MEХANİKA
MEХANİKA
MEХANİKA
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
an’latpasın alamız. Biraq bul jag’dayda eki bo’lekshenin’ tezlikleri bir birinen u’lken shamag’a<br />
parıq qılmaydı. Sebebi '2 m2v' 2 p = ha’m p 1 = m1v 1 ekenligin esapqa alsaq, onda<br />
ten’liginin’ orınlanatug’ınlıg’ına iye bolamız.<br />
2<br />
169<br />
v ' = 2v<br />
m 2 >> m1<br />
sha’rti orınlang’nada birinshi bo’leksheden ekinshi bo’lekshege impulstin’ beriliwi<br />
a’dewir u’lken boladı ( 2 1 2p p' ≈ ). Ekinshi bo’lekshenin’ impulsi birinshi bo’lekshenin’<br />
impulsinen eki ese u’lken bolsa da, onın’ tezligi birinshi bo’lekshenin’ tezligine salıstırg’anda<br />
og’ada kishi ha’m bılayınsha juwıq tu’rde anıqlanadı:<br />
2m<br />
v' ≈ v .<br />
1<br />
2<br />
m2<br />
1<br />
1<br />
(22.15)<br />
Birinshi bo’lekshenin’ tezliginin’ bag’ıtı soqlıg’ısıwdın’ na’tiyjesinde 180 gradusqa<br />
o’zgeredi, al absolyut ma’nisi boyınsha sezilerliktey o’zgeriske ushıramaydı.<br />
Neytronlardın’ a’steleniwi (neytronlardın’ tezliginin’ kishireyiwi). Serpimli<br />
soqlıg’ısıwdın’ o’zgeshelikleri ilim menen texnikada ken’nen qollanıladı. Mısal retinde<br />
neytronlardın’ a’steleniwin qaraymız. Uran yadroları shama menen o’z-ara birdey bolg’an eki<br />
bo’lekke bo’lingende bo’liniwdin’ sınıqlarının’ (bo’leklerdin’) kinetikalıq energiyası tu’rinde<br />
u’lken energiya bo’linip shıg’adı. Bo’liniw protsessinin’ aqıbetinde bir yamasa bir neshe neytron<br />
payda boladı. Uran yadrosının’ bo’liniwinin’ o’zi neytronlardın’ ta’sirinde ju’zege keledi. Uran<br />
yadrosı neytron menen soqlıg’ısqanda ko’pshilik jag’dayda serpimli soqlıg’ısıw orın aladı. Biraq<br />
ayırım jag’daylarda neytron yadro ta’repinen tutıp alınadı ha’m usının’ saldarınan yadro<br />
bo’linedi. Neytronnın’ uran yadrosı ta’repinen tutıp alınıwının’ itimallılıg’ı og’ada kishi. Biraq<br />
neytronnın’ energiyasının’ kemeyiwi menen itimallıqtın’ shaması u’lkeyedi. Sonlıqtan jetkilikli<br />
da’rejede intensivli bolg’an shınjırlı reaktsiyanı ta’miyinlew ushın, yag’nıy uran yadroları<br />
bo’lingende payda bolatug’ın neytronlar basqa yadrolardın’ intensivli tu’rdegi bo’liniwin<br />
ta’miyinlew ushın neytronlardın’ kinetikalıq energiyaların kemeytiw za’ru’r. Neytronlardın’<br />
uran yadroları menen ha’r bir man’lay soqlıg’ısıwında (22.14)-formulag’a sa’ykes neytronnan<br />
yadrog’a energiyasının’ tek kishi bo’limi (shama menen 2 / 238 bo’limi) g’ana beriledi.<br />
Energiyanın’ bunday mug’darda beriliwin kishi beriliw dep esaplaymız. Sonın’ menen birge<br />
bunday soqlıg’ısıwda neytronlar ja’da’ kishi shamag’a a’stelenedi. A’steleniwdi ku’sheytiw<br />
ushın yadrolardın’ bo’liniwi orın alatug’ın atomlıq reaktordın’ zonasına a’steletiwshi dep<br />
atalatug’ın arnawlı zat salınadı. A’lbette a’steletiwshinin’ yadroları jetkilikli da’rejede jen’il<br />
bolıwı kerek. Sonlıqtan a’steletiwshi sıpatında grafit ko’birek qollanıladı. Grafittin’ quramına<br />
kiretug’ın uglerodtın’ yadrosı neytronnın’ massasınan shama menen 12 ese u’lken. Sonlıqtan<br />
neytron menen yadronın’ ha’r bir man’lay soqlıg’ısıwında grafittin’ yadrosına neytronnın’<br />
4 1<br />
energiyasının’ shama menen = bo’legi o’tedi ha’m usının’ saldarınan a’steleniw protsessi<br />
12 3<br />
u’lken tezlik penen ju’redi.<br />
Kompton-effekt. Joqarıdag’ı neytronlar menen yadrolardın’ serpimli soqlıg’ısqanınday<br />
soqlıg’ısıwdı ko’remiz. Bul jag’dayda biz qarayın dep atırg’an bo’leksheler relyativistlik<br />
tezliklerge iye. Eger soqlıg’ısıwshı bo’lekshelerdin’ birin soqlıg’ısıwg’a shekem tınıshlıqta turdı,<br />
al ekinshisin relyativistlik tezlikler menen kelip soqlıg’ıstı dep esaplasaq impulstin’ saqlanıw<br />
nızamı bolg’an (22.1)-an’latpanın’ tu’ri o’zgermeydi. Biraq energiyanın’ saqlanıw nızamı<br />
bolg’an (22.2) –an’latpanın’ ornına