MEХANİKA

Fizikalıq shamalardın’ o’lshemleri. Fizikalıq shamanın’ o’lshemleri a’dette da’rejeli bir
ag’zalıq tu’rindegi an’latpa bolıp tabıladı. Ma’selen uzınlıqtın’ o’lshemi L, massaniki M ha’m
tag’ı basqalar.
ds
Tezlik formulası v = an’latpasında d s tin’ ornına uzınlıqtın’ o’lshemi L di, d t nın’
d t
ornına waqıttın’ o’lshemi t nı qoyıp v nın’ o’lshemi retinde to’mendegini alamız
Tap sol sıyaqlı
[ v]
L
T
15
LT
-1
= = .
d v
a = formulasına sa’ykes o’lshemlerdi qoyıw arqalı
d t
[ a]
formulasına iye bolamız. Al ku’sh F = m a ushın
[ F]
=
L T
-2
-2
= M L T .
Хalıq aralıq sistema qabıl etilgennen burın qollanılg’an birlikler sistemaları:
O’lshewlerdin’ metrlik sisteması uzınlıq birligi metr menen massa birligi kilogramm
tiykarg’ı etip alıng’an fizikalıq shamalardın’ birliklerinin’ jıynag’ı bolıp tabıladı 1 . Da’slep
Frantsiyada qabıl etilgen bul sistema XIX a’sirdin’ ekinshi yarımına kele хalıq aralıq
moyınlawg’a eristi. Biraq metrlik sistema ushın ha’zir qabıl etilgen anıqlamag’a sa’ykes
kelmeydi. Sebebi bul sistemag’a tek g’ana sheklengen sandag’ı shamalar kiredi (uzınlıq, massa,
waqıt, maydan, ko’lem).
Gauss sisteması. Fizikalıq shamalardın’ sisteması tu’sinigi birinshi ret 1832-jılı nemets
matematigi K.Gauss ta’repinen kirgizildi. Gausstın’ ideyası to’mendegilerden ibarat: Da’slep biri
birinen g’a’rezsiz bolg’an bir neshe shama kirgiziledi. Bul shamalar tiykarg’ı shamalar, al
olardın’ birlikleri birlikler sistemasının’ tiykarg’ı birlikleri dep ataladı. Sonın’ menen birge
tiykarg’ı birlikler fizikalıq shamalar arasındag’ı baylanıslardı ta’riplewshi formulalar
ja’rdeminde basqa da shamalardın’ birliklerin anıqlawg’a mu’mkinshilik beredi. Usınday ideya
tiykarında Gauss magnitlik shamalardın’ birliklerinin’ sistemasın du’zdi. Bul sistemanın’
tiykarg’ı birlikleri retinde uzınlıq birligi millimetr, massanın’ birligi milligramm, waqıt birligi
sekund qabıl etildi. Tiykarg’ı shamalardın’ kishi bolıwına baylanıslı Gauss sisteması ken’ tu’rde
tarqalmasa da basqa sistemalardı du’ziwde u’lken unamlı ta’sirin jasadı.
SGS sisteması. Bul sistema LMT shamaları sisteması tiykarında du’zilgen. Uzınlıq birligi
retinde santimetr, massa birligi retinde gramm, waqıt birligi retinde sekund qabıl etilgen.
Usınday birlikler menen meхanikalıq ha’m akustikalıq shamalardın’ tuwındı birlikleri alınadı.
Termodinamikalıq temperatura kelvindi ha’m jaqtılıq ku’shi birligi kandelanı qosıw arqalı SGS
sisteması jıllılıq ha’m optikalıq shamalarg’a qollanıladı.
MKS sisteması. Bul sistemada LMT shamaları sisteması tiykarında du’zilgen. Tiykarg’ı
birlikleri metr, kilogramm, sekund. Tiykarg’ı birlikler retinde termodinamikalıq temperatura
1 Da’slep kilogramm massanın’ emes, al salmaqtın’ birligi sıpatında kirgizildi.