MEХANİKA

ju’riwine alıp keletug’ın situatsiyalardın’ izbe-izligi ko’birek qızıqtıradı. Situatsiyalardın’ izbeizligin
qarag’anımızda bizdi sol situatsiyalar bir birinen nesi menen ayrılatug’ınlıg’ı g’ana emes,
al qanday fizikalıq shamalardın’ saqlanatug’ınlıg’ı qızıqtıradı. Saqlanıw nızamları bolsa
qozg’alıw ten’lemeleri menen ta’riplenetug’ın fizikalıq situatsiyalardın’ barısında nelerdin’
o’zgermey turaqlı bolıp qalatug’ınlıg’ına juwap beredi.
Qozg’alıs ten’lemeleri ha’m saqlanıw nızamları. Qozg’alıs ten’lemeleri fizikalıq
shamalardın’ waqıt boyınsha ha’m ken’isliktegi o’zgeriwinin’ ten’lemeleri bolıp tabıladı. Bizin’
ko’z aldımızda fizikalıq situatsiyalardın’ sheksiz izbe-izligi o’tedi. Shın ma’nisinde qanday da
bir waqıt momentindegi qozg’alıstı o’z ishine almaytug’ın ayqın fizikalıq situatsiya bizdi
qızıqtırmaydı. Bizdi (fiziklerdi) sol qozg’alısqa alıp keletug’ın situatsiyalardın’ izbe-izligi
qızıqtıradı. Al situatsiyalar izbe-izliklerin qarag’anda olardın’ ne menen bir birinen
ayrılatug’ınlıg’ın biliw menen qatar, olar arasındag’ı ulıwmalıqtı, olarda nelerdin’
saqlanatug’ınlıg’ın biliw a’hmiyetke iye. Saqlanıw nızamları qozg’alıs ten’lemeleri
ta’repinen ta’riplenetug’ın fizikalıq situatsiyalardın’ ju’zege keliw izbe-izliginde nelerdin’
o’zgerissiz, turaqlı bolıp qalatug’ınlıg’ı haqqındag’ı sorawg’a juwap beredi.
Saqlanıw nızamlarının’ matematikalıq ma’nisi. Nyutonnın’ to’mendegi bir o’lshemli
ten’lemelerin mısal retinde ko’remiz:
114
dv
m = ,
dt
x a) Fx
dx
= v .
dt
b) x
Materiallıq noqattın’ ken’islikte iyelegen ornı qa’legen waqıt momentinde belgili bolsa
ma’sele sheshiledi dep esaplanadı. Al ma’seleni sheshiw ushın a) ten’lemeni integrallap v x tı
tabıw kerek, al onnan keyin v x tın’ sol ma’nisin b) g’a qoyıp х(t) nı anıqlaymız.
Ko’pshilik jag’daylarda birinshi integrallaw ulıwma tu’rde islenedi ha’m fizikalıq
shamalardın’ belgili bir kombinatsiyalarının’ sanlıq ma’nisinin’ turaqlı bolıp qalatug’ınlıg’ı
tu’rinde beriledi. Sonlıqtan da meхanikada matematikalıq ma’niste saqlanıw nızamları
qozg’alıs ten’lemelerinin’ birinshi integralına alıp kelinedi.
A’dette turaqlı bolıp saqlanatug’ın bir qansha fizikalıq shamalar meхanikadan sırtqa shıg’ıp
ketedi; olar meхanikanın’ sırtında da a’hmiyetli orın iyeleydi. saqlanatug’ın fizikalıq shamalar
fundamentallıq fizikalıq shamalar, al saqlanıw nızamları fizikanın’ fundamentallıq nızamları
bolıp esaplanadı.
İmpulstin’ saqlanıw nızamı. İzolyatsiyalang’an sistema. Sırttan ku’shler ta’sir etpese
materiallıq noqat yamasa materiallıq noqatlar sisteması izolyatsiyalang’an dep ataladı.
dp
Sırttan ku’shler ta’sir etpegenlikten F = 0 , = 0 . Bul ten’lemeni integrallap
dt
p = const, px
= const,
p y = const,
pz
= const
ekenligine iye bolamız. Bul ten’likler impulstin’ saqlanıw nızamın an’g’artadı:
izolyatsiyalang’an sistemanın’ impulsı usı sistemanın’ ishinde ju’retug’ın qa’legen protsesste
o’zgermey qaladı. Materiallıq noqat ushın bul nızam sırttan ku’shler ta’sir etpegende