MEХANİKA

sa’ykes kelmey qaladı. Birinshi jag’dayda sızg’ıshlardın’ uzınlıqları ten’ dep juwmaq
shıg’aramız. Al ekinshi jag’dayda bir sızg’ısh ekinshisinen uzın dep esaplaymız.
Fizikalıq qa’siyetlerdi o’lshew dep qa’siyetlerdi salıstırıw sanlardı salıstırıw jolı menen
a’melge asırıwg’a alıp keletug’ın usı qa’siyetke belgili bir sandı sa’ykeslendiriw protsedurasın
aytamız. Biz joqarıda qarap o’tken mısalda ma’sele ha’r bir sızg’ıshqa onın’ uzınlıg’ın
ta’ripleytug’ın belgili bir sandı sa’ykeslendiriwden ibarat boladı. Sonlıqtan da bunday jag’dayda
berilgen san birqansha sızg’ıshlar ishinde uzınlıg’ı usı sang’a sa’ykes keliwshi sızg’ıshtı ayırıp
alıwg’a mu’mkinshilik beredi. Usınday usıl menen anıqlang’an qa’siyet fizikalıq shama dep
ataladı. Al fizikalıq shama bolıp tabılatug’ın sandı anıqlaw ushın qollanılg’an protsedura o’lshew
dep ataladı.
13
O’lshew boyınsha en’ a’piwayı protsedura to’mendegidey boladı:
Bir neshe sızg’ısh alamız. Solardın’ ishindegi en’ uzının biz etalon sıpatında qarayıq. Usı
etalon sızg’ıshtın’ bir ushınan baslap ten’dey aralıqlarda noqatlar belgilep shıg’amız. Al
sızg’ıshtın’ usı ushındag’ı noqatqa belgili bir san belgileymiz (mısalı nol menen belgileniwi
mu’mkin). Bunnan keyin qon’ısı noqattan baslap sızg’ıshtın’ ekinshi ushına qarap noqatlardı
ıqtıyarlı nızam boyınsha o’siwshi sanlar menen belgilep shıg’amız (mısalı 1, 2, 3 h.t.b. sanlar).
A’dette sızg’ıshtag’ı bir birinen birdey qashıqlıqta turg’an noqatlardı shkala dep ataydı. Endi
basqa sızg’ıshlardı alıng’an etalon sızg’ısh penen salıstırıw mu’mkinshiligi payda boldı.
Na’tiyjede o’lshenip atırg’an ha’r bir sızg’ıshtın’ uzınlıg’ı ushın anıq san alınadı. Usınday usıl
menen en’ ko’p sang’a iye bolg’an sızg’ısh en’ u’lken uzınlıqqa, al birdey sanlarg’a iye
sızg’ıshlar birdey uzınlıqqa iye dep juwmaq shıg’aramız. Sonın’ menen birge sızg’ıshtın’
uzınlıg’ına o’lshemleri joq san sa’ykes keledi.
Biz qarap shıqqan usılda uzınlıqtı o’lshegende etalon retinde qabıl etilgen sızg’ıshtag’ı
noqatlar sanın qosıp shıg’ıw talap etiledi. Bul bir qansha qolaysızlıqtı tuwdıradı. Sonlıqtan da
a’dette qolaylı shkalanı payda etiw ushın to’mendegidey ha’reket etedi. Bazı bir sızg’ısh alınıp,
onın’ uzınlıg’ın l ge ten’ dep qabıl etedi. Bul l sanın o’lshew birligi dep ataymız. Basqa
sızg’ıshlardın’ uzınlıqları uzınlıg’ı l ge ten’ etip alıng’an sızg’ıshtın’ uzınlıg’ı menen salıstırıw
arqalı anıqlanadı.
Bunday jag’dayda uzınlıq l ge ten’ etip alıng’an uzınlıq birligi menen salıstırıw arqalı
a’melge asırıladı. Al endi o’lshew protsedurasının’ ma’nisi salıstırıw ha’m sa’ykes san alıwdan
turadı. Usınday jollar menen anıqlang’an sızg’ıshtın’ uzınlıg’ı l = n ⋅l
0 formulası menen
anıqlanadı. Bul formuladag’ı n o’lshemi joq san bolıp, bir birlikke ten’ etip alıng’an uzınlıq
o’lshenip atırg’an sızg’ıshtın’ boyında neshe ret jaylasatug’ınlıg’ın bildiredi. l 0 arqalı qabıl
etilgen uzınlıq birligi belgilengen. A’dette bul birlik belgili bir at penen ataladı (biz qarap
shıqqan uzınlıqtı anıqlawda santimetr, metr, kilometr ha’m tag’ı basqalar).
Demek fizikalıq qa’siyetti o’lshew ushın shaması l ge ten’ bolg’an ayqın fizikalıq qa’siyet
saylap alınadı. O’lshew ma’selesi fizikalıq shamanın’ san ma’nisin anıqlawg’a alıp kelinedi.
Fizikalıq shama. Fizikalıq shamanın’ ma’nisi ha’m o’lshemi. Fizikalıq shama dep sanı
boyınsha ko’plegen fizikalıq obъektlerge qarata ulıwma, sonın’ menen birge ha’r bir obъekt
ushın jeke bolg’an fizikalıq obъekttin’ (fizikalıq sistemanın’, qubılıstın’ yamasa protsesstin’)
qanday da bir qa’siyetinin’ ta’riplemesin aytamız.
Fizikalıq shamanın’ o’lshemi dep ayqın materiallıq obъektke, sistemag’a, qubılısqa yamasa
protsesske tiyisli bolg’an fizikalıq shamanın’ sanlıq jaqtan anıq bolıwına aytıladı.