MEХANİKA

Birinshi jag’dayda modeldi durıslaw yamasa onı pu’tkilley basqa model menen almastırıw
kerek. Eger modeldin’ almastırılıwı tiykarg’ı jag’daylardın’ durıslıg’ın qaytadan qarap shıg’ıwdı
talap etetug’ın bolsa fizikada revolyutsiyalıq o’zgerisler boldı dep aytıladı. Al ekinshi jag’dayda
fizikanın’ jan’a tarawı payda boladı.
Birinshi jag’day boyınsha mısal retinde ken’islik ha’m waqıt haqqındag’ı Nyuton modelin
qaytadan qarap shıg’ıwdın’ za’ru’rliginin’ payda bolıwının’ na’tiyjesinde salıstırmalıq
teoriyasının’ payda bolıwın keltiriwge boladı. Al ekinshi jag’day mısalda fizikanın’ pu’tkilley
jan’a bo’limi (tarawı) bolg’an kvant meхanikasının’ payda bolıwın atap o’temiz. Eki jag’dayda
da ga’p da’slepki modellerdi biykarlaw haqqında emes, al olardın’ qollanılıwının’ shekli ekenligi
haqqında bolıp atır.
12
2-§. Fizikalıq shamalar ha’m olardı o’lshew haqqında
Salıstırıw ha’m ayırıw. Salıstırıw ha’m o’lshew. O’lshew. Fizikalıq shama.
Fizikalıq shamanın’ ma’nisi ha’m o’lshemi. Fizikalıq shamalardın’
birlikleri sistemaları. Fizikalıq shamalardın’ o’lshemleri. Хalıq aralıq
sistema qabıl etilgen waqıttan burın qollanılg’an birlikler sistemaları.
Birliklerdin’ хalıq aralıq sisteması (Sİ sisteması).
Salıstırıw ha’m ayırıw. Adamzat biliwindegi en’ birinshi qa’dem du’nyadag’ı ha’r qanday
obъektler arasındag’ı bir birinen o’zgeshelikti ko’re biliw ha’m tabıw bolıp tabıladı. Usının’
na’tiyjesinde u’yrenilip atırg’an obъektler tanıladı. Biraq obъektlerdi salıstırıw ushın olar
arasında qanday da bir ulıwmalıq bar bolg’anda g’ana a’melge asırıw mu’mkin. Sonlıqtan ha’r
qanday o’zgeshelikler arasında da belgili bir ulıwmalıqtın’ tabılıwı kerek. Demek ulıwmalıq
ha’m o’zgeshelik arasında ma’lim da’rejede birlik bolıwı sha’rt. Mısal retinde qawın menen
almanı alayıq. Olar o’zlerinin’ ren’i, iyisi, u’lkenligi ha’m basqa da qa’siyetleri boyınsha ha’r
qanday obъektler bolıp tabıladı. Qawın menen almanı salıstırıw olar arasındag’ı ulıwmalıq
boyınsha ju’rgiziliwi mu’mkin. Onday ulıwmalıq, mısalı olar iyelep turg’an ko’lemdi salıstırıw
arqalı ju’rgiziledi. Na’tiyjede «qawın almadan u’lken» degen juwmaqqa kelemiz. Al ren’i menen
olardı salıstırıw qıyın. Sonın’ menen birge iyisi menen de qawın menen shiyeni salıstırıw
mu’mkinshiligi joq. Sonlıqtan da biz qawın menen shiye arasında tek g’ana usı eki obъekt ushın
da ulıwma bolg’an qa’siyet yamasa ko’rsetkish arqalı salıstırıw ju’rgiziw mu’mkin.
Salıstırıw ha’m o’lshew. «Qawın almadan u’lken» degen juwmaq ha’r birimiz ushın
jetkilikli da’rejede tu’sinikli. Bunday salıstırıw tek g’ana sapalıq jaqtan salıstırıw ushın
qollanıladı ha’m az mag’lıwmatqa iye. Ma’selen biz qarap atırg’an qawınnın’ basqa bir almadan
u’lken ekenligin de ko’riw mu’mkin. Biraq hesh waqıtta da qawın bes almadan u’lken degen
juwmaq shıg’ara almaymız. Sonlıqtan qawın menen almalar arasındag’ı salıstırıw na’tiyjesinde
eki alma arasındag’ı ayırmanı anıqlaw za’ru’rligi kelip shıg’adı. Bul na’tiyjesi san menen
belgilenetug’ın o’lshew protsedurası arqalı a’melge asırıladı.
O’lshew. Biz ha’zir ha’r qanday qubılıslardag’ı, obъektlerdegi, predmetlerdegi birdey
bolg’an sapanı salıstırıw haqqında ga’p etip atırmız. Mısalı materiallıq denelerdin’ en’ ulıwmalıq
qa’siyeti bolıp olardın’ o’lshemleri, al protsessler ushın en’ ulıwmalıq - usı protsesslerdin’ o’tiw
waqıtı bolıp tabıladı. Ayqınlıq ushın o’lshemlerdi alıp qarayıq. Tek g’ana uzınlıqtı o’lshewge
itibar beremiz. Uzınlıqtı o’lshewshi deneni sızg’ısh dep atayıq. Usınday eki sızg’ısh o’z ara
bılayınsha salıstırıladı: eki sızg’ısh bir birinin’ u’stine ushları ten’lestirilip qoyıladı. Bunday eki
jag’daydın’ bolıwı mu’mkin: sızg’ıshtın’ ushları bir birinin’ u’stine da’l sa’ykes keledi yamasa