MEХANİKA
MEХANİKA MEХANİKA
qaray − w tezleniwi menen «qulap» tu’ser edi. Raketanın’ ishindegi deneler raketanın’ tezleniwsiz-aq, biraq kernewliligi − w g’a ten’ bolg’an gravitatsiyalıq maydanda qozg’alg’anda da − w tezleniwi menen tap joqarıdag’ıday taqlette «qulag’an» bolar edi. Hesh bir eksperiment bizin’ tezleniwshi raketada yamasa turaqlı gravitatsiyalıq maydanda turg’anımızdı ayıra almag’an bolar edi. Denelerdin’ gravitatsiyalıq maydan menen inertsial emes esaplaw sistemasındag’ı qa’siyetleri arasındag’ı uqsaslıq ekvivalentlik printsipi dep atalatug’ın printsiptin’ mazmunın quraydı (bul uqsaslıqtın’ fundamentallıq ma’nisi salıstırmalıq teoriyasına tiykarlang’an tartılıs teoriyasında tu’sindiriledi). Joqarıdag’ı bayanlawdın’ barısında tartılıs maydanınan erkin bolg’an ken’islikte qozg’alatug’ın raketa haqqında ga’p ettik. Bul talqılawlardı, mısalı, Jerdin’ gravitatsiyalıq maydanında qozg’alıwshı raketanı qaraw arqalı dawam ettiriwimiz mu’mkin. Usınday maydanda «erkin» (yag’nıy dvigatelsiz) qozg’alatug’ın raketa maydannın’ kernewliligi g g’a ten’ bolg’an tezleniw aladı. Bunday jag’dayda raketa inertsial emes esaplaw sisteması bolıp tabıladı. Bul jag’dayda raketag’a salıstırg’andag’ı qozg’alısqa inertsial emesliktin’ ta’sirin tartılıs maydanının’ ta’siri kompensatsiyalaydı. Na’tiyjede «salmaqsızlıq» halı ju’zege keledi, yag’nıy raketadag’ı predmetler tartılıs maydanı joq jag’daydag’ı inertsial esaplaw sistemasında qozg’alg’anday bolıp qozg’aladı. Solay etip saylap alıng’an inertsial emes esaplaw sistemasın saylap alıw arqalı (biz qarag’an jag’dayda tezleniw menen qozg’alıwshı raketag’a salıstırg’anda) gravitatsiyalıq maydandı «joq» qılıw mu’mkin. Bul jag’day sol ekvivalentlik printsipinin’ basqa aspekti bolıp tabıladı. Tezleniwshi qozg’alıstag’ı raketanın’ ishindegi tartılıs maydanı bir tekli, yag’nıy raketanın’ ishindegi barlıq orınlarda kernewlilik w birdey ma’niske iye. Biraq usıg’an qaramastan haqıyqıy gravitatsiya maydanı barlıq waqıtta bir tekli emes. Sonlıqtan inertsial emes esaplaw sistemalarına o’tiw arqalı gravitatsiyalıq maydandı joq etiw maydan ju’da’ kishi o’zgeriske ushıraytug’ın ken’isliktin’ u’lken emes bo’limlerinde a’melge asırıladı. Bunday ma’niste gravitatsiyalıq maydan menen inertsial emes esaplaw sistemasının’ ekvivalentliligi «jergilikli» («lokallıq») хarakterge iye. Qızılg’a awısıw. Jaqtılıqtın’ jiyiliginin’ salmaq maydanında o’zgeriwi ekvivalentlilik printsipinen kelip shıg’adı. Meyli vertikal bag’ıtta jiyiligi ω bolg’an jaqtılıq tarqalatug’ın bolsın. Onın’ jiyiligi h biyikliginde qanday boladı degen soraw tuwıladı. Ulıwma ko’z-qaras boyınsha bul sorawg’a juwap beriw mu’mkin emes. Sebebi tartılıs maydanı menen jiyilik arasındag’ı baylanıs belgisiz. Bul sorawg’a ekvivalentlilik printsipi tiykarında juwap beriwge boladı. Eynshteyn qatnası (formulası) boyınsha foton energiyası massası m bolg’an bo’lekshe energiyasına ten’, yag’nıy 10 : mc 2 136 = hω. Eger jaqtılıq gravitatsiyalıq maydanda tarqalatug’ın bolsa, onın’ orın awıstırıwı potentsial energiyanın’ o’zgerisi menen (yag’nıy jumıstın’ isleniwi menen) baylanıslı boladı. Energiyanın’ saqlanıw nızamın jazamız. Eger E arqalı foton energiyasın, al 1 ϕ menen ϕ 2 arqalı da’slepki ha’m aqırg’ı orınlardag’ı salmaq ku’shlerinin’ potentsialları belgilengen bolsa, onda 10 Biz foton massag’a iye degen ga’pti aytıp atırg’anımız joq. Foton massag’a iye emes.
ω E = hω, m = 2 c h . Sonlıqtan 137 E m( 2 1). ϕ − ϕ = dω 1 = ( ϕ2 - ϕ1). 2 ω c Bul formula qızılg’a awısıwdın’ belgili formulası bolıp tabıladı ha’m kishi gravitatsiyalıq potentsialg’a iye orınlardan u’lken gravitatsiyalıq potentsialg’a iye orınlarg’a o’tkende (gravitatsiyalıq maydanda ϕ din’ ma’nisinin’ teris ekenligin esapqa alamız) spektr sızıqlarının’ qızılg’a awısatug’ınlıg’ın ko’rsetedi. Endi ma’seleni birqansha basqasha qarayıq. 18-1 a su’wretti qaraymız. Baqlawshı inertsial esaplaw sistemasında jaylasqan jag’dayda qabıl etetug’ın jaqtılıg’ının’ jiyiligi ν0 bolatug’ın bolsın. Al eger baqlawshı jaqtılıqtın’ tarqalıw bag’ıtına qarama-qarsı bag’ıtta a tezleniwi menen qozg’alsa, onda qabıl etiletug’ın jaqtılıqtın’ jiyiligi u’lkeyedi (Doppler effekti). A’piwayı esaplawlar boyınsha jiyiliktin’ salıstırmalı o’zgerisi to’mendegi formula boyınsha esaplanadı: ν - ν ν 0 0 = Bul an’latpadag’ı v baqlawshının’ tezligi. v menen a nın’ on’ bag’ıtı dep jaqtılıqtın’ tarqalıw bag’ıtına qarama-qarsı bag’ıttı qabıl etemiz. Eger baqlawshı t waqıtı dawamında qozg’alatug’ın bolsa, onda v = at. Usı waqıt aralıg’ında jaqtılıq 1 = st = sv/a aralıg’ın o’tedi. Sonlıqtan usı waqıt aralıg’ındag’ı jiyiliktin’ o’zgerisi bılayınsha anıqlanadı: ν - ν ν 0 0 v . c 18-1 su’wret. Jaqtılıq ushın Doppler effektin tu’sindiriwshi su’wret. al = . 2 c Endi ma’seleni basqasha qaraymız. Endi baqlawshı qozg’almaytug’ın bolsın (41-b su’wret). Biraq baqlawshı otırg’an jerde kernewliligi g bolg’an gravitatsiya maydanı bar bolsın. Eger g nı shaması jag’ınan − w g’a ten’ dep alsaq ekvivalentlilik printsipi boyınsha gravitatsiya maydanı da’slepki qarag’an jag’daydag’ıday o’zgeris payda etedi. Gravitatsiyalı+q maydan g bag’ıtında
- Page 85 and 86: Galiley tu’rlendiriwleri. Qozg’
- Page 87 and 88: formulaları menen anıqlanadı. u
- Page 89 and 90: 89 12-1 su’wret. Jaqtılıq tezli
- Page 91 and 92: 12-2 su’wret. Efirge baylanıslı
- Page 93 and 94: qozg’alıwshı materiya efirdi qa
- Page 95 and 96: Demek koordinata basın ken’islik
- Page 97 and 98: ( x v t) 97 x'= α − . (13.10) Bu
- Page 99 and 100: x' = x − v t 1− v 2 / c 2 , y'
- Page 101 and 102: shamasına aytamız. Barlıq koordi
- Page 103 and 104: waqıt momentinde alıng’an eki n
- Page 105 and 106: Bul formulada intervalı esaplanıp
- Page 107 and 108: derek - qozg’alıwshı baqlawshı
- Page 109 and 110: 109 15-§. Saqlanıw nızamları İ
- Page 111 and 112: ∑ i 111 m v = const . i i Juwmaq:
- Page 113 and 114: denenin’ 10 km biyiklikke ko’te
- Page 115 and 116: materiallıq noqattın’ tuwrı s
- Page 117 and 118: 117 dv Ulıwmalıq jag’daydı qar
- Page 119 and 120: Anri Puankare (1854-1912) ha’m sa
- Page 121 and 122: Bul matritsa menen qurawshıları c
- Page 123 and 124: vektorlardın’ kvadratları o’z
- Page 125 and 126: dE kin 125 dp = F dr = v dt = v dp
- Page 127 and 128: 1 ⎛ 2 с ⎜ ⎝ ekenligine iye b
- Page 129 and 130: 129 Endi ku’shtin’ «waqıtlıq
- Page 131 and 132: de tap sonday ma’niste haqıyqat.
- Page 133 and 134: menen terbeledi (17-4 a su’wret).
- Page 135: 135 İnert massası m bolg’an den
- Page 139 and 140: Meхanikada qattı dene dep materia
- Page 141 and 142: ten’ligin alamız. Eki vektordın
- Page 143 and 144: Aylanbalı qozg’alıslardı qosı
- Page 145 and 146: 145 kelip shıg’adı ha’m biz j
- Page 147 and 148: ha’m 20-3 su’wretlerde ko’rse
- Page 149 and 150: Bul ten’leme giroskoptın’ impu
- Page 151 and 152: Eger 20-6 su’wrettegi maхovikler
- Page 153 and 154: Koriolis tezleniwi ushın an’latp
- Page 155 and 156: 21-2 su’wret. İnertsiyanın’ o
- Page 157 and 158: Tezliktin’ vertikal bag’ıttag
- Page 159 and 160: Koriolis ku’shleri sızılmag’a
- Page 161 and 162: irine tikkeley tiyisiwi orın almas
- Page 163 and 164: o’tetug’ın oblast qanday da bi
- Page 165 and 166: Bul an’latpada E n i= 1 i = E i =
- Page 167 and 168: olsa soqlıg’ısıwshı bo’leks
- Page 169 and 170: an’latpasın alamız. Biraq bul j
- Page 171 and 172: 2 shamalarına ten’ boladı. Soql
- Page 173 and 174: Endi biz tınıshlıqta turg’an b
- Page 175 and 176: Bul jag’dayda da fotonnın’ ene
- Page 177 and 178: 177 ( ) 2 E ( L) 2 2 ( O) E = c p +
- Page 179 and 180: massaları relyativistlik massalar
- Page 181 and 182: etinje ximiyalıq janılg’ını q
- Page 183 and 184: formulası menen anıqlanadı. Shen
- Page 185 and 186: maydanı basqa da massalardın’ b
ω<br />
E = hω,<br />
m = 2<br />
c<br />
h . Sonlıqtan<br />
137<br />
E m(<br />
2 1).<br />
ϕ − ϕ =<br />
dω<br />
1<br />
= ( ϕ2 - ϕ1).<br />
2<br />
ω c<br />
Bul formula qızılg’a awısıwdın’ belgili formulası bolıp tabıladı ha’m kishi gravitatsiyalıq<br />
potentsialg’a iye orınlardan u’lken gravitatsiyalıq potentsialg’a iye orınlarg’a o’tkende<br />
(gravitatsiyalıq maydanda ϕ din’ ma’nisinin’ teris ekenligin esapqa alamız) spektr sızıqlarının’<br />
qızılg’a awısatug’ınlıg’ın ko’rsetedi.<br />
Endi ma’seleni birqansha basqasha qarayıq.<br />
18-1 a su’wretti qaraymız. Baqlawshı inertsial esaplaw sistemasında jaylasqan jag’dayda<br />
qabıl etetug’ın jaqtılıg’ının’ jiyiligi ν0 bolatug’ın bolsın. Al eger baqlawshı jaqtılıqtın’ tarqalıw<br />
bag’ıtına qarama-qarsı bag’ıtta a tezleniwi menen qozg’alsa, onda qabıl etiletug’ın jaqtılıqtın’<br />
jiyiligi u’lkeyedi (Doppler effekti).<br />
A’piwayı esaplawlar boyınsha jiyiliktin’ salıstırmalı o’zgerisi to’mendegi formula boyınsha<br />
esaplanadı:<br />
ν - ν<br />
ν<br />
0<br />
0 =<br />
Bul an’latpadag’ı v baqlawshının’ tezligi. v menen a nın’ on’ bag’ıtı dep jaqtılıqtın’ tarqalıw<br />
bag’ıtına qarama-qarsı bag’ıttı qabıl etemiz. Eger baqlawshı t waqıtı dawamında qozg’alatug’ın<br />
bolsa, onda v = at. Usı waqıt aralıg’ında jaqtılıq 1 = st = sv/a aralıg’ın o’tedi. Sonlıqtan usı waqıt<br />
aralıg’ındag’ı jiyiliktin’ o’zgerisi bılayınsha anıqlanadı:<br />
ν - ν<br />
ν<br />
0<br />
0<br />
v<br />
.<br />
c<br />
18-1 su’wret. Jaqtılıq ushın Doppler effektin<br />
tu’sindiriwshi su’wret.<br />
al<br />
= . 2<br />
c<br />
Endi ma’seleni basqasha qaraymız. Endi baqlawshı qozg’almaytug’ın bolsın (41-b su’wret).<br />
Biraq baqlawshı otırg’an jerde kernewliligi g bolg’an gravitatsiya maydanı bar bolsın. Eger g nı<br />
shaması jag’ınan − w g’a ten’ dep alsaq ekvivalentlilik printsipi boyınsha gravitatsiya maydanı<br />
da’slepki qarag’an jag’daydag’ıday o’zgeris payda etedi. Gravitatsiyalı+q maydan g bag’ıtında
Change language