MEХANİKA

m c
1−
v
m c
170
2
2
1
2 2
1 / c
2
+ m2c
= 1
2 2
1−
v'1
/ c
+
1−
m
2
v'
c
2
2
2
/ c
2
(22.16)
an’latpasın jazıw kerek boladı. Biz ha’zir bul ten’lemelerdin’ ulıwmalıq jag’daylar ushın
sheshimin tabıw menen shug’ıllanbaymız. Sebebi bunday sheshimlerdi izlew ju’da’ quramalı.
Biraq biz ha’zir fizika iliminde u’lken orın iyelegen bir ayqın protsessti qaraymız. Bul protsessti
fizikada Kompton effekti dep ataydı.
Biz barlıq materiallıq bo’lekshelerdin’ korpuskulalıq (bo’lekshelerge ta’n bolg’an) qa’siyet
penen tolqınlıq qa’siyetke iye bolatug’ınlıg’ın bilemiz (bul haqqında kirisiw bo’liminde ga’p
etildi). Bir obekttin’ bunday ekilik qa’siyetke iye bolıwın tolqınlıq-korpuskulalıq (tolqınlıqbo’lekshelik)
dualizm dep ataymız. Usının’ na’tiyjesinde bo’lekshe bir jag’daylarda haqıyqatında
da bo’lekshe sıpatında, al basqa bir jag’daylarda onı tolqın tu’rinde ko’rinedi. Jaqtılıq tap
usınday qa’siyetlerge iye. Jaqtılıqtın’ difraktsiyag’a ushırawı jaqtılıqtın’ tolqın ekenligin
da’lilleydi. Biraq fotoeffektte jaqtılıq o’zin bo’lekshelerdin’ ag’ımı tu’rinde ko’rsetedi. Bul
bo’lekshelerdi fotonlar dep ataydı. Foton bo’lekshege ta’n bolgan ε energiyasına ha’m p
impulsine iye boladı. Bul shamalar jaqtılıqtın’ jiyiligi ω ha’m tolqın uzınlıg’ı λ menen
p = hk
, ε = h ω
(22.17)
an’latpaları arqalı baylanısqan. k = 2π
/ λ , al h arqalı Plank turaqlısı belgilengen (
−23
h = 1,
05⋅10
Dj·s). Fotonnın’ tolqın uzınlıg’ı qansha kishi bolsa korpuskulyarlıq qa’siyet anıq
ko’rinedi. Tolqın uzınlıg’ı 1 angstremge (1 o
A ) sa’ykes keletug’ın fotonlardı rentgen kvantları
(rentgen nurlarının’ uzınlıg’ı shama menen 1 angstremnin’ a’tirapında boladı), al tolqın uzınlıg’ı
o
0,001 A bolg’an fotonlardı γ − kvantları dep ataydı. Rentgen ha’m γ − kvantlarının’
korpuskulyarlıq qa’siyetleri ayqın ko’rinedi. Elektronlar menen soqlıg’ısqanda olar energiyası
menen impulsi (22.17)-formulalar menen anıqlanatug’ın bo’leksheler sıpatında ko’rinedi.
22-4 su’wret.
Kompton effektin tu’sindiriwge arnalg’an
su’wret.
Tınısh turg’an elektron menen rentgen kvantının’ (endigiden bılay tek kvant dep ataymız)
soqlıg’ısıwın qaraymız (22-4 su’wret). Kelip soqlıg’ısıwshı kvant soqlıg’ısıwg’a shekem
p1 = hk
impulsine ha’m ε1 = hω
energiyasına iye dep esaplaymız. Elektron menen
soqlıg’ısıwdın’ na’tiyjesinde β mu’yeshine bag’ıtın o’zgertip p'1 = hk'
impulsine ha’m ε' 2 = hω'
energiyalarına iye boladı. Soqlıg’ısıwdan keyingi elektronnın’ energiyası menen impulsı
2
mc
E'
2 = ha’m p
'
2 2
2 =
1−
v / c
mv
1−
v
2
/ c
2