MEХANİKA

100
x1
− vt 0 x 2 − vt 0
x1'
= , x
,
2 2
2'
=
2 2
1−
v / c 1−
v / c
2
2
t 0 − ( v / c ) x1
t 0 − ( v / c ) x 2
t1'
= , t
.
2 2
2'
=
2 2
1−
v / c
1−
v / c
(14.1)
Waqıyalar x ko’sherinin’ boyında jaylasqan noqatlarda ju’z bergenlikten y ha’m z
koordinataları eki koordinata sistemalarında da birdey boladı. (14.1) an’latpalar qozg’alıwshı
sistemada bul waqıyalardın’ bir waqıt momentinde bolmaytug’ınlıg’ın ko’rsetip tur ( t 2 '≠
t1')
.
Haqıyqatında da olar
2
( v / c )( x1
− x 2)
Δ t'=
t 2'−t
1'
=
.
2 2
1−
v / c
(14.2)
waqıt intervalına ayrılg’an. Demek bir koordinatalar sistemasında bir waqıtta ju’z beretug’ın
waqıyalar ekinshi sistemada bir waqıtta ju’z bermeydi eken.
Bir waqıtlılıq tu’sinigi koordinatalar sistemasınan g’a’rezsiz absolyut ma’niske iye
bolmaydı. Qanday da bir waqıyalardın’ bir waqıtta bolg’anlıg’ın aytıw ushın usı waqıyalardın’
qaysı koordinatalar sistemasında bolıp o’tkenligin aytıw sha’rt.
Bir waqıtlılıqtın’ salıstırmalılıg’ı ha’m sebeplilik. (14.2)-formuladan eger x 1 > x2
bolsa,
onda x tın’ on’ bag’ıtına karay qozg’alatug’ın koordinatalar sistemasında t 2 '>
t1'
ten’sizliginin’
orın alatug’ınlıg’ı ko’rinip tur. Al qarama-karsı bag’ıtta qozg’alatug’ın koordinatalar
sistemasında bolsa ( v < 0)
t 2 '<
t1'
ten’sizligi ornı aladı. Solay etip eki waqıyanın’ ju’zege keliw
izbe-izligi ha’r qıylı koordinatalar sistemasında ha’r qıylı boladı eken. Usıg’an baylanıslı
mınaday ta’biyiy soraw tuwıladı: bir koordinatalar sistemasında sebeptin’ na’tiyjeden burın
ju’zege keliwi, al ekinshi bir koordinatalar sistemasında na’tiyjenin’ sebepten keyin ju’zege
keliwi mu’mkin be? A’lbette bunday jag’day waqıyalar sebep-na’tiyjelik boyınsha baylanısqan
(waqıyanın’ bolıp o’tiwi ushın belgili bir sebeptin’ orın alıwı kerek) bolıwı kerek dep
esaplaytug’ın teoriyalarda bolmaydı: wakıyag’a ko’z-qaraslar o’zgergende de sebep penen
na’tiyje arasındag’ı orın almasıwdın’ bolıwı mu’mkin emes.
Sebep-na’tiyjelik arasındag’ı baylanıstın’ obъektiv хarakterge iye bolıwı ha’m bul baylanıs karap
atırılg’an koordinatalar sistemasınan g’a’rezsiz bolıwı ushın ha’r qıylı noqatlarda ju’z beretug’ın
waqıyalar arasındag’ı fizikalıq baylanıstı ta’miyinleytug’ın materiallıq ta’sirlesiwlerdin’
ha’mmesi de jaqtılıqtın’ tezliginen u’lken tezlik penen tarqala almaydı. Basqa so’z benen
aytqanda bir noqattan ekinshi noqatqa fizikalıq ta’sir jaqtılıqtın’ tezliginen u’lken tezliklerde
jetkerilip berile almaydı. Usının’ saldarınan waqıyalardın’ sebeplilik penen baylanıslı ekenligi
obъektiv хarakterge iye boladı: sebep penen na’tiyje orın almasatug’ın koordinatatar sisteması
bolmaydı.
İntervaldın’ invariantlılıg’ı. Meyli waqıyalar t 1 waqıt momentinde x 1,
y1,
z1
noqatında, al
t 2 waqıt momentinde x 2,
y2,
z2
noqatnda ju’z bersin. Usı waqıyalar arasındag’ı interval dep (
, y , z , t x , y , z , t noqatları arasındag’ı interval dep te ataladı)
x1 1 1 1ha’m
2 2 2 2
s -
2
2
2
2 2
2
= ( x2
- x1)
+ ( y2
- y1)
+ ( z2
- z1)
- c ( t2
t1)
(14.3)