MEХANİKA

Biraq Q < 0 sha’rti orın alganda basqasha jag’day ju’zege keledi. Bul jag’dayda
reaktsiyanın’ ju’riwi ushın kinetikalıq energiyanın’ qosındısının’ belgili bir minimumı za’ru’rli
boladı. Eger usı minimum bar bolmasa reaktsiya ju’rmeydi. Kinetikalıq energiyanın’ bul
minimumı absolyut ma’nisi boyınsha Q shamasına ten’. Bul shama reaktsiyanın’ tabıldırıq
energiyası dep aaladı.
176
Reaktsiyanın’ tabıldırıq energiyası dep reaktsiyanın’ ju’re alıwı ushın
za’ru’rli bolg’an reaktsiyag’a kirisetug’ın bo’lekshelerdin’ kinetikalıq
energiyasının’ minimallıq ma’nisine aytamız.
Aktivatsiya energiyası. Q > 0 sha’rti orınlang’anda reaktsiya qa’legen kinetikalıq
energiyanın’ ma’nisinde ju’re alatug’ınlıg’ın biz joqarıda ko’rdik. Biraq bul so’zler reaktsiya
haqıyqatında so’zsiz ju’redi degendi an’latpaydı. Mısalı eki protondı bir birine jetkilikli
da’rejede jaqınlstırsaq, onda olar ta’sirlese baslaydı. Usının’ na’tiyjesinde deytron, pozitron,
netrino payda boladı ha’m shaması 1,19 MeV bolg’an energiya bo’linip shıg’adı. Bul reaktsiyada
Q > 0.
Biraq bul reaktsiyanın’ baslanıwı ushın on’ zaryadqa iye protonlar bir birine
jaqındasqanda payda bolatug’ın Kulon iyterilis ku’shin jen’iw kerek boladı. Bul jag’dayda
reaktsiyanın’ ju’riwi ushın protonlar belgili bir mug’dardag’ı kinetikalıq energiyag’a iye
bolıwı sha’rt. Bul kinetikalıq energiya reaktsiya ju’rgennen keyin de saqlanadı ha’m tek
reaktsiyanın’ ju’riwin g’ana ta’miyinleydi. Sonlıqtan bul energiyanı aktivatsiya energiyası dep
ataydı.
Laboratoriyalıq sistemag’a o’tiw. Aktivatsiya energiyası ha’m tabıldırıq energiya
massalar orayı sistemasında anıqlang’an. Soraw beriledi: eger tabıldırıq energiya massalar orayı
sistemasında berilgen bolsa, onda onın’ laboratoriyalıq sistemadag’ı ma’nisin qalay alıqlaymız?
Bul sorawg’a a’lbette «massalar orayı sistemasınan laboratoriyalıq sistemag’a o’tiw kerek» dep
juwap beriw kerek.
Usınday o’tiwdi eki bo’lekshenin’ soqlıg’ısıw mısalında qaraymız. Ulıwma jag’dayda
relyativistlik formulalardı qollanıwdın’ kerek ekenligi tu’sinikli. Massalar orayı sistemasına
tiyisli bolg’an shamalardı «O» ha’ripi menen, al laboratoriyalıq sistemag’a tiyisli bolg’an
shamalardı «L » ha’ripi menen belgileymiz. Meyli laboratoriyalıq sistemada 2-bo’lekshe tınısh
tursın, al 1-bo’lekshe og’an kelip urılatug’ın bolsın. Massalar orayı sistemasında bo’leksheler bir
birine qaray qozg’aladı. Soqlıg’ısıwdın’ saldarınan jan’a bo’lekshelerdin’ payda bolıwı menen
ju’retug’ın reaktsiyanın’ bolıp o’tiwi mu’mkin. Bul payda bolg’an bo’lekshelerdin’ massalar
( O)
orayı sistemasındag’ı energiyası E' . Bul reaktsiyanın’ tabıldırıq energiyası Q g’a, al massalar
i
O
O
orayı sistemasında soqlıg’ısıwshı bo’lekshelerdin’ energiyası E 1 ha’m E 2 shamalarına ten’.
Bunday jag’dayda massalar orayı sistemasında reaktsiyanın’ ju’zege keliw sha’rti (23.32) nin’
tiykarında
∑
( L)
( O)
( O)
O
E = E + E + Q ≥ E'
(22.33)
1
2
tu’rine iye boladı. Q tabıldırıq energiyasına iye bolg’an massalar orayı sistemasındag’ı eki
bo’leksheni (22.33)-ten’lik ja’rdeminde anıqlang’an
sıpatında qarawg’a boladı. Laboratoriyalıq sistemag’a o’tkende bul «bo’lekshe» bul sistemadag’ı
( O)
birinshi bo’lekshenin’ impulsine ten’ p 1 impulsine ha’m E ishki energiyasına iye boladı.
Demek laboratoriyalıq sistemag’a o’tkende (22.33)-ten’liktegi
i
i
( )
( )
( O)
E ishki energiyasına iye bir bo’lekshe
( )
O
E