MEХANİKA

129
Endi ku’shtin’ «waqıtlıq» qurawshısı ℑ сt nı anıqlaymız. (16.18) ten’lemege sa’ykes
ku’shtin’ 4 vektorı tezleniwdin’ 4 vektorı bolg’an ω μ ge proportsional. Sonlıqtan tezleniwdin’ 4
vektorının’ tezliktin’ 4 vektorına skalyar ko’beymesi nolge ten’ boladı [ ( ℑ ⋅ u ) = 0]
.
Talqılawlardın’ tu’sinikli bolıwı ushın biz tezlik 4 vektorı u μ din’ qurawshıların to’mendegishe
jazılatug’ınlıg’ın eske tu’siremiz:
u
u
ct
y
=
1
,
2 2
1−
v / c
=
c ⋅
vy
2 2
1−
v / c
,
u
u
x
z
=
c ⋅
=
c ⋅
dx / dt
1−
v
v
z
1−
v
2
2
/ c
/ c
2
2
=
c ⋅
Endi usı formulalardı paydalanıp, (16.9) ha’m (16.19) dan mınanı alamız:
ℑ
сt
ℑ
=
x
u
x
+ ℑ u
y
u
ct
y
+ ℑ u
z
z
=
c
2
F v
1−
v
2
/ c
2
.
.
v
x
1−
v
Al a’dettegi skalyar ko’beyme F v ku’shtin’ quwatlılıg’ı bolg’anlıqtan Minkovskiy
ten’lemesinin’ «waqıtlıq» qurawshısı (16.18) bo’lekshenin’ biz tapqan tolıq energiyasının’
o’zgerisi menen baylanıslı bolıp shıg’adı:
d
dt
⎛
⎜
⎝
mc
1−
v
2
2
/ c
2
⎞
⎟
⎠
= F ⋅ v
17-§. İnertsial emes esaplaw sistemaları
İnertsial emes esaplaw sistemalarının’ anıqlaması. İnertsial emes esaplaw sistemalarındag’ı
ken’islik penen waqıt. İnertsiya ku’shleri. Tuwrı sızıqlı qozg’alıwshı inertsial emes esaplaw
sisteması. Arba u’stindegi mayatnik. Lyubimov mayatnigi. Salmaqsızlıq.
İnertsial emes esaplaw sistemalarının’ anıqlaması. Esaplawdın’ inertsial emes sisteması
dep inertsial esaplaw sistemasına salıstırg’anda tezleniwshi qozg’alatug’ın esaplaw
sistemasına aytamız. Esaplaw sisteması absolyut qattı dep qabıl etilgen dene menen
baylanıstırıladı. Qattı denenin’ tezleniwshi qozg’alısı ilgerilemeli ha’m aylanbalı qozg’alıslardı
o’z ishine qamtıydı. Sonlıqtan en’ a’piwayı inertsial emes esaplaw sistemaları bolıp tuwrı sızıqlı
tezleniwshi ha’m aylanbalı qozg’alıs jasaytug’ın sistemalar bolıp tabıladı.
İnertsial emes esaplaw sistemalarındag’ı ken’islik penen waqıt. İnertsial esaplaw
sistemasında ha’mme baqlawshı ushın ulıwmalıq bolg’an waqıt tu’sinigi joq. Sonlıqtan da bir
noqatta baslanıp ekinshi noqatta tamam bolatug’ın waqıyalardın’ qansha waqıt dawam etkenligin
aytıw anıq emes. Ha’r qanday noqatlardag’ı ornatılg’an saatlardın’ ju’riw tezligi ha’r qıylı
bolg’anlıqtan usınday protsesslerdin’ o’tiw waqtının’ uzınlıg’ı da ma’niske iye bolmay shıg’adı.
Sonın’ menen birge denelerdin’ uzınlıqların o’lshew mashqalası da quramalasadı. Mısalı eger
ha’r qıylı noqatlardag’ı bir waqıtlıq ma’selesi ele tolıq sheshilmegen bolsa, onda qozg’alıwshı
denenin’ uzınlıg’ın anıqlaw ogada qıyın boladı.
.
2
/ c
2
,