MEХANİKA

d N
=
d t
M .
160
(21.24)
Bul momentler ten’lemesi bolıp tabıladı. Usı ten’leme ja’rdeminde giroskoplardın’
qozg’alısları tolıq talqılanadı.
Solay etip mınalardı aytıw mu’mkin: Giroskoptın’ ko’sherinin’ pretsessiyalıq qozg’alısı
Koriolis ku’shlerinin’ ta’sirinde ju’zege keledi. Pretsessiya tolıq ornag’anda giroskoptın’
ko’sherinin’ qozg’alısının’ mu’yeshlik tezligi Koriolis ku’shlerinin’ momentinin’ payda
bolıwına alıp keledi. Bul momenttin’ shaması giroskopqa ta’sir etetug’ın sırtqı ku’shlerdin’
momentine ten’, biraq qarama-qarsı bag’ıtlanıp ten’likti saqlap turadı.
Koriolis ku’shi inertsiya ku’shi sıyaqlı Koriolis tezleniwine qaramaqarsı
bag’ıtlang’an ha’m denege ta’sir etedi.
Mu’yeshlik tezleniwdi qurawshılarg’a jiklew sol mu’yeshlik tezliktin’
vektorlıq ta’biyatı menen baylanıslı.
Sorawlar: 1. Aylanıwshı inertsial emes koordinatalar sistemasında qanday inertsiya
ku’shleri payda boladı?
2. Koriolis ku’shinin’ payda bolıwına qanday faktorlar alıp keledi?
3. Koriolis ku’shleri jumıs isleyme?
4. Oraydan qashıwshı ku’shler jumıs isleyme?
22-§. Soqlıg’ısıwlar
Soqlıg’ısıw protsesslerinin’ ta’riplemesi. Soqlıg’ısıw protsessin
diagrammalar ja’rdeminde su’wretlew. Soqlıwg’ısıwlardag’ı
saqlanıw nızamları. Serpimli ha’m serpimli emes soqlıg’ısıwlar.
Neytronlardı a’steletiw. Fotonlardın’ jutılıwı ha’m shıg’arılıwı.
Tabıldırıq ha’m aktivatsiya energiyası. Elementar bo’leksheler
arasındag’ı reaktsiyalar.
Soqlıg’ısıw protsesslerinin’ ta’riplemesi. Fizikadag’ı soqlıg’ısıw tu’siniginin’
anıqlaması. Ta’biyatta baqlanatug’ın en’ ulıwmalıq qubılıslardın’ biri materiallıq denelerdin’ bir
biri menen ta’sirlesiwi bolıp tabıladı. Bilyard sharları bir birine jaqınlasıp tiyiskende bir biri
menen ta’sirlesedi. Usının’ na’tiyjesinde sharlardın’ tezligi, olardın’ kinetikalıq energiyaları
ha’m ulıwma jag’dayda olardın’ ishki halı (mısalı temperaturası) o’zgeredi. Sharlardın’ usınday
ta’sirlesiwi haqqında aytqanda olardın’ soqlıg’ısıwı dep aytadı.
Biraq soqlıg’ısıw tu’sinigi tek materiallıq denelerdin’ tikkeley tiyisiwi menen ju’zege
keletug’ın ta’sirlesiwine g’ana tiyisli emes. A’lemnin’ tu’pkirlerinen ushıp kelgen (Quyash
sistemasının’ sırtınan) ha’m Quyashqa jaqın aralıqlardan o’tken kometa o’zinin’ tezligin
o’zgertedi ha’m basqa bag’ıtta qaytadan A’lemnin’ alıs tu’pkirlerine ushıwın dawam etedi. Bul
protsesste ta’sirlesiwdin’ tiykarında tartılıs ku’shleri jatadı ha’m Quyash penen kometanın’ bir