MEХANİKA

135
İnert massası m bolg’an dene Jerge qaray g tezleniwi menen qozg’aladı
g =
F
m
M
= G
R
g
2
m
g
m
mg
= const .
m
(18-2)
Tezleniw g Jer betindegi barlıq deneler ushın birdey bolg’anlıqtan mg/m qatnası da barlıq
deneler ushın birdey boladı. Sonlıqtan inert ha’m gravitatsiyalıq massalar bir birine proportsional
dep juwmaq shıg’aramız. Al proportsionallıq koeffitsientin birge ten’ dep alıp eki massanı bir
birine ten’lestiriwimiz mu’mkin.
İnert ha’m gravitatsiyalıq massalardın’ o’z-ara ten’ligi eksperimentte teren’ izertlengen.
Ha’zirgi waqıtlardag’ı olar arasındag’ı ten’lik 10 -12 ge ten’ da’llikte da’lillendi (Moskva
ma’mleketlik universitetinin’ fizika fakultetinde professor V.Braginskiy basqarg’an topar alg’an
na’tiyje). Yag’nıy
mg −12
− m
≤ 10
m
g
İnert ha’m gravitatsiyalıq massalardın’ ten’ligi basqa na’tiyjege alıp keledi: eger esaplaw
sisteması inertsial esaplaw sistemasına salıstırg’anda tuwrı sızıqlı ten’ o’lshewli tezleniwshi
qozg’alatug’ın bolsa bunday sistemadag’ı meхanikalıq qubılıslar gravitatsiya maydanındag’ıday
bolıp o’tedi. Bul tastıyıqlawdı barlıq fizikalıq qubılıslarg’a ulıwmalastırıw ekvivalentlik printsipi
dep ataladı.
Ekvivalentlilik printsipi dep bazı bir esaplaw sistemasındag’ı tezleniwdin’ bolıwı sa’ykes
tartılıs maydanı bar bolıwı menen birdey dep tastıyıqlawdı aytamız. Biz bul haqqında tolıg’ıraq
ga’p etemiz.
Tartılıs ku’shinin’ usı ku’sh ta’sir etetug’ın bo’lekshenin’ massasına proportsionallıg’ı
( F m g)
= og’ada teren’ fizikalıq ma’niske iye.
Bo’lekshe ta’repinen alınatug’ın tezleniw usı bo’lekshege ta’sir etiwshi ku’shti
bo’lekshenin’ massasına bo’lgenge ten’ bolg’anlıqtan gravitatsiyalıq maydandag’ı bo’lekshenin’
tezleniwi w usı maydannın’ kernewliligi menen sa’ykes keledi:
w = g,
yag’nıy bo’lekshenin’ massasınan g’a’rezli emes. Basqa so’z benen aytqanda gravitatsiyalıq
maydan og’ada a’hmiyetli qa’siyetke iye boladı: bunday maydanda barlıq deneler massalarınan
g’a’rezsiz birdey tezleniw aladı (bul qa’siyet birinshi ret Galiley ta’repinen Jerdin’ salmaq
maydanındag’ı denelerdin’ qulap tu’siwin izertlewdin’ na’tiyjesinde anıqlandı).
Denelerdin’ tap sol sıyaqlı qa’siyetin eger olardın’ qozg’alısların inertsial emes esaplaw
sisteması ko’z-qarasında qarag’anda sırtqı ku’shler ta’sir etpeytug’ın ken’islikte de baqlag’an
bolar edik. Juldızlar aralıq ken’islikte erkin qozg’alatug’ın raketanı ko’z aldımızg’a keltireyik.
Bunday jag’daylarda raketag’a ta’sir etetug’ın tartısıw ku’shlerin esapqa almawg’a boladı.
Usınday raketanın’ ishindegi barlıq deneler raketanın’ o’zine salıstırg’anda qozg’almay
tınıshlıqta turg’an bolar edi (raketanın’ ortasında hesh na’rsege tiymey-aq tınıshlıqta turg’an
bolar edi). Eger raketa w tezleniwi menen qozg’ala baslasa barlıq deneler raketanın’ artına
.