MEХANİKA
MEХANİKA MEХANİKA
d N = d t M . 160 (21.24) Bul momentler ten’lemesi bolıp tabıladı. Usı ten’leme ja’rdeminde giroskoplardın’ qozg’alısları tolıq talqılanadı. Solay etip mınalardı aytıw mu’mkin: Giroskoptın’ ko’sherinin’ pretsessiyalıq qozg’alısı Koriolis ku’shlerinin’ ta’sirinde ju’zege keledi. Pretsessiya tolıq ornag’anda giroskoptın’ ko’sherinin’ qozg’alısının’ mu’yeshlik tezligi Koriolis ku’shlerinin’ momentinin’ payda bolıwına alıp keledi. Bul momenttin’ shaması giroskopqa ta’sir etetug’ın sırtqı ku’shlerdin’ momentine ten’, biraq qarama-qarsı bag’ıtlanıp ten’likti saqlap turadı. Koriolis ku’shi inertsiya ku’shi sıyaqlı Koriolis tezleniwine qaramaqarsı bag’ıtlang’an ha’m denege ta’sir etedi. Mu’yeshlik tezleniwdi qurawshılarg’a jiklew sol mu’yeshlik tezliktin’ vektorlıq ta’biyatı menen baylanıslı. Sorawlar: 1. Aylanıwshı inertsial emes koordinatalar sistemasında qanday inertsiya ku’shleri payda boladı? 2. Koriolis ku’shinin’ payda bolıwına qanday faktorlar alıp keledi? 3. Koriolis ku’shleri jumıs isleyme? 4. Oraydan qashıwshı ku’shler jumıs isleyme? 22-§. Soqlıg’ısıwlar Soqlıg’ısıw protsesslerinin’ ta’riplemesi. Soqlıg’ısıw protsessin diagrammalar ja’rdeminde su’wretlew. Soqlıwg’ısıwlardag’ı saqlanıw nızamları. Serpimli ha’m serpimli emes soqlıg’ısıwlar. Neytronlardı a’steletiw. Fotonlardın’ jutılıwı ha’m shıg’arılıwı. Tabıldırıq ha’m aktivatsiya energiyası. Elementar bo’leksheler arasındag’ı reaktsiyalar. Soqlıg’ısıw protsesslerinin’ ta’riplemesi. Fizikadag’ı soqlıg’ısıw tu’siniginin’ anıqlaması. Ta’biyatta baqlanatug’ın en’ ulıwmalıq qubılıslardın’ biri materiallıq denelerdin’ bir biri menen ta’sirlesiwi bolıp tabıladı. Bilyard sharları bir birine jaqınlasıp tiyiskende bir biri menen ta’sirlesedi. Usının’ na’tiyjesinde sharlardın’ tezligi, olardın’ kinetikalıq energiyaları ha’m ulıwma jag’dayda olardın’ ishki halı (mısalı temperaturası) o’zgeredi. Sharlardın’ usınday ta’sirlesiwi haqqında aytqanda olardın’ soqlıg’ısıwı dep aytadı. Biraq soqlıg’ısıw tu’sinigi tek materiallıq denelerdin’ tikkeley tiyisiwi menen ju’zege keletug’ın ta’sirlesiwine g’ana tiyisli emes. A’lemnin’ tu’pkirlerinen ushıp kelgen (Quyash sistemasının’ sırtınan) ha’m Quyashqa jaqın aralıqlardan o’tken kometa o’zinin’ tezligin o’zgertedi ha’m basqa bag’ıtta qaytadan A’lemnin’ alıs tu’pkirlerine ushıwın dawam etedi. Bul protsesste ta’sirlesiwdin’ tiykarında tartılıs ku’shleri jatadı ha’m Quyash penen kometanın’ bir
irine tikkeley tiyisiwi orın almasa da soqlıg’ısıw bolıp tabıladı. Biz usı jag’daydı da soqlıg’ısıw dep qaray alıwımızdın’ tiykarında Quyash penen kometanın’ ta’sirlesiwinin’ o’zine ta’n o’zgesheligi sonnan ibarat, usı ta’sirlesiw orın alg’an ken’islik oblastı salıstırmalı tu’rde kishi. Kometanın’ tezligi Quyash sisteması oblastı ishinde sezilerliktey o’zgeriske ushıraydı. Bul oblast Jerdegi masshtablarg’a salıstırg’anda ju’da’ u’lken, biraq astronomiyalıq masshtablarg’a salıstırg’anda (mısalı jurdızlar arasındag’ı oblastlarg’a salıstırg’anda) ju’da’ kishi. Sonlıqtan kometanın’ Quyash penen soqlıg’ısıw protsessi mına tu’rge iye boladı: Kometa da’slep og’ada u’lken aralıqlardı Quyash penen ta’sir etispey tuwrı sızıq boyınsha o’tken, bunnan keyin Quyashtın’ a’tirapındag’ı ju’zlegen million kilometrler menen o’lshenetug’ın salıstırmalı kishi oblastta kometa menen Quyashtın’ o’z-ara ta’sirlesiwi orın aladı. Usının’ na’tiyjesinde kometanın’ tezligi ha’m basqa da xarakteristikaları o’zgeredi ha’m bunnan keyin kometa A’lemnin’ tu’pikirlerine Quyash penen sezilerliktey ta’sirlespey derlik tuwrı sızıqlı orbita boyınsha qaytadan jol aladı. Ekinshi bir mısal retinde protonnın’ atom yadrosı menen soqlıg’ısıwın qarap o’tiwge boladı. Olar arasındag’ı qashıqlıq u’lken bolg’anda proton da, yadro da bir biri menen ta’sirlespey (a’lbette bir birine sezilerliktey ta’sir etpey degen so’z) ten’ o’lshewi ha’m tuwrı sızıqlı traektoriyalar boyınsha qozg’aladı. Jetkilikli da’rejede kishi qashıqlıqlarda Kulon ku’shleri sezilerliktey ma’niske jetedi ha’m iyterisiwdin’ saldarınan proton menen yadronın’ tezlikleri o’zgeredi. Na’tiyjede elektromagnit maydanı kvantlarının’ payda bolıwı yamasa olardın’ energiyaları jetkilikli mug’darda u’lken bolg’an jag’daylarda basqa bo’lekshelerdin’ (mısalı mezonlardın’) payda bolıwı yamasa yadronın’ bo’liniwi mu’mkin. Sonlıqtan ken’isliktin’ salıstırmalı kishi bolg’an oblastında orın alatug’ın usınday ta’sirlesiwdin’ saldarınan en’ a’piwayı jag’dayda proton menen yadro soqlıg’ısıwdan burıng’ı tezliklerine salıstırg’anda basqa tezlikler menen qozg’alatug’ın boladı, basqa jag’daylarda elektromagnit nurlanıwdın’ bir neshe kvantları payda boladı, ulıwmalastırıp aytqanda bazı bir basqa bo’leksheler payda boladı. 161
- Page 109 and 110: 109 15-§. Saqlanıw nızamları İ
- Page 111 and 112: ∑ i 111 m v = const . i i Juwmaq:
- Page 113 and 114: denenin’ 10 km biyiklikke ko’te
- Page 115 and 116: materiallıq noqattın’ tuwrı s
- Page 117 and 118: 117 dv Ulıwmalıq jag’daydı qar
- Page 119 and 120: Anri Puankare (1854-1912) ha’m sa
- Page 121 and 122: Bul matritsa menen qurawshıları c
- Page 123 and 124: vektorlardın’ kvadratları o’z
- Page 125 and 126: dE kin 125 dp = F dr = v dt = v dp
- Page 127 and 128: 1 ⎛ 2 с ⎜ ⎝ ekenligine iye b
- Page 129 and 130: 129 Endi ku’shtin’ «waqıtlıq
- Page 131 and 132: de tap sonday ma’niste haqıyqat.
- Page 133 and 134: menen terbeledi (17-4 a su’wret).
- Page 135 and 136: 135 İnert massası m bolg’an den
- Page 137 and 138: ω E = hω, m = 2 c h . Sonlıqtan
- Page 139 and 140: Meхanikada qattı dene dep materia
- Page 141 and 142: ten’ligin alamız. Eki vektordın
- Page 143 and 144: Aylanbalı qozg’alıslardı qosı
- Page 145 and 146: 145 kelip shıg’adı ha’m biz j
- Page 147 and 148: ha’m 20-3 su’wretlerde ko’rse
- Page 149 and 150: Bul ten’leme giroskoptın’ impu
- Page 151 and 152: Eger 20-6 su’wrettegi maхovikler
- Page 153 and 154: Koriolis tezleniwi ushın an’latp
- Page 155 and 156: 21-2 su’wret. İnertsiyanın’ o
- Page 157 and 158: Tezliktin’ vertikal bag’ıttag
- Page 159: Koriolis ku’shleri sızılmag’a
- Page 163 and 164: o’tetug’ın oblast qanday da bi
- Page 165 and 166: Bul an’latpada E n i= 1 i = E i =
- Page 167 and 168: olsa soqlıg’ısıwshı bo’leks
- Page 169 and 170: an’latpasın alamız. Biraq bul j
- Page 171 and 172: 2 shamalarına ten’ boladı. Soql
- Page 173 and 174: Endi biz tınıshlıqta turg’an b
- Page 175 and 176: Bul jag’dayda da fotonnın’ ene
- Page 177 and 178: 177 ( ) 2 E ( L) 2 2 ( O) E = c p +
- Page 179 and 180: massaları relyativistlik massalar
- Page 181 and 182: etinje ximiyalıq janılg’ını q
- Page 183 and 184: formulası menen anıqlanadı. Shen
- Page 185 and 186: maydanı basqa da massalardın’ b
- Page 187 and 188: 187 24-2 su’wret. Kavendish ta’
- Page 189 and 190: aylanıslı massası m bolg’an de
- Page 191 and 192: funktsiyalarının’ grafiklerin q
- Page 193 and 194: Ellips ta’rizli orbitalar belgili
- Page 195 and 196: 195 24-6 su’wret. Noqatlıq denen
- Page 197 and 198: g’ana bola aladı. Al onın’ fi
- Page 199 and 200: Baqlaw na’tiyjeleri tiykarında A
- Page 201 and 202: 201 ishinde Kulon nızamı boınsha
- Page 203 and 204: 203 2 d r m1 m μ = −G 2 2 d t r
- Page 205 and 206: aylanadı. Sonlıqtan Jerdin’ imp
- Page 207 and 208: 207 Δl ε = l shaması salıstırm
- Page 209 and 210: shamalarına ten’ bolatug’ınl
irine tikkeley tiyisiwi orın almasa da soqlıg’ısıw bolıp tabıladı. Biz usı jag’daydı da soqlıg’ısıw<br />
dep qaray alıwımızdın’ tiykarında Quyash penen kometanın’ ta’sirlesiwinin’ o’zine ta’n<br />
o’zgesheligi sonnan ibarat, usı ta’sirlesiw orın alg’an ken’islik oblastı salıstırmalı tu’rde kishi.<br />
Kometanın’ tezligi Quyash sisteması oblastı ishinde sezilerliktey o’zgeriske ushıraydı. Bul oblast<br />
Jerdegi masshtablarg’a salıstırg’anda ju’da’ u’lken, biraq astronomiyalıq masshtablarg’a<br />
salıstırg’anda (mısalı jurdızlar arasındag’ı oblastlarg’a salıstırg’anda) ju’da’ kishi. Sonlıqtan<br />
kometanın’ Quyash penen soqlıg’ısıw protsessi mına tu’rge iye boladı: Kometa da’slep og’ada<br />
u’lken aralıqlardı Quyash penen ta’sir etispey tuwrı sızıq boyınsha o’tken, bunnan keyin<br />
Quyashtın’ a’tirapındag’ı ju’zlegen million kilometrler menen o’lshenetug’ın salıstırmalı kishi<br />
oblastta kometa menen Quyashtın’ o’z-ara ta’sirlesiwi orın aladı. Usının’ na’tiyjesinde<br />
kometanın’ tezligi ha’m basqa da xarakteristikaları o’zgeredi ha’m bunnan keyin kometa<br />
A’lemnin’ tu’pikirlerine Quyash penen sezilerliktey ta’sirlespey derlik tuwrı sızıqlı orbita<br />
boyınsha qaytadan jol aladı.<br />
Ekinshi bir mısal retinde protonnın’ atom yadrosı menen soqlıg’ısıwın qarap o’tiwge boladı.<br />
Olar arasındag’ı qashıqlıq u’lken bolg’anda proton da, yadro da bir biri menen ta’sirlespey<br />
(a’lbette bir birine sezilerliktey ta’sir etpey degen so’z) ten’ o’lshewi ha’m tuwrı sızıqlı<br />
traektoriyalar boyınsha qozg’aladı. Jetkilikli da’rejede kishi qashıqlıqlarda Kulon ku’shleri<br />
sezilerliktey ma’niske jetedi ha’m iyterisiwdin’ saldarınan proton menen yadronın’ tezlikleri<br />
o’zgeredi. Na’tiyjede elektromagnit maydanı kvantlarının’ payda bolıwı yamasa olardın’<br />
energiyaları jetkilikli mug’darda u’lken bolg’an jag’daylarda basqa bo’lekshelerdin’ (mısalı<br />
mezonlardın’) payda bolıwı yamasa yadronın’ bo’liniwi mu’mkin. Sonlıqtan ken’isliktin’<br />
salıstırmalı kishi bolg’an oblastında orın alatug’ın usınday ta’sirlesiwdin’ saldarınan en’<br />
a’piwayı jag’dayda proton menen yadro soqlıg’ısıwdan burıng’ı tezliklerine salıstırg’anda basqa<br />
tezlikler menen qozg’alatug’ın boladı, basqa jag’daylarda elektromagnit nurlanıwdın’ bir neshe<br />
kvantları payda boladı, ulıwmalastırıp aytqanda bazı bir basqa bo’leksheler payda boladı.<br />
161
Change language