıg’arıw mu’mkin.<br />
M dv<br />
+ v d M + u d M'=<br />
0<br />
(23.3)<br />
d M+<br />
dM'=<br />
0 ekenligin esapqa alıp qozg’alıs ten’lemesin shıg’aramız:<br />
d<br />
d t<br />
( M<br />
d M<br />
v ) = u .<br />
d t<br />
(23.4)<br />
Bul ten’leme relyativistlik jag’daylar ushın da, relyativistlik emes jag’daylar ushın da durıs<br />
boladı.<br />
Kishi tezlikler jag’dayında tezliklerdi qosıw ushın klassikalıq mexanikanın’ tezliklerdi<br />
qosıw formulasınan paydalanamız:<br />
u = u'<br />
+ v . (23.5)<br />
Bul jerde u ' arqalı raketag’a salıstırg’andag’ı atılıp shıqqan massanın’ tezligi belgilengen. (23.5)<br />
ti (23.4) ke qoyamız ha’m (23.4) tin’ shep ta’repin waqıt boyınsha differentsiallap<br />
d v d M d M<br />
M = ( u − v)<br />
= u'<br />
.<br />
d t d t d t<br />
(23.6)<br />
ten’lemesin alamız. Bul ten’leme sırttan ku’shler ta’sir etpegen ha’m relyativistlik emes<br />
jag’daylar ushın raketanın’ qozg’alısın ta’ripleytug’ın Mesherskiy ten’lemesi dep ataladı.<br />
Eger raketag’a sırttan F ku’shi tu’setug’ın bolsa, onda (23.6)-ten’leme to’mendegidey<br />
tu’rge iye boladı:<br />
d v dM<br />
M = F + u'<br />
.<br />
d t d t<br />
(23.7)
Change language