MEХANİKA

mısal retinde bilyard sharları bir birine qaray olardın’ orayların tutastırıwshı tuwrı boyınsha
qozg’alg’andag’ı soqlıg’ısıwdı ko’rsetiwge boladı (inertsial esaplaw sistemasındag’ı ken’islikte
bul sızıq o’zinin’ bag’ıtın o’zgertpewi kerek).
Bul jag’dayda (22.10) an’latpasınan
p'
2
2m2
=
m + m
1
2
168
p
1
(22.11)
ekenligi da’rha’l kelip shıg’adı. Ekinshi bo’lekshenin’ soqqıdan keyingi kinetikalıq energiyası
2
2
p'
2
p1
E'
kin , 2 = birinshi bo’lekshenin’ soqlıg’ısıwdan burıng’ı kinetikalıq energiyası E kin , 1 =
2m2
2m1
arqalı bılayınsha anıqlanadı:
4m
m
E '
E ,
1 2
kin , 2 = 2 kin 1
( m1
+ m2
)
(22.12)
Bul an’latpa (22.11)-an’latpadan tikkeley kelip shıg’adı. Bul an’latpadan energiyanın’ bir
bo’leksheden ekinshi bo’lekshege maksimallıq o’tiwi bo’lekshelerdin’ massaları o’z-ara ten’
bolg’anda ( 1 2 m m = ) orın alatug’ınlıg’ı kelip shıg’adı. Bul jag’dayda
E kin , 2 E kin , 1
' = , (22.13)
yag’nıy birinshi bo’lekshenin’ energiyasının’ barlıg’ı da tolıg’ı menen ekinshi bo’lekshege
beriledi. Soqlıg’ısıwdın’ na’tiyjesinde birinshi bo’lekshe toqtaydı. Bul jag’day energiyanın’
saqlanıw nızamı bolg’an (22.13) an’latpasında da, 2 1 p p ' = tu’rine iye bolatug’ın (22.11)an’latpadan
da, 1 0 = ' p ten’ligine alıp keletug’ın impulstın’ saqlanıw nızamı menen
kombinatsiyada da ko’rinip tur.
Soqlıg’ısıwshı bo’lekshelerdin’ massaları bir birinen u’lken ayırmag’a iye bolg’anda
bo’lekshelerdin’ birinen ekinshisie o’tetug’ın energiyanın’ mug’darı ju’da’ kishi boladı.
(22.12)-an’latpadan mına ten’liklerdin’ orınlı ekenligi kelip shıg’adı:
m
' ≈ ,
1 2 m m >> bolg’anda 2 E kin , 2 4 Ekin
, 1
m1
1
m 2 >> m1
bolg’anda E 'kin , 2 ≈ 4 Ekin
, 1
m2
m
(22.14a)
(22.14b)
Bul an’latpalarg’a itibar berip qarasaq olardın’ ekewinde de E ' kin , 2 > bolg’an
jag’dayda (ushıp keliwshi bo’lekshenin’ massası soqlıg’ısıwg’a shekem tınısh turg’an
bo’lekshenin’ massasınan salıstırmas da’rejede u’lken) soqlıg’ısıwdan keyin tınısh turg’an
bo’lekshenin’ impulsi ushıp kelgen bo’lekshenin’ impulsinen a’dewir kishi boladı. Ҳaqıyqatında
da (22.11) an’latpasınan 1 2 m m >> sha’rti orınlang’anda
2m
p' ≈
2
2
m1
p
1