MEХANİKA

qaray − w tezleniwi menen «qulap» tu’ser edi. Raketanın’ ishindegi deneler raketanın’
tezleniwsiz-aq, biraq kernewliligi − w g’a ten’ bolg’an gravitatsiyalıq maydanda qozg’alg’anda
da − w tezleniwi menen tap joqarıdag’ıday taqlette «qulag’an» bolar edi. Hesh bir eksperiment
bizin’ tezleniwshi raketada yamasa turaqlı gravitatsiyalıq maydanda turg’anımızdı ayıra
almag’an bolar edi.
Denelerdin’ gravitatsiyalıq maydan menen inertsial emes esaplaw sistemasındag’ı
qa’siyetleri arasındag’ı uqsaslıq ekvivalentlik printsipi dep atalatug’ın printsiptin’ mazmunın
quraydı (bul uqsaslıqtın’ fundamentallıq ma’nisi salıstırmalıq teoriyasına tiykarlang’an tartılıs
teoriyasında tu’sindiriledi).
Joqarıdag’ı bayanlawdın’ barısında tartılıs maydanınan erkin bolg’an ken’islikte
qozg’alatug’ın raketa haqqında ga’p ettik. Bul talqılawlardı, mısalı, Jerdin’ gravitatsiyalıq
maydanında qozg’alıwshı raketanı qaraw arqalı dawam ettiriwimiz mu’mkin. Usınday maydanda
«erkin» (yag’nıy dvigatelsiz) qozg’alatug’ın raketa maydannın’ kernewliligi g g’a ten’ bolg’an
tezleniw aladı. Bunday jag’dayda raketa inertsial emes esaplaw sisteması bolıp tabıladı. Bul
jag’dayda raketag’a salıstırg’andag’ı qozg’alısqa inertsial emesliktin’ ta’sirin tartılıs maydanının’
ta’siri kompensatsiyalaydı. Na’tiyjede «salmaqsızlıq» halı ju’zege keledi, yag’nıy raketadag’ı
predmetler tartılıs maydanı joq jag’daydag’ı inertsial esaplaw sistemasında qozg’alg’anday bolıp
qozg’aladı. Solay etip saylap alıng’an inertsial emes esaplaw sistemasın saylap alıw arqalı (biz
qarag’an jag’dayda tezleniw menen qozg’alıwshı raketag’a salıstırg’anda) gravitatsiyalıq
maydandı «joq» qılıw mu’mkin. Bul jag’day sol ekvivalentlik printsipinin’ basqa aspekti bolıp
tabıladı.
Tezleniwshi qozg’alıstag’ı raketanın’ ishindegi tartılıs maydanı bir tekli, yag’nıy raketanın’
ishindegi barlıq orınlarda kernewlilik w birdey ma’niske iye. Biraq usıg’an qaramastan haqıyqıy
gravitatsiya maydanı barlıq waqıtta bir tekli emes. Sonlıqtan inertsial emes esaplaw sistemalarına
o’tiw arqalı gravitatsiyalıq maydandı joq etiw maydan ju’da’ kishi o’zgeriske ushıraytug’ın
ken’isliktin’ u’lken emes bo’limlerinde a’melge asırıladı. Bunday ma’niste gravitatsiyalıq
maydan menen inertsial emes esaplaw sistemasının’ ekvivalentliligi «jergilikli» («lokallıq»)
хarakterge iye.
Qızılg’a awısıw. Jaqtılıqtın’ jiyiliginin’ salmaq maydanında o’zgeriwi ekvivalentlilik
printsipinen kelip shıg’adı. Meyli vertikal bag’ıtta jiyiligi ω bolg’an jaqtılıq tarqalatug’ın
bolsın. Onın’ jiyiligi h biyikliginde qanday boladı degen soraw tuwıladı. Ulıwma ko’z-qaras
boyınsha bul sorawg’a juwap beriw mu’mkin emes. Sebebi tartılıs maydanı menen jiyilik
arasındag’ı baylanıs belgisiz. Bul sorawg’a ekvivalentlilik printsipi tiykarında juwap beriwge
boladı.
Eynshteyn qatnası (formulası) boyınsha foton energiyası massası m bolg’an bo’lekshe
energiyasına ten’, yag’nıy 10 :
mc 2
136
= hω.
Eger jaqtılıq gravitatsiyalıq maydanda tarqalatug’ın bolsa, onın’ orın awıstırıwı potentsial
energiyanın’ o’zgerisi menen (yag’nıy jumıstın’ isleniwi menen) baylanıslı boladı. Energiyanın’
saqlanıw nızamın jazamız. Eger E arqalı foton energiyasın, al 1 ϕ menen ϕ 2 arqalı da’slepki
ha’m aqırg’ı orınlardag’ı salmaq ku’shlerinin’ potentsialları belgilengen bolsa, onda
10 Biz foton massag’a iye degen ga’pti aytıp atırg’anımız joq. Foton massag’a iye emes.