MEХANİKA

Bul matritsa menen qurawshıları ct, x, y, z bolg’an vektorg’a ta’sir etken menen hesh qanday
o’zgeris bolmaydı. Haqıyqatında da
⎛1
⎜
⎜0
⎜0
⎜
⎝0
0
1
0
0
0
0
1
0
121
0⎞
⎛сt⎞
⎛сt⎞
⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
0⎟
⎜ x ⎟ ⎜ x ⎟
⋅ ⎜ ⎟ =
0⎟
y ⎜ y ⎟
⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
1
⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎠ ⎝ z ⎠ ⎝ z ⎠
Eger diagonallastırıwdan keyin diagonalda jaylasqan matritsanın’ qurawshıları ha’r qıylı
ma’niske iye bolatug’ın bolsa, onda sa’ykes ken’islik mayısqan ken’islik bolıp tabıladı. (16.3)
ha’m (16.4) an’latpaların salıstırıp ko’riwden
⎛1
⎜
⎜0
g = ⎜0
⎜
⎝0
0
−1
0
0
0
0
−1
0
0 ⎞
⎟
0 ⎟
0 ⎟
⎟
−1
⎟
⎠
(16.5)
ekenligine ko’z jetkeremiz. Usınday metrikag’a iye ken’islik (Minkovskiy ken’isliginin’ usınday
metrikag’a iye kenligin umıtpaymız) psevdoevklid ken’islik dep ataladı. Demek Minkovskiy
ken’isligi (ken’islik-waqıtı) psevdoevklid ken’islik bolıp tabıladı.
Eger (16.5) ti qurawshıları ct, x, y, z bolg’an vektorg’a ko’beytsek qurawshıları ct, -x, -y, -z
bolg’an vektor alamız.
Solay etip arnawlı salıstırmalıq teoriyasında o’z hesh na’rseden g’a’rezsiz bolg’an waqıt
ha’m onın’ menen baylanısqa iye emes u’sh o’lshemli ken’islik haqqında ga’p etiwge bolmaydı,
al waqıt penen kenisliklik koordinatalar metrikası (16.5) bolg’an birden bir to’rt o’lshemli
Minkovskiy ken’islik-waqıtın payda etedi.
Bo’lekshenin’ qozg’alıw protsessin waqıyalardın’ izbe-izligi (du’nyalıq noqatlardın’ izbeizligi)
sıpatında su’wretlep Minkovskiy ken’isligindegi qozg’alıs traektoriyasın alamız 8 . Bul 16-
4 su’wrette sa’wlelendirilgen. Bul traektoriya du’nyalıq sızıq dep ataladı ha’m bo’lekshenin’
qa’legen waqıt momentindegi ken’isliklik koordinataların ko’rsetedi. Usınday ko’z-qarasta
du’nyalıq sızıq bo’lekshe bar bolg’an da’wirdegi barlıq tariyхtı sa’wlelendiredi. 16-4 su’wrettegi
İ sızıq tınıshlıqta turg’an bo’lekshenin’ du’nyalıq sızıg’ın sa’wlelendiredi 9 . Al İİ sızıqqa
baslang’ısh momentte koordinata basında jaylasqan qozg’alıwshı bo’lekshenin’ du’nyalıq sızıg’ı
sa’ykes keledi.
8 «Minkovskiy ken’isligi» tu’sinigi «Minkovskiy ken’islik-waqıtı» tu’sinigi menen bir ma’niste qollanıladı.
9 Demek tınıshlıqta turg’an bo’lekshege to’rt o’lshemli Minkovskiy ken’isliginde ct ko’sherine parallel tuwrı
sızıq sa’ykes keledi eken.