MEХANİKA

Endi biz tınıshlıqta turg’an bo’lekshenin’ serpimli qa’siyetin absolyut serpimli haldan
absolyut serpimli emes halg’a shekem o’zgerte alamız dep ko’z aldımızg’a keltireyik. Absolyut
serpimli emes halda ushıp keliwshi bo’lekshe tınısh turg’an bo’lekshege jabısıp qaladı dep qabıl
etemiz. Bunday jag’dayda soqlıg’ısıwdı barlıq «serpimli emes» da’rejelerinde izertley alamız.
Absolyut serpimli emes soqqını qaraymız. Bunday jag’dayda slqlıg’ısıwdın’ na’tiyjesinde
soqlıg’ısıwshı deneler bir denege birigedi ha’m bir dene sıpatında qozg’aladı. Massası m 2 ge
ten’ bolg’an ekinshi dene soqlıg’ısıwg’a shekem tınıshlıqta turdı dep esaplap to’mendegidey
saqlanıw nızamların jazıwg’a boladı:
Bul an’latpalarda ishki 1
173
E ishki 1 Eishki
2 E kin 1 E ishki + E + + = + + ,
, ,
' ,
E , ha’m E ishki , 2
( 1 2)
1 +
' , (22.22)
, ( 1 2)
kin ( 1 2)
p = p'
. (22.23)
arqalı soqlıg’ısıwg’a shekemgi birinshi ha’m ekinshi
denelerdin’ ishki energiyaları E kin , 1 arqalı qozg’alıwshı denenin’ kinetikalıq energiyası, 1
arqalı onın’ impulsi belgilengen. Al E ' ishki , ( 1+
2)
, E ' kin , ( 1+
2)
ha’m p '(
1+ 2)
arqalı soqlıg’ısıwdın’
na’tiyjesindegi bir denege aylang’an denenin’ sa’ykes ishki energiyası, kinetikalıq energiyası
ha’m impulsi belgilengen.
Eger energiya menen tezlik arasındag’ı relyativistlik baylanıstı esapqa almasaq, onda
(22.23)-ten’leme soqlıg’ısqanda eki denenin’ qosılıwınan payda bolg’an denenin’ tezligin
anıqlawg’a mu’mkinilik beredi:
Bunnan
1
( m1
m2)
2
mv = + v . (22.24)
v
m
1
2 = v1.
m1
+ m2
p
(22.25)
Bu formulalardan ishki energiyag’a aylang’an kinetikalıq energiyanın’ (bul shamanı Δ Ekin
arqalı belgileymiz) ma’nisin esaplaw mu’mkin:
( m + m )
m v
v m
Δ .
2
2
E kin = 1 1
2
− 1
2
2 2
1 = Ekin
, 1
m1
+ m2
(22.26)
Eger tınısh turg’an denenin’ (bo’lekshenin’) massası ju’da’ u’lken bolsa ( m 1 > ), onda 0 Ekin ≈ Δ , yag’nıy
kinetikalıq energiyanın’ ishki energiyag’a sezilerliktey o’tiwi ornı almaydı. Birinshi dene
soqlıg’ısıwg’a shekem qanday tezlik penen qozg’alg’an bolsa eki denenin’ bir birine qosılıwınan
payda bolg’an dene de derlik sonday tezlik penen qozg’aladı.
Fotonnın’ jutılıwı. Serpimli emes jutılıwg’a a’dette fotonnın’ jutılıwın mısal retinde
keltiriwge boladı. Fotonnın’ jutılıwı en’ ko’p tarqalg’an serpimli emes soqlıg’ısıwlardın’ biri
bolıp esaplanadı. Bul soqlıg’ısıw 21-1 c su’wrette keltirilgen. Jutılıwg’a (soqlıg’ısıwg’a) shekem
atom menen foton bar edi, soqlıg’ısıwdan keyin tek atom qaladı. Jutılıwg’a shekem massası m