MEХANİKA

Bul ten’likler qattı denenin’ ten’ salmaqlıqta turıwının’ za’ru’rli bolg’an sha’rtleri bolıp
tabıladı. Biraq olar qattı denenin’ ten’ salmaqlıqta turıwının’ jetkilikli sha’rti bola almaydı.
(19.3) sha’rtleri orınlang’anda qattı denenin’ massa orayı tuwrı sızıq boylap ıqtıyarlı turaqlı
tezlik penen qozg’ala aladı. Sonın’ menen birge dene o’znin’i aylanıw impulsin saqlap aylana
aladı. Ten’ salmaqlıq ornag’anda sırtqı ku’shlerdin’ qosındısı F sirtqi nolge ten’ boladı, al bul
ku’shlerdin’ momenti M sirtqi ten’ salmaqlıq ornag’anda qozg’almaytug’ın koordinata bası O nın’
qaysı orında turg’anlıg’ınan g’a’rezsiz. Sonlıqtan ten’ salmaqlıqqa baylanıslı qa’legen ma’seleni
sheshkende koordina bası O nı ıqtıyarlı tu’rde saylap alıw mu’mkin. Bul usıl sheshiw za’ru’r
bolg’an ma’selelerdi an’satlastırıw ushın kerek boladı.
Aylanıwdın’ bir zamatlıq ko’sheri. Meyli qattı dene qozg’almaylug’ın ko’sher
do’gereginde aylanatug’ın bolsın (19-1 su’wret). Usı denedegi tezliklerdin’ noqatlar boyınsha
tarqalıwın izertlew ushın aylanıw ko’sherine perpendikulyar bolg’an tegisliktegi tezliklerdi
ko’rip shıqqan maqul boladı. Bul jag’day qattı deneni tegis dep qarawg’a mu’mkinshilik beredi.
Tezliklerdin’ tarqalıwı 19-1 su’wrette ko’rsetilgen. Aylanıw ko’sheri o’tetug’ın O noqatı
qozg’almaydı. Basqa noqatlardın’ barlıg’ı da O orayı a’tirapında aylanadı. Olardın’ tezlikleri
sa’ykes shen’berlerdin’ radiuslarına tuwrı proportsional. Tezliklerdin’ ma’nisleri waqıttın’ o’tiwi
menen o’zgeriwi mu’mkin, biraq aylanıw ko’sheri o’zgermey kaladı.
19-1 su’wret. Qattı denedegi tezliklerdin’
noqatlar boyınsha tarqalıwın izertlew ushın
arnalg’an sхema.
140
19-2 su’wret. Denedegi tezliklerdin’ tarqalıwı
A noqatı arqalı o’tiwshi qozg’almaytug’ın
ko’sher do’gereginde aylang’andag’ı
jag’daydag’ıday boladı.
Endi tegis qattı denenin’ ulıwmalıraq qozg’alısın qaraymız. Aylanıw tegisligi denenin’
o’zinin’ tegisligine sa’ykes keledi. Qozg’almaytug’ın aylanıw ko’sheri bar dep boljaw qabıl
etilmeydi. Meyli A ha’m V qattı denenin’ eki ıqtıyarlı tu’rde alıng’an noqatı bolsın (19-2
su’wret). Olar arasındag’ı qashıqlıq turaqlı bolıp qaladı. Sonlıqtan ( r B − rA
) = const . Bul
an’latpanı waqıt boyınsha differentsiallap
( r −r ) ( r −r&
) = 0
ten’lemelerin alamız. Bul jerde rAB ≡ AB .
B
A
& yamasa r ( v − v ) = 0 . (19.4)
B
A
Meyli biz qarap atırg’an waqıt momentinde tezligi nolge ten’ noqat bolsın. Usı noqattı A
noqatı dep qabıl eteyik. Onda usı waqıt momenti ushın B noqatının’ qay orında bolıwına
qaramastan
AB
B
A
r v = 0
(18.5)
AB
B