MEХANİKA

More documents

Recommendations

Info

olmaytug’ın jag’daylardag’ıday bolıp ju’redi. Na’tiyjede salmaqsızlıq halı ju’zege keledi. Bul mısal Jer betinde ko’plep qollanıladı (mısalı kosmonavtlardın’ trenirovkasında). Eger lift kabinası erkin tu’rde to’menge qozg’alsa ishinde turg’an adam salmaqsızlıqta boladı. Bunday jag’daydı samolet ishindegi adamlar ushın da ornatıwg’a boladı. 17-4 su’wret. Lyubimov mayatnigine ta’sir etiwshi ku’shler sхeması:a) ten’ salmaqlıq halında turg’an mayatnik, b) mayatnik penen baylanısqan inertsial emes esaplaw sistemasındag’ı Lyubimov mayatnigine ta’sir etetug’ın ku’shler, c) inertsial esaplaw sistemasında, bul sistemada mayatnik erkin tu’siw tezleniwi menen tomenge qaray qulaydı. Kelesi paragrafta salmaqsızlıq qubılısının’ gravitatsiyalıq ha’m inert massalardın’ birdey ekenliginin’ (ekvivalentlik printsipinin’) na’tiyjesinde kelip shıg’atug’ınlıg’ı tu’sindiriledi. İnertsiya ku’shleri tek inertsial emes esaplaw sistemalarında g’ana orın aladı. İnertsial esaplaw sistemalarında hesh qanday inertsiya ku’shleri bolmaydı. 134 18-§. Gravitatsiyalıq ha’m inert massalar Gravitatsiyalıq ha’m inert massalar haqqında tu’sinik. Gravitatsiyalıq ha’m inert massalar arasındag’ı baylanıs. Ekvivalentlik printsipi. Qızılg’a awısıw. Erkin tu’siw barısındag’ı calmaqsızlıq halının’ ornawı a’hmiyetli fizikalıq faktor bolıp tabıladı. Bul denenin’ inert ha’m gravitatsiyalıq massalarının’ bir ekenliginen derek beredi. İnert massa denenin’ inertlilik qa’siyetin sıpatlaydı. Gravitatsiyalıq massa bolsa usı denenin’ Nyutonnın’ nızamı boyınsha basqa deneler menen tartısıw ku’shin ta’ripleydi. Gravitatsiyalıq massa elektr zaryadı sıyaqlı ma’niske iye. Ulıwma aytqanda denenin’ inert massası menen gravitatsiyalıq massası bir yamasa bir birine proportsional boladı degen so’z hesh qaydan kelip shıqpaydı (eki fizikalıq shama bir birine proportsional bolg’an jag’dayda o’lshem birliklerin proportsionallıq koeffitsienttin’ ma’nisi 1 ge ten’ bolatug’ınday etip saylap alıw arqalı ten’lestiriwge boladı). İnert ha’m gravitatsiyalıq massalardın’ bir birine proportsional ekenligin da’lilleymiz. Jerdin’ gravitatsiyalıq massasın M g dep belgileyik. Bunday jag’dayda Jer betindegi gravitatsiyalıq massası m g bolg’an dene menen ta’sirlesiw ku’shi R arqalı Jerdin’ radiusı belgilengen. Mgm = G R F 2 g . (18.1)
135 İnert massası m bolg’an dene Jerge qaray g tezleniwi menen qozg’aladı g = F m M = G R g 2 m g m mg = const . m (18-2) Tezleniw g Jer betindegi barlıq deneler ushın birdey bolg’anlıqtan mg/m qatnası da barlıq deneler ushın birdey boladı. Sonlıqtan inert ha’m gravitatsiyalıq massalar bir birine proportsional dep juwmaq shıg’aramız. Al proportsionallıq koeffitsientin birge ten’ dep alıp eki massanı bir birine ten’lestiriwimiz mu’mkin. İnert ha’m gravitatsiyalıq massalardın’ o’z-ara ten’ligi eksperimentte teren’ izertlengen. Ha’zirgi waqıtlardag’ı olar arasındag’ı ten’lik 10 -12 ge ten’ da’llikte da’lillendi (Moskva ma’mleketlik universitetinin’ fizika fakultetinde professor V.Braginskiy basqarg’an topar alg’an na’tiyje). Yag’nıy mg −12 − m ≤ 10 m g İnert ha’m gravitatsiyalıq massalardın’ ten’ligi basqa na’tiyjege alıp keledi: eger esaplaw sisteması inertsial esaplaw sistemasına salıstırg’anda tuwrı sızıqlı ten’ o’lshewli tezleniwshi qozg’alatug’ın bolsa bunday sistemadag’ı meхanikalıq qubılıslar gravitatsiya maydanındag’ıday bolıp o’tedi. Bul tastıyıqlawdı barlıq fizikalıq qubılıslarg’a ulıwmalastırıw ekvivalentlik printsipi dep ataladı. Ekvivalentlilik printsipi dep bazı bir esaplaw sistemasındag’ı tezleniwdin’ bolıwı sa’ykes tartılıs maydanı bar bolıwı menen birdey dep tastıyıqlawdı aytamız. Biz bul haqqında tolıg’ıraq ga’p etemiz. Tartılıs ku’shinin’ usı ku’sh ta’sir etetug’ın bo’lekshenin’ massasına proportsionallıg’ı ( F m g) = og’ada teren’ fizikalıq ma’niske iye. Bo’lekshe ta’repinen alınatug’ın tezleniw usı bo’lekshege ta’sir etiwshi ku’shti bo’lekshenin’ massasına bo’lgenge ten’ bolg’anlıqtan gravitatsiyalıq maydandag’ı bo’lekshenin’ tezleniwi w usı maydannın’ kernewliligi menen sa’ykes keledi: w = g, yag’nıy bo’lekshenin’ massasınan g’a’rezli emes. Basqa so’z benen aytqanda gravitatsiyalıq maydan og’ada a’hmiyetli qa’siyetke iye boladı: bunday maydanda barlıq deneler massalarınan g’a’rezsiz birdey tezleniw aladı (bul qa’siyet birinshi ret Galiley ta’repinen Jerdin’ salmaq maydanındag’ı denelerdin’ qulap tu’siwin izertlewdin’ na’tiyjesinde anıqlandı). Denelerdin’ tap sol sıyaqlı qa’siyetin eger olardın’ qozg’alısların inertsial emes esaplaw sisteması ko’z-qarasında qarag’anda sırtqı ku’shler ta’sir etpeytug’ın ken’islikte de baqlag’an bolar edik. Juldızlar aralıq ken’islikte erkin qozg’alatug’ın raketanı ko’z aldımızg’a keltireyik. Bunday jag’daylarda raketag’a ta’sir etetug’ın tartısıw ku’shlerin esapqa almawg’a boladı. Usınday raketanın’ ishindegi barlıq deneler raketanın’ o’zine salıstırg’anda qozg’almay tınıshlıqta turg’an bolar edi (raketanın’ ortasında hesh na’rsege tiymey-aq tınıshlıqta turg’an bolar edi). Eger raketa w tezleniwi menen qozg’ala baslasa barlıq deneler raketanın’ artına .
Page 1 and 2:
O’zbekstan Respublikası joqarı
Page 3 and 4:
3 KİRİSİW Fizika iliminin’ qan
Page 5 and 6:
Joqarıda aytılg’anlardın’ ba
Page 7 and 8:
olıp tabıladı. Usı aytılg’an
Page 9 and 10:
Lektsiyalar tekstlerinde za’ru’
Page 11 and 12:
11 tabıladı. Bul modellerdin’ d
Page 13 and 14:
sa’ykes kelmey qaladı. Birinshi
Page 15 and 16:
Fizikalıq shamalardın’ o’lshe
Page 17 and 18:
17 § 3. Ken’islik ha’m waqıt
Page 19 and 20:
Joqarıda keltirilgen bes aksiomala
Page 21 and 22:
Koordinatalar sisteması. Berilgen
Page 23 and 24:
23 a) b) 3-3 su’wret. TSilindrlik
Page 25 and 26:
25 Bul jerde α arqalı ıqtıyarl
Page 27 and 28:
27 i , j, k birlik vektorları aras
Page 29 and 30:
29 Waqıt dep materiallıq protsess
Page 31 and 32:
ta sinхronlastqan bolıp shıg’a
Page 33 and 34:
Tezliktin’ qurawshıları: 33 dx
Page 35 and 36:
35 4-2 su’wret. Tezlikler godogra
Page 37 and 38:
Noqattın’ shen’ber boyınsha q
Page 39 and 40:
39 4-6 su’wret. Elementar mu’ye
Page 41 and 42:
41 g t h v0t 2 − = 30 m biyiklikk
Page 43 and 44:
Sızılmadan Bunnan 43 vx x = v⋅
Page 45 and 46:
45 Tek sheksiz kishi mu’yeshlik a
Page 47 and 48:
47 5-1 su’wret. Eyler mu’yeshle
Page 49 and 50:
Orın almastırıwdı ilgerilemeli
Page 51 and 52:
3-anıqlama. Materiyanın’ o’zi
Page 53 and 54:
formulasına iye bolamız. Bul form
Page 55 and 56:
yag’nıy F + F = 0 . ik ki ik 55
Page 57 and 58:
3) Praktikalıq teхnikalıq sistem
Page 59 and 60:
59 Bul an’latpadag’ı 1 v da’
Page 61 and 62:
formulası menen anıqlanıladı. S
Page 63 and 64:
63 8-§. Meхanikadag’ı Lagranj
Page 65 and 66:
Salıstırmalıq teoriyasında mass
Page 67 and 68:
printsiptin’ ja’rdeminde biz iz
Page 69 and 70:
tu’rine iye boladı. Al Lagranj-E
Page 71 and 72:
sanlar 1, 2, 3, K , n ma’nislerin
Page 73 and 74:
oyınsha tarqalg’an. Sonlıqtan n
Page 75 and 76:
dL x sirt = M x , dt dL = , y M dt
Page 77 and 78:
77 9-3 su’wret. Sekiriwshi ta’r
Page 79 and 80:
An’latpalarına iye bolamız. 2.
Page 81 and 82:
ası O arqalı o’tedi dep esaplay
Page 83 and 84: tu’rine enedi (eger I x = Iy = Iz
Page 85 and 86: Galiley tu’rlendiriwleri. Qozg’
Page 87 and 88: formulaları menen anıqlanadı. u
Page 89 and 90: 89 12-1 su’wret. Jaqtılıq tezli
Page 91 and 92: 12-2 su’wret. Efirge baylanıslı
Page 93 and 94: qozg’alıwshı materiya efirdi qa
Page 95 and 96: Demek koordinata basın ken’islik
Page 97 and 98: ( x v t) 97 x'= α − . (13.10) Bu
Page 99 and 100: x' = x − v t 1− v 2 / c 2 , y'
Page 101 and 102: shamasına aytamız. Barlıq koordi
Page 103 and 104: waqıt momentinde alıng’an eki n
Page 105 and 106: Bul formulada intervalı esaplanıp
Page 107 and 108: derek - qozg’alıwshı baqlawshı
Page 109 and 110: 109 15-§. Saqlanıw nızamları İ
Page 111 and 112: ∑ i 111 m v = const . i i Juwmaq:
Page 113 and 114: denenin’ 10 km biyiklikke ko’te
Page 115 and 116: materiallıq noqattın’ tuwrı s
Page 117 and 118: 117 dv Ulıwmalıq jag’daydı qar
Page 119 and 120: Anri Puankare (1854-1912) ha’m sa
Page 121 and 122: Bul matritsa menen qurawshıları c
Page 123 and 124: vektorlardın’ kvadratları o’z
Page 125 and 126: dE kin 125 dp = F dr = v dt = v dp
Page 127 and 128: 1 ⎛ 2 с ⎜ ⎝ ekenligine iye b
Page 129 and 130: 129 Endi ku’shtin’ «waqıtlıq
Page 131 and 132: de tap sonday ma’niste haqıyqat.
Page 133: menen terbeledi (17-4 a su’wret).
Page 137 and 138: ω E = hω, m = 2 c h . Sonlıqtan
Page 139 and 140: Meхanikada qattı dene dep materia
Page 141 and 142: ten’ligin alamız. Eki vektordın
Page 143 and 144: Aylanbalı qozg’alıslardı qosı
Page 145 and 146: 145 kelip shıg’adı ha’m biz j
Page 147 and 148: ha’m 20-3 su’wretlerde ko’rse
Page 149 and 150: Bul ten’leme giroskoptın’ impu
Page 151 and 152: Eger 20-6 su’wrettegi maхovikler
Page 153 and 154: Koriolis tezleniwi ushın an’latp
Page 155 and 156: 21-2 su’wret. İnertsiyanın’ o
Page 157 and 158: Tezliktin’ vertikal bag’ıttag
Page 159 and 160: Koriolis ku’shleri sızılmag’a
Page 161 and 162: irine tikkeley tiyisiwi orın almas
Page 163 and 164: o’tetug’ın oblast qanday da bi
Page 165 and 166: Bul an’latpada E n i= 1 i = E i =
Page 167 and 168: olsa soqlıg’ısıwshı bo’leks
Page 169 and 170: an’latpasın alamız. Biraq bul j
Page 171 and 172: 2 shamalarına ten’ boladı. Soql
Page 173 and 174: Endi biz tınıshlıqta turg’an b
Page 175 and 176: Bul jag’dayda da fotonnın’ ene
Page 177 and 178: 177 ( ) 2 E ( L) 2 2 ( O) E = c p +
Page 179 and 180: massaları relyativistlik massalar
Page 181 and 182: etinje ximiyalıq janılg’ını q
Page 183 and 184: formulası menen anıqlanadı. Shen
Page 185 and 186:
maydanı basqa da massalardın’ b
Page 187 and 188:
187 24-2 su’wret. Kavendish ta’
Page 189 and 190:
aylanıslı massası m bolg’an de
Page 191 and 192:
funktsiyalarının’ grafiklerin q
Page 193 and 194:
Ellips ta’rizli orbitalar belgili
Page 195 and 196:
195 24-6 su’wret. Noqatlıq denen
Page 197 and 198:
g’ana bola aladı. Al onın’ fi
Page 199 and 200:
Baqlaw na’tiyjeleri tiykarında A
Page 201 and 202:
201 ishinde Kulon nızamı boınsha
Page 203 and 204:
203 2 d r m1 m μ = −G 2 2 d t r
Page 205 and 206:
aylanadı. Sonlıqtan Jerdin’ imp
Page 207 and 208:
207 Δl ε = l shaması salıstırm
Page 209 and 210:
shamalarına ten’ bolatug’ınl
Page 211 and 212:
Sterjennin’ salıstırmalı uzar
Page 213 and 214:
Endi jıljıw deformatsiyasının
Page 215 and 216:
x '= 1 x '= 2 x '= 2 215 ( 1+ e11)
Page 217 and 218:
Endi deformatsiyalang’an denelerd
Page 219 and 220:
ko’plep ushırasadı. Olar suyıq
Page 221 and 222:
Bul an’latpalardag’ı γ T ha
Page 223 and 224:
Bul vektor P skalyarının’ gradi
Page 225 and 226:
tu’rine iye boladı. 225 Tap usı
Page 227 and 228:
Bul ten’lemeni basqasha jazamız.
Page 229 and 230:
O’z gezeginde 1 E ha’m E 2 ener
Page 231 and 232:
231 27-7 su’wret. Pito tu’tiksh
Page 233 and 234:
233 Sv0 F = η . h (27.35) Bul form
Page 235 and 236:
∂v ∂v x y ∂v y ∂vz ∂vz
Page 237 and 238:
izertlegen. (27.45)-formula formula
Page 239 and 240:
∫ AB alıng’an ( ds) 239 v sız
Page 241 and 242:
) 241 b ) Cuyıqlıqtın’ X ko’
Page 243 and 244:
an’latpasın alamız. Mısalı di
Page 245 and 246:
Ma’seleni teren’irek tu’siniw
Page 247 and 248:
c) 247 27-22 cu’wret. Ҳawa ag’
Page 249 and 250:
mu’mkin. Eger salmaq ku’shi a
Page 251 and 252:
formulası menen beriledi (yag’n
Page 253 and 254:
unnan 253 f ⎛ k ⎞ 0 f0 ln 1 v =
Page 255 and 256:
Demek (28.7) formuladan 255 v = −
Page 257 and 258:
257 29-§. Terbelmeli qozg’alıs
Page 259 and 260:
l 0 arqalı deformatsiyalanbag’an
Page 261 and 262:
Bul ten’lemeler kinetikalıq ener
Page 263 and 264:
Ҳa’r bir kompleks san z kompleks
Page 265 and 266:
265 29-6 su’wret. Kompleks tu’r
Page 267 and 268:
O’z gezeginde Ω = ω - γ 2 0 26
Page 269 and 270:
Endi (29.46) ten’lemesin bılayı
Page 271 and 272:
271 Maksimal amplituda menen bolatu
Page 273 and 274:
1 Ekin = I ϕ& 2 273 2 (29.55) form
Page 275 and 276:
tegis tolqın bolıp tabıladı. Po
Page 277 and 278:
ko’lemin iyeleydi. Bunnan ∂y V
Page 279 and 280:
279 Terbelislerdin’ kogerentli de
Page 281 and 282:
ten’lemelerin to’mendegi tu’r
Page 283 and 284:
ge ten’ boladı ( k = 0, 1, 2, K)
Page 285 and 286:
E c 2 2 m = − 4 p c formulası bo
Page 287 and 288:
Ne sebepli E 0 belgisi akılg’a m
Page 289 and 290:
massalar.Tartısıwdın’ potentsi
Page 291 and 292:
291 İtimalıqlar teоriyasının
Page 293 and 294:
esaplaw. Jıllılıq mashinalarıni
Page 295:
295 Usınılatug’ın a’debiyatl
show all

MEХANİKA

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?