MEХANİKA

Bul jag’dayda da fotonnın’ energiyası h ω tınısh turg’an atomnın’ energiyası
2
mc
hω
shamasınan kishi dep esaplaymız. Demek v ≈ c 2
mc
. Bul tezlikke sa’ykes keliwshi atomnın’
kinetikalıq energiyası bul jag’dayda da (22.29)-an’latpa ja’rdeminde anıqlanadı eken.
Solay etip foton shıg’arılg’anda og’an atomnın’ barlıq ishki energiyası berilmeydi, tap
sol sıyaqlı foton jutılg’anda onın’ energiyasının’ barlıg’ı atomnın’ ishki energiyasına
o’tpeydi eken.
Eger biz ga’p etip atırg’an atom bekitilgen bolsa (qattı denelerdin’ quramındag’ı atomlardı
bekitilgen atomlar dep atay alamız, sebebi bul jag’dayda foton jutılg’anda yamasa
shıg’arılg’anda beriliw energiyası tolıg’ı menen qattı denege beriledi. Al qattı denenin’ massası
ayırım atomnın’ massasınan salıstırmas da’rejede u’lken bolg’anlıqtan beriliw energiyasının’
ma’nisi a’melde nolge ten’ boladı. Bul jag’day eksperimentte XX a’sirdin’ ortalarında
Messbauer ta’repinen ashıldı ha’m onın’ hu’rmetine Mesbauer effekti dep ataladı).
Elementar bo’leksheler arasındag’ı reaktsiyalar. Joqarıda bo’lekshelerdin’ bir birine
ko’p sanlı aylanıwlarının’ serpimli emes soqlıg’ısıwlarg’a jatatug’ınlıg’ın atap o’tken edik.
Fotonlar qatnasatug’ın tap usınday geypara aylanıslardı biz fotonlardın’ jutılıwı ha’m
shıg’arılıwı mısallarında ha’zir g’ana ko’rdik. Soqlıg’ısıw protsessleri menen baylanıslı bolg’an
sonday aylanıslarg’a tiyisli bolg’an ayırım tu’siniklerge toqtap o’temiz.
Tabaldırıq energiya. Meyli a ha’m b bo’leksheleri soqlıg’ısıwdın’ aqıbetinde c ha’m d
bo’lekshelerine aylanatug’ın bolsın. Soqlıg’ısıwlardı massalar orayı sistemasında talqılaw qabıl
etilgen. Bul sistemada impulstin’ saqlanıw nızamı bo’lekshelerdin’ soqlıg’ısıwdan burıng’ı ha’m
soqlıg’ısıwdan keyingi impulslerinin’ qosındısının’ nolge ten’ bolatug’ınlıg’ına alıp keledi.
Sonlıqtan bul nızam ha’zir bizdi qızıqtırmaydı. Al energiyanın’ saqlanıw nızamı
175
E ishki , a Eishki
, b + E kin , a + E kin , b = E'
ishki , c + E'ishki
, d + E'
kin , c + E'kin
, d
+ (22.31)
tu’rinde jazılıp, bul an’latpada E ishki arqalı indekste ko’rsetilgen bo’lekshelerdin’ ishki
energiyası, al E kin arqalı onın’ kinetikalıq energiyası belgilengen.
Q Eishki
, a + Eishki
, b − E'ishki
, c −E'
ishki , d = E'kin
, c + E'
kin , d −E
kin , a − E kin , b
= (22.32)
shaması reaktsiya energiyası dep ataladı. Bul shama bo’lekshelerdin’ reaktsiyanın’ na’tiyjesinde
o’zgeriske ushıraytug’ın kinetikalıq energiyasının’ qosındısının’ o’simine yamasa ishki
energiyalarının’ o’siminin’ keri belgisi menen alıng’an o’simine ten’. Eger reaktsiyanın’
na’tiyjesinde payda bolg’an c ha’m d bo’lekshelerdin’ kinetikalıq energiyalarının’ qosındısı
da’slepki a ha’m b bo’lekshelerdin’ kinetikalıq energiyalarının’ qosındısınan u’lken bolsa
bolsa, onda Q > 0 . Eger Q < 0 bolsa reaktsiyanın’ na’tiyjesinde payda bolg’an c ha’m d
bo’lekshelerdin’ ishki energiyalarının’ qosındısı reaktsiyag’a shekemgi a ha’m b
bo’lekshelerdin’ kinetikalıq energiyalarının’ qosındısınan u’lken. Solay etip Q > 0 sha’rti
orınlang’anda ishki energiyanın’ kinetikalıq energiyag’a aylanısı, al Q < 0 sha’rti ornı alsa
kinetikalıq energiya jutıladı ha’m ishki energiyag’a aylaladı.
Meyli Q > 0 . Bunday jag’dayda qa’legen mug’dardag’ı, sonın’ ishinde ju’da’ kishi bolg’an
kinetikalıq energiyada reaktsiya ju’redi. Q = 0 bolg’anda da reaktsiyanın’ ju’riwi mu’mkin.