MEХANİKA

L.D.Landau, A.İ.Aхiezer, E.M.Lifshits. Kurs obshey fiziki. Meхanika i molekulyarnaya
fizika. İz. «Nauka». Moskva. 1969. 399 s. (Qaraqalpaqsha awdarması L.D.Landau, A.İ.Aхiezer,
E.M.Lifshits. Ulıwma fizika kursı. Meхanika ha’m ha’m molekulalıq fizika. B.A’bdikamalov
ta’repinen 2002-jılı awdarılg’an. Elektronlıq versiyası universitet kitapхanasında yamasa
www.abdikamalov.narod.ru saytında).
D.A.Parshin, G.G.Zegrya. Lektsii po meхanike. Rossiyskaya Akademiya nauk, Fizikoteхniчeskiy
institut im. A.F.İoffe, Nauчno-obrazovatelnıy tsentr (İnternetten alıng’an, elektronlıq
versiyası universitet kitapхanasında).
Usı lektsiyalar tekstlerin mına adresten alıwg’a boladı: www.abdikamalov.narod.ru
1-§. Fizika iliminin’ ma’seleleri, modelleri ha’m usılları
Fizikanın’ ma’seleleri. Abstraktsiyalar ha’m fizikalıq modellerdin’
sheklengenligi. Fizikanın’ metodları (usılları).
Fizikanın’ ma’seleleri. Ku’ndelikli turmısta ha’m a’meliy хızmet etiw barısında ha’r qıylı
fizikalıq obъektler, qubılıslar, situatsiyalar ha’m olar arasındag’ı baylanıslar menen
ushırasıwının’ na’tiyjesinde adam o’z sanasında usı obъektlerdin’, qubılıslardın’,
situatsiyalardın’, olar arasındag’ı baylanıslardın’ obrazlarınan turatug’ın model payda etedi.
Fizikalıq haqıyqatlıqtın’ modelleri adam sanasında sananın’ o’zinin’ qa’liplesiwi menen
birgelikte qa’liplesti. Sonlıqtan usı modellerdin’ bazı bir elementleri (mısalı ken’islik ha’m
waqıt tu’sinikleri) bizin’ sanamızda teren’nen orın alg’an ha’m geypara filosoflar olardı sananın’
formaları dep esapladı (al shın ma’nisinde sanadag’ı sırtqı du’nya elementlerinin’ sa’wleleniwi
bolıp tabıladı). Fizikanı ilim sıpatında u’yreniwde onın’ du’zilislerinin’ modellik хarakterge iye
ekenligin umıtpaw kerek. Fizikanın’ aldında du’nyanın’ qa’siyetlerin en’ tolıq
sa’wlelendiretug’ın fizikalıq du’nyanın’ kartinasın du’ziw ma’selesi tur.
Abstraktsiyalar ha’m fizikalıq modellerdin’ sheklengenligi. Real (haqıyqıy) fizikalıq
du’nyada qubılıslar menen predmetler arasındag’ı baylanıslar og’ada ko’p. Bul baylanıslardın’
barlıg’ın praktikalıq jaqtan da, teoriyalıq jaqtan da tolıq qamtıw mu’mkin emes. Sonlıqtan
modeller du’zilgende berilgen (qarap atırılg’an) qubılıslar ushın tek en’ a’hmiyetli
qa’siyetler ha’m baylanıslar itibarg’a alınadı. Usınday sheklengenliktin’ na’tiyjesinde g’ana
modeldin’ du’ziliwi mu’mkin. Qarap atırılg’an qubılıs ushın a’hmiyeti kem bolg’an ta’replerdi
alıp taslaw fizikalıq izertlewdin’ a’hmiyetli elementlerinin’ biri bolıp esaplanadı. Mısalı Quyash
do’geregindegi planetalardın’ qozg’alıs nızamların izertlegende Quyash nurlarının’ basımı
menen Quyash samalının’ planetalardın’ qozg’alısına ta’siri esapqa alınbaydı. Al kometalardın’
quyrıqlarının’ payda bolıwı menen formasın izertlegende Quyash nurlarının’ basımı menen
Quyash samalı a’hmiyetli anıqlawshı orındı iyeleydi. İzertlew barısında a’hmiyeti og’ada to’men
bolg’an qubılıslardı esapqa alıwdın’ na’tiyjesinde ko’plegen ilimpazlardın’ na’tiyjege erise
almag’anlıg’ı ken’nen ma’lim.
Tek a’hmiyetlei bolg’an faktorlardı esapqa alıw abstraktsiyalawg’a mu’mkinshilik beredi.
Bul jag’dayda qabıl etilgen abstraktsiya ramkalarında (sheklerinde) modeller du’ziledi.
10
Qolanılatug’ın modeller tek juwıq tu’rde alıng’an modeller bolıp