MEХANİKA

formulasına ekvivalent.
146
20-§. Giroskoplar
Erkin giroskoptın’ qozg’alısı. Sırtqı ku’shlerdin’ tasirindegi giroskop. Juwıq teoriya.
Erkin giroskoptın’ qozg’alısı. Aylanıp turg’an qattı denenin’ aylanıw ko’sheri bag’ıtın
saqlaw qa’siyeti, sonday-aq sırttan ta’sir tu’sirilgende denenin’ ko’sheri ta’repinen tirewge ta’sir
etiwshi ku’shlerdin’ o’zgeriwi ha’r qıylı teхnikalıq maqsetler ushın paydalanıladı. Teхnikada
qollanılatug’ın joqarı tezlik penen aylanatug’ın simmetriyalı deneler a’dette giroskop
(zırıldawıq) dep ataladı (20-1 su’wret) 11 . Ko’pshilik jag’daylarda giroskop dep aylanıw ko’sheri
ken’islikte bag’ıtın o’zgertetug’ın aylanıp turıwshı qattı denege aytamız (giroskop so’zi aylanbalı
qozg’alıstı anıqlawshı a’sbap ma’nisin beredi). Giroskoplardın’ tez aylanıwına baylanıslı bolg’an
barlıq fizikalıq qubılıslar giroskoplıq qubılıslar dep ataladı.
Geometriyalıq ko’sherge salıstırg’anda simmetriyag’a iye giroskoplar simmetriyalıq
giroskoplar dep ataladı. Bul ko’sherdi geometriyalıq ko’sher yamasa giroskop figurasının’
ko’sheri dep ataladı. Simmetriyalıq ha’m simmetriyalıq emes giroskoplar teoriyası bar. Solardın’
ishinde simmetriyalıq giroskoplar teoriyası a’piwayı mazmung’a iye. A’dette giroskop
figurasının’ bir noqatı bekitilgen boladı. Bul noqattı giroskoptın’ su’yeniw noqatı dep ataymız.
Ulıwma jag’dayda su’yeniw noqatı dep atalıwı ushın qozg’alıs usı noqatqa salıstırg’anda
qaralıwı kerek.
Giroskop ken’islikte erkin tu’rde qozg’alıwı ushın kardan asıwı kerek (20-1 su’wret).
19-7 su’wret. Qattı denenin’ ulıwmalıq
qozg’alısın izertlewge arnalg’an sхema.
20-1 su’wret. Kardan asıwındag’ı giroskop.
Eyler teoremasına muwapıq qozg’almaytug’ın O su’yewi (tirewi) bolg’andag’ı qozg’alısı
usı noqat arqalı o’tiwshi bir zamatlıq ko’sher do’geregidegi qozg’alıs dep qarawg’a boladı. ω
arqalı giroskoptın’ bir zamatlıq aylanıw tezligin belgileymiz. O noqatına salıstırg’andag’ı impuls
momenti L arqalı belgilensin. Simmetriyalı giroskop ushın ω ha’m L vektorları arasındag’ı
baylanıstı tabamız. Eger ω giroskop figurası ko’sheri bag’ıtında yamasa og’an perpendikulyar
bolsa bul eki vektor ( L ha’m ω
) o’z-ara parallel. Bul jag’daydın’ durıs ekenligine an’sat tu’rde
ko’z jetkeriwge boladı. Giroskop denesin oyımızda birdey bolg’an ha’m giroskop figurası
ko’sherine salıstırg’anda simmetriyalı jaylasqan materiallıq noqatlar juplarına bo’lemiz (20-2
11 Giroskop so’zi grek tilindegi gyros «aylanamın», skopeo «baqlawshıg’a qarayman» degen ma’nisti an’latıp,
bul sozler bizin’ bunnan bılay ju’rgizetug’ın tallawlarımızg’a hesh qanday qatnas jasamaydı.