MEХANİKA
MEХANİKA MEХANİKA
Koriolis tezleniwi ushın an’latpanı absolyut tezleniwdi tuwrıdan tuwrı esaplaw arqalı alıwg’a da boladı. Qozg’alıwshı noqattın’ radius-vektorı ushın jazılg’an an’latpanı 154 r = i' x'+ j' y'+ k' z' (21.8) tu’rinde jazıp onı t boyınsha differentsiallaymız ha’m kelesi paragrafta keltiriletug’ın i ', j', k' lardın’ waqıttan g’a’rezliligin esapqa alamız, na’tiyjede absolyut tezlik ushın mına an’latpag’a iye bolamız: Bul an’latpadag’ı [ ] 0 [ ω, r] + v'= v0 v' v = + . (21.9) ω, r = v ko’shirmeli tezlik, al v = v 'i'+ v ' j'+ v 'k' (21.10) ' x x x tezligi bolsa salıstırmalı tezlik bolap tabıladı. Bunnan absolyut tezleniwdi tabamız: dv ⎡ dr ⎤ dv' w = = ⎢ ω, + = + ⎣ t ⎥ ' dt d ⎦ dt [ ω, v + v'] + w [ ω, v'] , (21.11) Bul an’latpanı keltirip shıg’arg’anımızda biz aylanıwdın’ mu’yeshlik tezligin turaqlı dep aldıq ha’m d v' d v d v ' x ' y d vz ' d i' d j' d k' = i'+ j'+ k'+ vx ' + v x ' + vx ' = w'+ d t d t d t d t d t d t d t ekenligin esapqa aldıq. Sonlıqtan absolyut tezleniw ushın (21.2) bolg’an an’latpasına ja’ne iye boldıq. Bul an’latpadag’ı [ ω, v ] [ ω, [ ω, r] ] 0 K [ ω, v'] (21.12) w = w + w'+ w (21.2) w 0 = 0 = ko’shirmeli tezleniw, d v' d v d v ' x ' y d vz ' w '= = i'+ j'+ k' salıstırmalı tezleniw, d t d t d t d t [ ω, v'] w K = w'+ Koriolis tezleniwi. Ko’shirmeli tezleniwdi w 0 2 2 2 [ ω, [ ω, r] ] = ω, ( ω, r) − r ω = ω ( d − r) = ω R = (21.13) tu’rinde ko’rsetken maqsetke muwapıq keledi. Bul an’latpadag’ı R aylanıw ko’sherine perpendikulyar vektor (21-2 su’wret). Solay etip ko’shirmeli tezleniw orayg’a umtılıwshı tezleniw bolıp tabıladı eken (aylanıwdın’ mu’yeshlik tezligin turaqlı dep esaplag’anımızdı eske tusiremiz).
21-2 su’wret. İnertsiyanın’ oraydan qashıwshı ku’shi. 155 21-3 su’wret. Aylanıwshı esaplaw sistemasındag’ı mayatniktin’ ten’ salmaqlıg’ı. Aylanıwshı koordinatalar sistemasındag’ı inertsiya ku’shleri. Biz 18-paragrafta inertsiya ku’shi ushın m w '= F + F ulıwmalıq formulasın alg’an edik. Endi usı formula ja’rdeminde absolyut tezleniw ushın jazılgan (21.2) ni esapka alıw arqalı aylanıwshı sistemadag’ı inertsiya ku’shleri bolg’an in 2 ( w'−w ) = m ( − w0 − w K ) = m ω R − 2m [ ω, v'] = Foq K F = m + F (21.14) inertsiya ku’shin tabıw mu’mkin. Aylanıwshı koordinatalar sistemasındag’ı ko’shirmeli tezlik penen baylanıslı bolg’an ku’sh F oq in 2 m ω R = (21.15) Bul ku’sh aylanıw ko’sherinen radius bag’ıtı boyınsha bag’ıtlang’an. Koriolis tezleniwi menen baylanıslı bolg’an inertsiya ku’shi Koriolis ku’shi dep ataladı. [ , v'] F = −2m ω (21.16) K Aylanıwshı disktegi mayatniktin’ ten’ selmaqlıg’ı. Mısal retinde aylanıwshı disktegi mayatniktin’ ten’ salmaqlıq awhalın qarap shıg’amız (21-3 su’wret). İnertsial emes esaplaw sistemasında mayatnikke inertsiyanın’ oraydan qashıwshı ku’shi tasir etedi. Ten’ salmaqlıq awhalda Koriolis ku’shi bolmaydı ha’m sog’an sa’ykes salıstırmalı tezlik nolge ten’ ( v'= 0) . Qozgalıs ten’lemesi m ' m oq 0 = + + = F g T w (21.17)
- Page 103 and 104: waqıt momentinde alıng’an eki n
- Page 105 and 106: Bul formulada intervalı esaplanıp
- Page 107 and 108: derek - qozg’alıwshı baqlawshı
- Page 109 and 110: 109 15-§. Saqlanıw nızamları İ
- Page 111 and 112: ∑ i 111 m v = const . i i Juwmaq:
- Page 113 and 114: denenin’ 10 km biyiklikke ko’te
- Page 115 and 116: materiallıq noqattın’ tuwrı s
- Page 117 and 118: 117 dv Ulıwmalıq jag’daydı qar
- Page 119 and 120: Anri Puankare (1854-1912) ha’m sa
- Page 121 and 122: Bul matritsa menen qurawshıları c
- Page 123 and 124: vektorlardın’ kvadratları o’z
- Page 125 and 126: dE kin 125 dp = F dr = v dt = v dp
- Page 127 and 128: 1 ⎛ 2 с ⎜ ⎝ ekenligine iye b
- Page 129 and 130: 129 Endi ku’shtin’ «waqıtlıq
- Page 131 and 132: de tap sonday ma’niste haqıyqat.
- Page 133 and 134: menen terbeledi (17-4 a su’wret).
- Page 135 and 136: 135 İnert massası m bolg’an den
- Page 137 and 138: ω E = hω, m = 2 c h . Sonlıqtan
- Page 139 and 140: Meхanikada qattı dene dep materia
- Page 141 and 142: ten’ligin alamız. Eki vektordın
- Page 143 and 144: Aylanbalı qozg’alıslardı qosı
- Page 145 and 146: 145 kelip shıg’adı ha’m biz j
- Page 147 and 148: ha’m 20-3 su’wretlerde ko’rse
- Page 149 and 150: Bul ten’leme giroskoptın’ impu
- Page 151 and 152: Eger 20-6 su’wrettegi maхovikler
- Page 153: Koriolis tezleniwi ushın an’latp
- Page 157 and 158: Tezliktin’ vertikal bag’ıttag
- Page 159 and 160: Koriolis ku’shleri sızılmag’a
- Page 161 and 162: irine tikkeley tiyisiwi orın almas
- Page 163 and 164: o’tetug’ın oblast qanday da bi
- Page 165 and 166: Bul an’latpada E n i= 1 i = E i =
- Page 167 and 168: olsa soqlıg’ısıwshı bo’leks
- Page 169 and 170: an’latpasın alamız. Biraq bul j
- Page 171 and 172: 2 shamalarına ten’ boladı. Soql
- Page 173 and 174: Endi biz tınıshlıqta turg’an b
- Page 175 and 176: Bul jag’dayda da fotonnın’ ene
- Page 177 and 178: 177 ( ) 2 E ( L) 2 2 ( O) E = c p +
- Page 179 and 180: massaları relyativistlik massalar
- Page 181 and 182: etinje ximiyalıq janılg’ını q
- Page 183 and 184: formulası menen anıqlanadı. Shen
- Page 185 and 186: maydanı basqa da massalardın’ b
- Page 187 and 188: 187 24-2 su’wret. Kavendish ta’
- Page 189 and 190: aylanıslı massası m bolg’an de
- Page 191 and 192: funktsiyalarının’ grafiklerin q
- Page 193 and 194: Ellips ta’rizli orbitalar belgili
- Page 195 and 196: 195 24-6 su’wret. Noqatlıq denen
- Page 197 and 198: g’ana bola aladı. Al onın’ fi
- Page 199 and 200: Baqlaw na’tiyjeleri tiykarında A
- Page 201 and 202: 201 ishinde Kulon nızamı boınsha
- Page 203 and 204: 203 2 d r m1 m μ = −G 2 2 d t r
21-2 su’wret. İnertsiyanın’ oraydan qashıwshı<br />
ku’shi.<br />
155<br />
21-3 su’wret. Aylanıwshı esaplaw<br />
sistemasındag’ı mayatniktin’ ten’ salmaqlıg’ı.<br />
Aylanıwshı koordinatalar sistemasındag’ı inertsiya ku’shleri. Biz 18-paragrafta inertsiya<br />
ku’shi ushın<br />
m w '=<br />
F + F<br />
ulıwmalıq formulasın alg’an edik. Endi usı formula ja’rdeminde absolyut tezleniw ushın jazılgan<br />
(21.2) ni esapka alıw arqalı aylanıwshı sistemadag’ı inertsiya ku’shleri bolg’an<br />
in<br />
2<br />
( w'−w<br />
) = m ( − w0<br />
− w K ) = m ω R − 2m<br />
[ ω,<br />
v']<br />
= Foq<br />
K<br />
F = m + F<br />
(21.14)<br />
inertsiya ku’shin tabıw mu’mkin. Aylanıwshı koordinatalar sistemasındag’ı ko’shirmeli tezlik<br />
penen baylanıslı bolg’an ku’sh<br />
F<br />
oq<br />
in<br />
2<br />
m ω R = (21.15)<br />
Bul ku’sh aylanıw ko’sherinen radius bag’ıtı boyınsha bag’ıtlang’an. Koriolis tezleniwi<br />
menen baylanıslı bolg’an inertsiya ku’shi<br />
Koriolis ku’shi dep ataladı.<br />
[ , v']<br />
F = −2m<br />
ω<br />
(21.16)<br />
K<br />
Aylanıwshı disktegi mayatniktin’ ten’ selmaqlıg’ı. Mısal retinde aylanıwshı disktegi<br />
mayatniktin’ ten’ salmaqlıq awhalın qarap shıg’amız (21-3 su’wret). İnertsial emes esaplaw<br />
sistemasında mayatnikke inertsiyanın’ oraydan qashıwshı ku’shi tasir etedi. Ten’ salmaqlıq<br />
awhalda Koriolis ku’shi bolmaydı ha’m sog’an sa’ykes salıstırmalı tezlik nolge ten’ ( v'=<br />
0)<br />
.<br />
Qozgalıs ten’lemesi<br />
m ' m oq 0 = + + = F g T w (21.17)
Change language