MEХANİKA
MEХANİKA MEХANİKA
ko’sheri do’gereginde aylanıp turg’an giroskop ku’shtin’ bag’ıtında emes, al usı ku’shtin’ bag’ıtına perpendikulyar bag’ıtta awısadı (bul qa’siyet joqarıda aytılg’an pretsessiya bolıp tabıladı). 152 21-§. Aylanıwshı inertsial emes koordinatalar sistemaları Koriolis tezleniwi ha’m Koriolis ku’shi. Aylanıwshı koordinatalar sistemasındag’ı inertsiya ku’shleri. Fuko mayatnigi. Giroskoplıq ku’shler. Koriolis tezleniwi. Tuwrı sızıq boyınsha qozg’alatug’ın inertsial emes sistemalardı qarag’anımızda absolyut, ko’shirmeli ha’m salıstırmalı tezlikler arasındag’ı qatnaslar ja’ne solarg’a sa’ykes tezleniwler arasındag’ı qatnaslar birdey boladı [(17.1), (17.2) an’latpaların qaran’ız]. Al aylanıwshı inertsial emes koordinatalar sistemasında awhallar a’dewir quramalı tu’ske enedi. Ayırma sonnan ibarat, aylanıwshı sistemalardın’ ha’r noqatındag’ı ko’shirmeli tezlik ha’r qıylı ma’niske iye bolıp, absolyut tezlik burıng’ıday ko’shirmeli ha’m salıstırmalı tezliklerdin’ qosındısınan turadı: Absolyut tezleniw bolsa bunday a’piwayı tu’rge iye bolmaydı. v = v + v'. (21.1) 0 Aylanıwshı sistemanın’ bir noqatınan ekinshi noqatına ko’shkende noqattın’ ko’shirmeli tezligi o’zgeredi. Sonlıqtan ha’tte eger qozg’alıs barısında noqattın’ salıstırmalı tezligi o’zgermey qalg’an jag’dayda da noqat ko’shirmeli tezleniwden o’zgeshe tezleniw aladı. Usının’ na’tiyjesinde aylanıwshı koordinatalar sistemalarındag’ı absolyut tezleniw ushın jazılg’an an’latpada ko’shirmeli ha’m salıstırmalı tezleniwden basqa Koriolis tezleniwi dep atalıwshı tezleniw boladı: w K arqalı Koriolis tezleniwi belgilengen. w = w + w'+ w (21.2) 0 K 21-1 su’wret. Koriolis tezleniwi inertsial emes sistemanın’ ha’r qıylı noqatlarındag’ı ko’shirmeli tezleniwdin’ ha’r qıylı bolg’anlıg’ınan payda boladı.
Koriolis tezleniwi ushın an’latpa. Koriolis tezleniwinin’ fizikalıq ma’nisin tu’siniw ushın aylanıw tegisligindegi qozg’alıstı qaraymız. Birinshi gezekte bizdi noqattın’ radius boylap turaqlı salıstırmalı tezlik penen qozg’alıwı qızıqtıradı. 21-1 su’wrette noqattın’ eki waqıt momentindegi awhalı ko’rsetilgen (waqıt momentleri arasındag’ı ayırmanı Δ t arqalı belgileymiz). Δ t waqıtı ishinde radius Δ α = ω Δt mu’yeshine burıladı. Radius boyınsha tezlik v r usı waqıt ishinde tek bag’ıtı boyınsha o’zgeredi, al radiusqa perpendikulyar bolg’an v n tezligi bag’ıtı boyınsha da, absolyut ma’nisi boyınsha da o’zgeriske ushıraydı. Radiusqa perpendikulyar bolg’an tezliktin’ qurawshısının’ tolıq o’zgerisi Δv ≈ n = v − v cos = ωr ( r − r ) + v ωΔt = ω Δr + v ωΔt. 1 2 n2 r n1 α + v r Δα r 153 1 − ωr cos α + v Δ α Bul jerde сos α = 1 ekenligi esapqa alıng’an. Demek, Koriolis tezleniwi w K = lim Δt→0 Δv Δt n dr = ω + vr dt 2 ω = tu’rine iye boladı. Bul an’latpa vektorlıq tu’rde bılayınsha jazıladı: w 2 [ ω, v'] v' arqalı radius bag’ıtındag’ı salıstırmalı tezlik belgilengen. 2v r ω r ≈ (21.3) (21.4) K = (21.5) Noqat radiusqa perpendikulyar bag’ıtta qozg’alg’anda, yag’nıy qozgalıs shen’ber ta’rizli bolg’anda salıstırmalı tezlik v'= ω r , al qozg’almaytug’ın koordinatalar sistemasındag’ı noqattın’ aylanıwının’ mu’yeshlik tezligi ω + ω' , bul qosındıda ω arqalı aylanıwshı koordinatalar sistemasının’ mu’yeshlik tezligi belgilengen. Absolyut tezleniw ushın mınaday an’latpa alamız: 2 2 2 ( ω + ω') r = ω r + ω' r + 2ω ω' r ω = . (21.6) On’ ta’reptegi birinshi ag’za ko’shirmeli tezleniwge, ekinshi ag’za salıstırmalı tezleniwge sa’ykes keledi. Keyingi ag’za 2ω ω' r Koriolis tezleniwi bolıp tabıladı. (21.6) dag’ı barlıq tezleniwler radius boyı menen aylanıw orayına qaray bag’ıtlang’an. (21.6) dag’ı Koriolis tezleniwi bag’ıttı esapqa alg’anda bılayınsha jazıladı: w 2 [ ω, v'] K = . (21.7) Bul an’latpada v' arqalı usı jag’dayda radiusqa perpendikulyar bag’ıtlang’an salıstırmalı tezlik belgilengen. Iqtıyarlı tu’rde alıng’an qa’legen tezlik radius boyınsha ha’m radiusqa perpendikulyar bag’ıtlang’an tezliklerdin’ qosındısı tu’rinde ko’rsetiledi. Sol eki qurawshı ushın da (21.7) tu’rindegi bir formula durıs boladı. Demek (21.7) tu’rindegi bir formula salıstırmalı tezliktin’ ıqtıyarlı bag’ıtındag’ı Koriolis tezleniwi ushın da durıs bolatug’ınlıg’ı kelip shıg’adı. Tezlik aylanıw ko’sheri bag’ıtında bolg’an jag’dayda hesh kanday Koriolis tezleniwi payda bolmaydı. Sebebi bul jag’dayda traektoriyanın’ qon’ısılas noqatları birdey ko’shirmeli tezlikke iye boladı.
- Page 101 and 102: shamasına aytamız. Barlıq koordi
- Page 103 and 104: waqıt momentinde alıng’an eki n
- Page 105 and 106: Bul formulada intervalı esaplanıp
- Page 107 and 108: derek - qozg’alıwshı baqlawshı
- Page 109 and 110: 109 15-§. Saqlanıw nızamları İ
- Page 111 and 112: ∑ i 111 m v = const . i i Juwmaq:
- Page 113 and 114: denenin’ 10 km biyiklikke ko’te
- Page 115 and 116: materiallıq noqattın’ tuwrı s
- Page 117 and 118: 117 dv Ulıwmalıq jag’daydı qar
- Page 119 and 120: Anri Puankare (1854-1912) ha’m sa
- Page 121 and 122: Bul matritsa menen qurawshıları c
- Page 123 and 124: vektorlardın’ kvadratları o’z
- Page 125 and 126: dE kin 125 dp = F dr = v dt = v dp
- Page 127 and 128: 1 ⎛ 2 с ⎜ ⎝ ekenligine iye b
- Page 129 and 130: 129 Endi ku’shtin’ «waqıtlıq
- Page 131 and 132: de tap sonday ma’niste haqıyqat.
- Page 133 and 134: menen terbeledi (17-4 a su’wret).
- Page 135 and 136: 135 İnert massası m bolg’an den
- Page 137 and 138: ω E = hω, m = 2 c h . Sonlıqtan
- Page 139 and 140: Meхanikada qattı dene dep materia
- Page 141 and 142: ten’ligin alamız. Eki vektordın
- Page 143 and 144: Aylanbalı qozg’alıslardı qosı
- Page 145 and 146: 145 kelip shıg’adı ha’m biz j
- Page 147 and 148: ha’m 20-3 su’wretlerde ko’rse
- Page 149 and 150: Bul ten’leme giroskoptın’ impu
- Page 151: Eger 20-6 su’wrettegi maхovikler
- Page 155 and 156: 21-2 su’wret. İnertsiyanın’ o
- Page 157 and 158: Tezliktin’ vertikal bag’ıttag
- Page 159 and 160: Koriolis ku’shleri sızılmag’a
- Page 161 and 162: irine tikkeley tiyisiwi orın almas
- Page 163 and 164: o’tetug’ın oblast qanday da bi
- Page 165 and 166: Bul an’latpada E n i= 1 i = E i =
- Page 167 and 168: olsa soqlıg’ısıwshı bo’leks
- Page 169 and 170: an’latpasın alamız. Biraq bul j
- Page 171 and 172: 2 shamalarına ten’ boladı. Soql
- Page 173 and 174: Endi biz tınıshlıqta turg’an b
- Page 175 and 176: Bul jag’dayda da fotonnın’ ene
- Page 177 and 178: 177 ( ) 2 E ( L) 2 2 ( O) E = c p +
- Page 179 and 180: massaları relyativistlik massalar
- Page 181 and 182: etinje ximiyalıq janılg’ını q
- Page 183 and 184: formulası menen anıqlanadı. Shen
- Page 185 and 186: maydanı basqa da massalardın’ b
- Page 187 and 188: 187 24-2 su’wret. Kavendish ta’
- Page 189 and 190: aylanıslı massası m bolg’an de
- Page 191 and 192: funktsiyalarının’ grafiklerin q
- Page 193 and 194: Ellips ta’rizli orbitalar belgili
- Page 195 and 196: 195 24-6 su’wret. Noqatlıq denen
- Page 197 and 198: g’ana bola aladı. Al onın’ fi
- Page 199 and 200: Baqlaw na’tiyjeleri tiykarında A
- Page 201 and 202: 201 ishinde Kulon nızamı boınsha
ko’sheri do’gereginde aylanıp turg’an giroskop ku’shtin’ bag’ıtında emes, al usı ku’shtin’<br />
bag’ıtına perpendikulyar bag’ıtta awısadı (bul qa’siyet joqarıda aytılg’an pretsessiya bolıp<br />
tabıladı).<br />
152<br />
21-§. Aylanıwshı inertsial emes koordinatalar sistemaları<br />
Koriolis tezleniwi ha’m Koriolis ku’shi. Aylanıwshı koordinatalar sistemasındag’ı inertsiya<br />
ku’shleri. Fuko mayatnigi. Giroskoplıq ku’shler.<br />
Koriolis tezleniwi. Tuwrı sızıq boyınsha qozg’alatug’ın inertsial emes sistemalardı<br />
qarag’anımızda absolyut, ko’shirmeli ha’m salıstırmalı tezlikler arasındag’ı qatnaslar ja’ne<br />
solarg’a sa’ykes tezleniwler arasındag’ı qatnaslar birdey boladı [(17.1), (17.2) an’latpaların<br />
qaran’ız]. Al aylanıwshı inertsial emes koordinatalar sistemasında awhallar a’dewir quramalı<br />
tu’ske enedi. Ayırma sonnan ibarat, aylanıwshı sistemalardın’ ha’r noqatındag’ı ko’shirmeli<br />
tezlik ha’r qıylı ma’niske iye bolıp, absolyut tezlik burıng’ıday ko’shirmeli ha’m salıstırmalı<br />
tezliklerdin’ qosındısınan turadı:<br />
Absolyut tezleniw bolsa bunday a’piwayı tu’rge iye bolmaydı.<br />
v = v + v'.<br />
(21.1)<br />
0<br />
Aylanıwshı sistemanın’ bir noqatınan ekinshi noqatına ko’shkende noqattın’ ko’shirmeli<br />
tezligi o’zgeredi. Sonlıqtan ha’tte eger qozg’alıs barısında noqattın’ salıstırmalı tezligi o’zgermey<br />
qalg’an jag’dayda da noqat ko’shirmeli tezleniwden o’zgeshe tezleniw aladı. Usının’<br />
na’tiyjesinde aylanıwshı koordinatalar sistemalarındag’ı absolyut tezleniw ushın jazılg’an<br />
an’latpada ko’shirmeli ha’m salıstırmalı tezleniwden basqa Koriolis tezleniwi dep atalıwshı<br />
tezleniw boladı:<br />
w K arqalı Koriolis tezleniwi belgilengen.<br />
w = w + w'+<br />
w<br />
(21.2)<br />
0<br />
K<br />
21-1 su’wret. Koriolis tezleniwi inertsial emes<br />
sistemanın’ ha’r qıylı noqatlarındag’ı<br />
ko’shirmeli tezleniwdin’ ha’r qıylı<br />
bolg’anlıg’ınan payda boladı.
Change language