MEХANİKA
MEХANİKA MEХANİKA
Biraq Q < 0 sha’rti orın alganda basqasha jag’day ju’zege keledi. Bul jag’dayda reaktsiyanın’ ju’riwi ushın kinetikalıq energiyanın’ qosındısının’ belgili bir minimumı za’ru’rli boladı. Eger usı minimum bar bolmasa reaktsiya ju’rmeydi. Kinetikalıq energiyanın’ bul minimumı absolyut ma’nisi boyınsha Q shamasına ten’. Bul shama reaktsiyanın’ tabıldırıq energiyası dep aaladı. 176 Reaktsiyanın’ tabıldırıq energiyası dep reaktsiyanın’ ju’re alıwı ushın za’ru’rli bolg’an reaktsiyag’a kirisetug’ın bo’lekshelerdin’ kinetikalıq energiyasının’ minimallıq ma’nisine aytamız. Aktivatsiya energiyası. Q > 0 sha’rti orınlang’anda reaktsiya qa’legen kinetikalıq energiyanın’ ma’nisinde ju’re alatug’ınlıg’ın biz joqarıda ko’rdik. Biraq bul so’zler reaktsiya haqıyqatında so’zsiz ju’redi degendi an’latpaydı. Mısalı eki protondı bir birine jetkilikli da’rejede jaqınlstırsaq, onda olar ta’sirlese baslaydı. Usının’ na’tiyjesinde deytron, pozitron, netrino payda boladı ha’m shaması 1,19 MeV bolg’an energiya bo’linip shıg’adı. Bul reaktsiyada Q > 0. Biraq bul reaktsiyanın’ baslanıwı ushın on’ zaryadqa iye protonlar bir birine jaqındasqanda payda bolatug’ın Kulon iyterilis ku’shin jen’iw kerek boladı. Bul jag’dayda reaktsiyanın’ ju’riwi ushın protonlar belgili bir mug’dardag’ı kinetikalıq energiyag’a iye bolıwı sha’rt. Bul kinetikalıq energiya reaktsiya ju’rgennen keyin de saqlanadı ha’m tek reaktsiyanın’ ju’riwin g’ana ta’miyinleydi. Sonlıqtan bul energiyanı aktivatsiya energiyası dep ataydı. Laboratoriyalıq sistemag’a o’tiw. Aktivatsiya energiyası ha’m tabıldırıq energiya massalar orayı sistemasında anıqlang’an. Soraw beriledi: eger tabıldırıq energiya massalar orayı sistemasında berilgen bolsa, onda onın’ laboratoriyalıq sistemadag’ı ma’nisin qalay alıqlaymız? Bul sorawg’a a’lbette «massalar orayı sistemasınan laboratoriyalıq sistemag’a o’tiw kerek» dep juwap beriw kerek. Usınday o’tiwdi eki bo’lekshenin’ soqlıg’ısıw mısalında qaraymız. Ulıwma jag’dayda relyativistlik formulalardı qollanıwdın’ kerek ekenligi tu’sinikli. Massalar orayı sistemasına tiyisli bolg’an shamalardı «O» ha’ripi menen, al laboratoriyalıq sistemag’a tiyisli bolg’an shamalardı «L » ha’ripi menen belgileymiz. Meyli laboratoriyalıq sistemada 2-bo’lekshe tınısh tursın, al 1-bo’lekshe og’an kelip urılatug’ın bolsın. Massalar orayı sistemasında bo’leksheler bir birine qaray qozg’aladı. Soqlıg’ısıwdın’ saldarınan jan’a bo’lekshelerdin’ payda bolıwı menen ju’retug’ın reaktsiyanın’ bolıp o’tiwi mu’mkin. Bul payda bolg’an bo’lekshelerdin’ massalar ( O) orayı sistemasındag’ı energiyası E' . Bul reaktsiyanın’ tabıldırıq energiyası Q g’a, al massalar i O O orayı sistemasında soqlıg’ısıwshı bo’lekshelerdin’ energiyası E 1 ha’m E 2 shamalarına ten’. Bunday jag’dayda massalar orayı sistemasında reaktsiyanın’ ju’zege keliw sha’rti (23.32) nin’ tiykarında ∑ ( L) ( O) ( O) O E = E + E + Q ≥ E' (22.33) 1 2 tu’rine iye boladı. Q tabıldırıq energiyasına iye bolg’an massalar orayı sistemasındag’ı eki bo’leksheni (22.33)-ten’lik ja’rdeminde anıqlang’an sıpatında qarawg’a boladı. Laboratoriyalıq sistemag’a o’tkende bul «bo’lekshe» bul sistemadag’ı ( O) birinshi bo’lekshenin’ impulsine ten’ p 1 impulsine ha’m E ishki energiyasına iye boladı. Demek laboratoriyalıq sistemag’a o’tkende (22.33)-ten’liktegi i i ( ) ( ) ( O) E ishki energiyasına iye bir bo’lekshe ( ) O E
177 ( ) 2 E ( L) 2 2 ( O) E = c p + 1 (22.34) energiyasına tu’rlenedi. Ekinshi ta’repten usı eki bo’lekshenin’ o’z aldına alıng’an energiyalarının’ qosındısı ( L) 2 2 ( O) 1 2 ( O) ( E ) E E = c p + + tu’rinde beriliwi mu’mkin. Keyingi (22.34)- ha’m (22.35)- ten’liklerden ( O) 2 ( O) ( ) = E 1 ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 2 2 O 2 O 2 2 O + E + 2E c p E E + 1 2 ekenligi kelip shıg’adı. Laboratoriyalıq sistemada birinshi bo’lekshenin’ kinetikalıq energiyası kin , 1 shamasına ten’. (22.36)-ten’lemeden ten’lemege qoysaq E kin , 1 ( L) = ( L) 2 2 ( O) 1 2 2 1 2 ( O) ( E ) E E = c p + − ( O) 2 ( O) ( E ) − E1 ( O) 2 ( O) ( ) − ( E ) 2E (22.38) di paydalanıp (22.34) –an’latpanı E kin , 1 ( L) 2 2 1 ( ) ( ) 2 O E 1 1 (22.35) (22.36) (22.37) 2 2 c p1 + 1 shamasın tawıp ha’m onı (22.37)- 2 − E ( O) 1 = ( O) 2 ( O) ( O) ( E i ) − E1 − E2 ( O) ≥ ∑ ' 2E ( O) 2 ( O) ( O) ( E ) − E1 − E2 ( O) ( ) 2 2 ( ) 2E 2 2 (22.38) (22.39) tu’rinde ko’rsetiw mu’mkin. Bul tabıldırıq energiyanı laboratoriyalıq sistemada esaplaw ushın izlenip atırg’an ten’sizlik bolıp tabıladı. Bul ten’sizlikti eki proton qatnasatug’ın en’ belgili bolg’an reaktsiyalardın’ tabıldırıq energiyasın tabıw ushın qollanamız. 0 π mezonlardın’ tuwılıwının’ tabıldırıq energiyası. Eki proton soqlıg’ısqanda p + p = p ' π 0 ' + p + (22.40) 0 sxeması boyınsha π mezonlarının’ payda bolıwı mu’mkin. Bul an’latpada p ' arqalı baska impuls penen energiyag’a iye sol proton belgilengen. Protonnın’ menshikli energiyası (tınıshlıqtag’ı energiyası) E = m 2 0 c = 980 MeV, al π mezonnın’ menshikli energiyası proton proton E = 135 MeV. Sonlıqtan (22.39)-ten’sizlik tiykarında reaktsiya energiyasının’ to’mendegidey π 0 tabıldırıq energiyasın tabamız: E kin , 1 2 ( L ) ( 2E proton + E 0 ) − ( 2E proton ) ≥ π 2E proton 2 = 280 MeV. (22.41) Proton-antiproton jubının’ tuwılıwının’ tabıldırıq energiyası. Eki proton soqlıg’ısqanda
- Page 125 and 126: dE kin 125 dp = F dr = v dt = v dp
- Page 127 and 128: 1 ⎛ 2 с ⎜ ⎝ ekenligine iye b
- Page 129 and 130: 129 Endi ku’shtin’ «waqıtlıq
- Page 131 and 132: de tap sonday ma’niste haqıyqat.
- Page 133 and 134: menen terbeledi (17-4 a su’wret).
- Page 135 and 136: 135 İnert massası m bolg’an den
- Page 137 and 138: ω E = hω, m = 2 c h . Sonlıqtan
- Page 139 and 140: Meхanikada qattı dene dep materia
- Page 141 and 142: ten’ligin alamız. Eki vektordın
- Page 143 and 144: Aylanbalı qozg’alıslardı qosı
- Page 145 and 146: 145 kelip shıg’adı ha’m biz j
- Page 147 and 148: ha’m 20-3 su’wretlerde ko’rse
- Page 149 and 150: Bul ten’leme giroskoptın’ impu
- Page 151 and 152: Eger 20-6 su’wrettegi maхovikler
- Page 153 and 154: Koriolis tezleniwi ushın an’latp
- Page 155 and 156: 21-2 su’wret. İnertsiyanın’ o
- Page 157 and 158: Tezliktin’ vertikal bag’ıttag
- Page 159 and 160: Koriolis ku’shleri sızılmag’a
- Page 161 and 162: irine tikkeley tiyisiwi orın almas
- Page 163 and 164: o’tetug’ın oblast qanday da bi
- Page 165 and 166: Bul an’latpada E n i= 1 i = E i =
- Page 167 and 168: olsa soqlıg’ısıwshı bo’leks
- Page 169 and 170: an’latpasın alamız. Biraq bul j
- Page 171 and 172: 2 shamalarına ten’ boladı. Soql
- Page 173 and 174: Endi biz tınıshlıqta turg’an b
- Page 175: Bul jag’dayda da fotonnın’ ene
- Page 179 and 180: massaları relyativistlik massalar
- Page 181 and 182: etinje ximiyalıq janılg’ını q
- Page 183 and 184: formulası menen anıqlanadı. Shen
- Page 185 and 186: maydanı basqa da massalardın’ b
- Page 187 and 188: 187 24-2 su’wret. Kavendish ta’
- Page 189 and 190: aylanıslı massası m bolg’an de
- Page 191 and 192: funktsiyalarının’ grafiklerin q
- Page 193 and 194: Ellips ta’rizli orbitalar belgili
- Page 195 and 196: 195 24-6 su’wret. Noqatlıq denen
- Page 197 and 198: g’ana bola aladı. Al onın’ fi
- Page 199 and 200: Baqlaw na’tiyjeleri tiykarında A
- Page 201 and 202: 201 ishinde Kulon nızamı boınsha
- Page 203 and 204: 203 2 d r m1 m μ = −G 2 2 d t r
- Page 205 and 206: aylanadı. Sonlıqtan Jerdin’ imp
- Page 207 and 208: 207 Δl ε = l shaması salıstırm
- Page 209 and 210: shamalarına ten’ bolatug’ınl
- Page 211 and 212: Sterjennin’ salıstırmalı uzar
- Page 213 and 214: Endi jıljıw deformatsiyasının
- Page 215 and 216: x '= 1 x '= 2 x '= 2 215 ( 1+ e11)
- Page 217 and 218: Endi deformatsiyalang’an denelerd
- Page 219 and 220: ko’plep ushırasadı. Olar suyıq
- Page 221 and 222: Bul an’latpalardag’ı γ T ha
- Page 223 and 224: Bul vektor P skalyarının’ gradi
- Page 225 and 226: tu’rine iye boladı. 225 Tap usı
177<br />
( ) 2<br />
E<br />
( L)<br />
2 2 ( O)<br />
E = c p +<br />
1<br />
(22.34)<br />
energiyasına tu’rlenedi. Ekinshi ta’repten usı eki bo’lekshenin’ o’z aldına alıng’an<br />
energiyalarının’ qosındısı<br />
( L)<br />
2 2 ( O)<br />
1<br />
2 ( O)<br />
( E ) E<br />
E = c p + +<br />
tu’rinde beriliwi mu’mkin. Keyingi (22.34)- ha’m (22.35)- ten’liklerden<br />
( O)<br />
2 ( O)<br />
( ) = E<br />
1<br />
( )<br />
( ) ( )<br />
( ) ( ) ( ) 2<br />
2 O 2 O 2 2 O<br />
+ E + 2E<br />
c p E<br />
E +<br />
1<br />
2<br />
ekenligi kelip shıg’adı. Laboratoriyalıq sistemada birinshi bo’lekshenin’ kinetikalıq energiyası<br />
kin , 1<br />
shamasına ten’. (22.36)-ten’lemeden<br />
ten’lemege qoysaq<br />
E<br />
kin , 1<br />
( L)<br />
=<br />
( L)<br />
2 2 ( O)<br />
1<br />
2<br />
2<br />
1<br />
2 ( O)<br />
( E ) E<br />
E = c p + −<br />
( O)<br />
2 ( O)<br />
( E ) − E1<br />
( O)<br />
2 ( O)<br />
( ) − ( E )<br />
2E<br />
(22.38) di paydalanıp (22.34) –an’latpanı<br />
E<br />
kin , 1<br />
( L)<br />
2<br />
2<br />
1<br />
( ) ( ) 2 O<br />
E<br />
1<br />
1<br />
(22.35)<br />
(22.36)<br />
(22.37)<br />
2 2<br />
c p1<br />
+ 1 shamasın tawıp ha’m onı (22.37)-<br />
2<br />
− E<br />
( O)<br />
1<br />
=<br />
( O)<br />
2 ( O)<br />
( O)<br />
( E i ) − E1<br />
− E2<br />
( O)<br />
≥ ∑ '<br />
2E<br />
( O)<br />
2 ( O)<br />
( O)<br />
( E ) − E1<br />
− E2<br />
( O)<br />
( )<br />
2<br />
2<br />
( )<br />
2E<br />
2<br />
2<br />
(22.38)<br />
(22.39)<br />
tu’rinde ko’rsetiw mu’mkin. Bul tabıldırıq energiyanı laboratoriyalıq sistemada esaplaw ushın<br />
izlenip atırg’an ten’sizlik bolıp tabıladı. Bul ten’sizlikti eki proton qatnasatug’ın en’ belgili<br />
bolg’an reaktsiyalardın’ tabıldırıq energiyasın tabıw ushın qollanamız.<br />
0<br />
π mezonlardın’ tuwılıwının’ tabıldırıq energiyası. Eki proton soqlıg’ısqanda<br />
p + p = p ' π<br />
0<br />
' + p +<br />
(22.40)<br />
0<br />
sxeması boyınsha π mezonlarının’ payda bolıwı mu’mkin. Bul an’latpada p ' arqalı baska<br />
impuls penen energiyag’a iye sol proton belgilengen. Protonnın’ menshikli energiyası<br />
(tınıshlıqtag’ı energiyası) E = m<br />
2<br />
0<br />
c = 980 MeV, al π mezonnın’ menshikli energiyası<br />
proton<br />
proton<br />
E = 135 MeV. Sonlıqtan (22.39)-ten’sizlik tiykarında reaktsiya energiyasının’ to’mendegidey<br />
π 0<br />
tabıldırıq energiyasın tabamız:<br />
E<br />
kin , 1<br />
2<br />
( L ) ( 2E<br />
proton + E 0 ) − ( 2E<br />
proton )<br />
≥<br />
π<br />
2E<br />
proton<br />
2<br />
= 280 MeV.<br />
(22.41)<br />
Proton-antiproton jubının’ tuwılıwının’ tabıldırıq energiyası. Eki proton soqlıg’ısqanda
Change language