MEХANİKA

denenin’ 10 km biyiklikke ko’teriliwi ushın qanday baslang’ısh tezlikke iye bolg’anlıg’ı da
belgili bolsa onda belgili bir maqsetler ushın bul qozg’alıs haqqında tolıq ma’lim boladı ha’m
qozg’alıs ten’lemesin sheshiwdin’ za’ru’rligi qalmaydı.
Saqlanıw nızamları qozg’alıs ten’lemelerin sheshiwsiz, protsesslerdin’ waqıt boyınsha
da’l rawajlanıwın talap etpey qozg’alıstın’ ulıwmalıq qa’siyetlerin qarap shıg’ıwg’a
mu’mkinshilik beredi. Qozg’alıstın’ ulıwmalıq qa’siyetlerin izertlew qozg’alıs ten’lemelerin
sheshiw sheklerinde ju’rgiziledi ha’m qozg’alıs ten’lemesine kirgizilgen informatsiyalardan artıq
informatsiyalardı bermeydi. Sonlıqtan saqlanıw nızamlarında qozg’alıs ten’lemelerine
qarag’anda ko’p informatsiya bolmaydı. Biraq saqlanıw nızamlarında birden ko’rinbeytug’ın
jasırın tu’rdegi kerekli bolg’an informatsiyalardın’ bolıwı mu’mkin. Sonın’ menen birge
birqansha jag’daylarda saqlanıw nızamlarının’ ja’rdeminde bunday informatsiyalar paydalanıw
ushın an’sat tu’rde ko’rinedi. Usı informatsiyanın’ a’hmiyetli ta’repi to’mendegilerden turadı: ol
ayqın ayırmashılıqlarınan g’a’rezsiz qa’legen ayqın qozg’alıs ushın qollanıladı.
Saqlanıw nızamlarının’ ulıwmalıq хarakteri bul nızamlardı qozg’alıs ten’lemeleri bar
bolg’an jag’dayda da, joq bolg’an jag’dayda da qollanıwg’a mu’mkinshilik beredi. Saqlanıw
nızamların qollanıw ushın ko’pshilik jag’daylarda tek g’ana ku’shlerdin’ ta’sir etiw
simmetriyasın biliw jetkilikli, al sol ku’shlerdin’ ta’sir etiw nızamların biliw sha’rt emes. Usının’
saldarınan qozg’alıstın’ ju’da’ a’hmiyetli bolg’an o’zgesheliklerin ku’shlerdin’ ta’sir etiw
nızamların bilmey-aq anıqlawg’a boladı.
Ha’r bir fizikalıq shamanın’ saqlanıwı ken’islik penen waqıttın’ qa’siyetlerinin’ tikkeley
na’tiyjesi bolıp tabılatug’ınlıg’ın biz joqarıda ko’rdik. Anıqlıq ushın to’mendegi kesteni
keltiremiz:
113
Saqlanıw nızamı Nızamnın’ orın alıwına alıp keletug’ın sebep
Energiyanın’ saqlanıw nızamı Waqıttın’ bir tekliligi
İmpulstin’ saqlanıw nızamı Ken’isliktin’ bir tekliligi
İmpuls momentinin’ saqlanıw nızamı Ken’isliktin’ izotroplılıg’ı
Biraq, mısalı, ken’isliktin’ bir tekliliginen energiyanın’ saqlanıw nızamı, al ken’isliktin’
izotroplılıg’ınan impuls momentinin’ saqlanıw nızamı kelip shıqpaydı. Keltirilgen eki nızam da
ta’sir etiwshi ku’shler haqqında qosımshalar kiritilgendegi Nyutonnın’ ekinshi nızamının’
na’tiyjesi bolıp tabıladı. İmpuls penen impuls momentinin’ saqlanıw nızamların keltirip
shıg’arg’anda ku’shler ta’sir menen qarsı ta’sirdin’ ten’ligi nızamın paydalanıw jetkilikli.
Demek Nyutonnın’ ekinshi nızamına ken’islik penen waqıttın’ simmetriyası qa’siyetin qossaq
(atap aytqanda ken’islik penen waqıttın’ bir tekliligi, ken’isliktin’ izotroplılıg’ı) joqarıda
keltirilgen saqlanıw nızamların keltirip shıg’arıwg’a boladı.
Waqıttın’ bir tekliligi haqqında aytqanımızda barlıq waqıt momentlerinin’ birdey huqıqqa
iye ekenligi na’zerde tutıladı. Ken’isliktin’ bir tekliligi ken’islikte ayrıqsha awhallardın’ joqlıg’ın
bildiredi, ken’isliktin’ barlıq noqatları ten’dey huqıqqa iye. Al ken’isliktin’ izotroplılıg’ı
ken’islikte o’zgeshe qa’siyetke iye bag’ıtlardın’ joqlıg’ın bildiredi. Ken’isliktegi barlıq bag’ıtlar
da birdey huqıqqa iye.
Solay etip saqlanıw nızamları ten’lemeler sheshiw arqalı emes, sonın’ menen birge
protsesslerdin’ waqıt boyınsha rawajlanıwın teren’ tallawsız qozg’alıslardan’ ulıwmalıq
qa’siyetlerin qarap shıg’ıwg’a mu’mkinshilik beredi. Qozg’alıs ten’lemeleri fizikalıq
shamalardın’ waqıt boyınsha ha’m ken’isliktegi o’zgeriwin beriwshi ten’lemeler bolıp tabıladı.
Bizin’ oyımızda sheksiz ko’p sandag’ı fizikalıq situatsiyalar o’tedi. Sonın’ menen birge bizdi
ayqın waqıt momentinde ju’z beretug’ın situatsiyalardın’ birewi emes, al sol qozg’alıstın’