MEХANİKA

ku’shlerdin’ ta’sirinde ju’zege keledi. Onı an’sat baqlaw mu’mkin bolg’an qurılıstın’ sхeması
20-6 su’wrette keltirilgen. Bul giroskop ulıwmalıq ko’sherge erkin tu’rde otırg’ızılg’an eki
maхovikten turadı. Giroskop tek o’z figurasının’ ko’sheri OZ a’tirapında g’ana emes, al vertikal
ha’m gorizont bag’ıtındag’ı OY ha’m OX ko’sherleri do’gereginde de aylanatug’ın qılıp
sog’ılg’an. Bunday giroskop haqqında ga’p etkende ol u’sh erkinlik da’rejesine iye dep aytadı.
Giroskop figurasının’ ko’sherinin’ qanday da bir A noqatına turaqlı F ku’shin tu’siremiz (mısalı
bul noqatqa salmag’ı P bolg’an ju’k ildiremiz). Maхovikler aylanbay turg’an waqıtta a’dettegi
qubılıs orın aladı: ju’ktin’ salmag’ının’ tasirinde on’ maхovik to’menge qaray tu’se baslaydı, al
shep ta’reptegi maхovik ko’teriledi.
150
20-6 su’wret. Ulıwmalıq ko’sherge
otırg’ızılgan eki maхovikke iye giroskop.
Eger maхovikler bir ta’repke qaray aldın ala aylandırılg’an bolsa, onda qozg’alıs pu’tkilley
basqasha ko’riniske iye boladı. Bul jag’dayda on’ ta’reptegi maхovik to’menge qaray
qozg’almaydı, al OY vertikal ko’sheri do’gereginde turaqlı tezlik penen a’ste aqırın aylana
baslaydı. Bunday aylanıstı ma’jbu’riy pretsessiya dep ataymız. Bunday ma’jbu’riy pretsessiya
giroskoptın’ juwıq teoriyası tiykarında an’sat tu’sindiriledi.
A’dette ta’jiriybeler qoyıwshılar yamasa izertlewshiler giroskoplardı olardın’ figuraları
ko’sherlerinin’ do’gereginde tez aylandırıwg’a tırısadı. Biraq basqa da sebeplerdin’ na’tiyjesinde
giroskop perpendikulyar ko’sher do’gereginde de aylana baslaydı. Tek giroskoplıq effektlerge
tiyisli bolg’an effektler usınday qosımsha aylanıslar giroskop figurası ko’sheri do’geregindegi
aylanısqa salıstırg’anda ju’da’ a’stelik penen bolg’anda jaqsı baqlanadı. Juwıq teoriyada sol
qosımsha aylanıslar esapqa alınbaydı. (20.4) formuladag’a ekinshi qosılıwshını taslap, na’tiyjede
L ≈ I| | ω|
| ≈ I|
| ω
(20.7)
an’latpasına iye bolamız. Bunday juwıqlawda ω ha’m L vektorları bag’ıtları boyınsha
ayrılmaydı, olardın’ ekewi de giroskop figurası ko’sheri bag’ıtında bag’ıtlang’an. Sonlıqtan
onın’ figurası ko’sherinin’ qozg’alısı haqqında (20.3)-ten’leme L & = M menen ta’riplengen L
vektorının’ bag’ıtının’ o’zgerisi boyınsha ga’p etiw mu’mkin. Eger L di radius-vektor dep
qarasaq, onda L tuwındısı geometriyalıq jaqtan vektorının’ ushının’ qozg’alıs tezligine ten’
boladı. Sırtqı ku’sh giroskop figurasının’ ko’sherine tu’sirilgen dep esaplaymız. Bul ku’shtin’
momenti shamasına ten’ ( arqalı giroskoptın’ tirew noqatınan ku’shi tu’sirilgen
noqatqa shekemgi aralıq belgilengen). ten’lemesine sa’ykes «tezlik» vektorı giroskop
figurası ko’sheri Z ke perpendikulyar. Usınday ku’sh momenti tek vektorının’ bag’ıtın g’ana
o’zgertip, onın’ uzınlıg’ın o’zgerte almaydı. Demek eger sırtqı ku’sh turaqlı bolsa, onda
vektorı ha’m sonın’ menen birge giroskoptın’ ko’sheri OY ko’sheri do’gereginde ten’ o’lshewli
aylanıwı kerek. Bul aylanıw ma’jbu’riy pretsessiya bolıp tabıladı. Bul mısaldag’ı pretsesiyanın’
mu’yeshlik tezligi vektorı OY ko’sherine parallel.
& L
F
M = [ a F]
a F
L & = M
L& L
F L
Ω