Stres ve Gastrointestinal Sistem - Cerrahpaşa Tıp Fakültesi

İ. Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Medikal Açıdan Stres ve Çareleri
Sempozyum Dizisi No: 47 • Aralık 2005; s.35-38
Stres ve Gastrointestinal Sistem
Prof. Dr. Hakan Şentürk
Gü nü müz den 360 yıl ön ce fi lo zof John Loc ke, dü şün ce, inanç ve dav ra nış la rın
du yu lar la oluş tu ğu na, an cak bu du yu la rın, sak lı anı lar, iz le nim ler, öğ re ni len ler ve il gili
du yu lar es na sın da ki de ne yim ler le pro ses edil di ği ne inan mak tay dı. Bu ta nım la ma,
fonk si yo nel gast ro-en te ro lo jik has ta lık lar (FGEH)’ın pa to ge ne zi ne, bel ki de en özet
açık la ma dır.
Mi de nin çe şit li fi zik sel ve emos yo nel bo zuk luk lar kar şı sın da mu ko zal de ği şik likler
gös ter di ği, kur şun ya ra lan ma sı so nu cun da mi de si de ri ye ka lı cı ola rak ve ge niş
şe kil de fis tü li ze olan bir has ta üze rin de 1833’de Be au mont ta ra fın dan sap tan mış tır.
Ben zer bir de ne yim 1950’ler de, Sel ye’nin stres te ori si ışı ğın da da ha de tay lı ola rak
ir de len miş tir: Bu ol gu da da yi ne ge niş bir gast rik fis tül mev cut tur ve has ta 17 yıl
bo yun ca iz len miş tir. Söz edi len de ne yim ler mi de nin, stres es na sın da or ga niz ma nın
ay na sı ol du ğu so nu cu na var dır mış tır. Ta bii bu, ola ya gast ro en te ro lo ji açı sın dan ba kışın
bir so nu cu ola rak yo rum lan ma lı dır. Akut stres es na sın da üst gast ro in tes ti nal sistem
mo ti li te si nin aza lıp, asit sek res yo nu nun ve alt gast ro in tes ti nal sis tem mo ti li tesi
nin art ma sı ya nın da, ter le me, pe ri fe rik va zo konst rik si yon, kalp rit min de hız lan ma,
ve acil işe me is te ği gi bi di ğer sis tem ler le il gi li de ği şik lik ler de or ta ya çık mak ta dır.
Biz bu ra da, bü yük öl çü de akut (ba zen tek rar la yı cı) stre sin kro nik so nuç la rı nı ve
kro nik stre sin et ki le ri ni ele ala ca ğız.
Psi ko lo jik stres, ya şa mın ay rıl maz bir par ça sı dır. Son yıl lar da stres, el zem ve hat ta
ya rar lı olan eust res ve za rar lı olan dist res ola rak iki ye ay rıl mış tır. Tra fik ışı ğı ol ma yan
bir oto yol da kar şı ya geç me ye ça lı şır ken sü rat li ha re ket et me niz bir eust res dir. An cak
bu es na da sü rat le üze ri ni ze ge len bir araç la kar şı la şır sa nız, kaç ma ya ça lı şır ken distress
ya şa ya bi lir si niz, he le o araç du rur ve sü rü cü sü ile mü na ka şa eder se niz son ra ki
sa at ler ve ba zen gün ler bu yun ca ha zım sız lık prob lem le ri ya şa ma nız sürp riz de ğil dir.
Ya zı nın bun dan son ra ki bö lü mün de stres’den kas tı mız bü yük öl çü de dist res ola caktır.
Gast ro en te ro lo ji de FGEH için de, 6 ka te go ri için de 24 has ta lık ta nım la ma sı yer
al mak ta dır. Bu ka te go ri ler: Özo fa je al, gast ro dü ode nal, bar sak, bi li yer, ano rek tal, ve
ka rın ağ rı sı tar zın da dır. FGEH ta nım la ma sı için 1 yıl için de en az top lam 12 haf ta sü resin
ce has ta lık la il gi li ya kın ma la rın bu lun ma sı ve stan dart ta nı yön tem le riy le gös te rile
bi lir bir or ga nik anor mal lik bu lun ma ma sı ve ya bu lu nan la rın ya kın ma lar la iliş ki si nin
ol ma dı ğı nın dü şü nül me si ge re kir. FGEH ara sın da en sık rast la nan ve en çok araş tı rılan
lar: İr ri tabl bar sak send ro mu (IBS), fonk si yo nel dis pep si, fonk si yo nel kons ti pas yon
ve fonk si yo nel özo fa gus has ta lık la rı dır. Bu has ta lık la rın stres ile iliş ki li ol duk la rı bü yük
öl çü de or ta ya ko nul muş tur. FGEH do ğal ola rak gri ska la da yer al mak ta dır. Hat ta bunlar
has ta lık mı dır, de ğil mi dir? so ru su nu da hi ya nıt la mak güç tür. İn gi liz ce de “FGID”
35

Prof. Dr. Hakan Şentürk
kı salt ma sın da ki D’nin kar şı lı ğı “di se ase” de ğil “di sor der”dır. An cak tıb bi li te ra tü rü müzde
tam ola rak di sor der kar şı lı ğı ola bi le cek bir ke li me yok tur. Geç miş te bu has ta lık la rı
bi yo lo jik ve ya psi ko lo jik ne den ler le izah et me ye ça lı şan lar ara sın da dü el lo ya şan maktay
dı. An cak bü tün leş ti ri ci yak la şım la rın so nu cu ola rak or ta ya çı kan bi op si ko sos yal
has ta lık ta nı mı dü el lo yu dü et ha li ne ge tir miş tir. As lın da kro nik bi yo lo jik has ta lık la rın
(ül se ra tif ko lit, kro nik vi ral he pa tit gi bi) ço ğun da da, has ta lı ğın psi ko lo jik ve sos yal
yön le ri göz ar dı edil di ğin de te da vi nin ba şa rı sız ol ma ris ki ile kar şı la şıl mak ta dır. Bu rada
re sip ro kal(kar şı lık lı) bir iliş ki söz ko nu su dur, bi yo lo jik has ta lık psi ko lo jik ya pı yı ve
sos yal iliş ki le ri olum suz et ki le mek te, bu iki sin de ya şa nan prob lem ler de bi yo lo jik
has ta lı ğa olum suz kog ni tif bir ek ge tir mek te dir ler.
FGEH gi bi, ha li ha zır da gös te ri le bi lir bir bi yo lo jik bo zuk lu ğun bu lun ma dı ğı has talık
gru bun da, do ğal lık la psi ko-sos yal yön çok da ha ağır bas mak ta dır. Ba zen FGEH,
in fek si yöz bir bar sak has ta lı ğı nı ve ya dü ode nal ül se ri ta ki ben de or ta ya çı ka bil mekte
dir. Ori ji nal has ta lık lar tü müy le iyi leş me si ne rağ men FGEH semp tom la rı de vam
et mek te dir. Bu has ta lar ge nel lik le nö ro tik tir. Bi lin di ği gi bi, “nö ro ti sizm”, sta bil bir
ki şi lik tar zı olup, dist res-du yar lı lı ğı ve olum suz yön de dü şün me eği li mi ile ka rakte
ri ze dir. Bu nun ekst rem ör ne ği olan ka tast ro fi zas yon’da ise, nö ro tik ki şi her han gi
bir dist re si fe la ket ola rak yo rum la mak ta ve ya onun bek len ti si içe ri si ne gir mek te dir.
FGEH ta nı sı ko nu lan has ta lar da, gast ro in tes ti nal sis tem le iliş ki siz ola rak, ha re ket
sis te mi ile il gi li ya kın ma la ra (fib ro mi yal ji?), üri ner semp tom la ra, sek sü el prob lemle
re, baş ağ rı sı na ve kro nik yor gun lu ğa, FGEH ol ma yan la ra kı yas la da ha sık ola rak
rast lan mak ta dır. Ba zı ça lış ma lar da IBS olan has ta lar da psi ki yat rik ko mor bi di te oranı,
FGEH-dı şı me di kal has ta lar ve or ga nik bar sak has ta lı ğı (ör ne ğin inf lam ma tu var
bar sak has ta lı ğı) olan la ra gö re an lam lı ola rak yük sek bu lun muş tur. En sık rast la nan
dep res yon dur ve bu nu ank si ye te ve so ma ti zas yon iz le mek te dir. Psi ko lo jik dist re sin
fi zik sel ve dav ra nış sal anor mal lik ler le ifa de si ola rak ta nım la ya bi le ce ği miz “so ma tizas
yon”a, IBS has ta la rı nın 1/3’ün de rast lan mak ta dır.
Psi ko lo jik stres ile iliş ki li gast ro in tes ti nal de ği şik lik le ri, bar sak si nir sis te mi(BSS)
ile mer ke zi si nir sis te mi iliş ki si ni(MSS), ya ni be yin-bar sak aks’ını an la ma dan özüm lemek
müm kün de ğil dir. Ba zen mi ni be yin ve ya bar sak için de ki be yin di ye de ta nım lanan
bar sak si nir sis te mi, nor mal ko şul lar da mo ti li te, ab sorp si yon, ve sek res yon gi bi
fonk si yon la rı, mer ke zi si nir sis te min den ba ğım sız ola rak yü rüt mek te dir. BSS ve MSS
ara sın da af fe rent ve ef fe rent yol lar mev cut tur. Af fe rent uya rı lar MSS’ye va gus ve
spi nal yol lar la ulaş mak ta dır. Bu yol la rın ulaş tı ğı mer kez ler le he ye can, uya rı, kor ku
gi bi his le rin kay na ğı olan lo kus ce ru le us, hi po ta la mus, amig da la, an te ri or cin gu la te
kor teks, pe ri aqu edac tal gri böl ge gi bi alan lar ara sın da pro jek si yon lar mev cut tur.
Ef fe rent yol lar dan sem pa tik olan lar, splank nik ler, pa ra sem pa tik olan lar ise va gus ve
sak ral ler ile BSS’ne ulaş mak ta, mo tor ve sek re tu var fonk si yon la rı mo dü le et mek tedir
ler.
Da ha ön ce ki yıl lar da vi se ral hi per sen si ti vi te nin FGEH pat ho ge ne zin de önem li bir
ro lü ol du ğu dü şü nü lür dü. Son yıl lar da, gö rün tü le me tek no lo ji sin de ki ge liş me le rin
de avan ta jın dan ya rar la nan araş tır ma lar gös ter miş tir ki sant ral et ki ler da ha ön plan-
36

da dır: BSS’den ge len ve as lın da semp tom uyan dır ma ma sı ge re ken, hat ta re gü le
edi ci olan uya rı lar, psi ko lo jik stres et ki siy le amp li fi ye ol mak ta, vi se ral ve so ma tik
semp tom la ra yol aça bil mek te dir ler. Bu ra da işin içi ne gi ren bir baş ka aks, hi pa ta lamo-hi
po fi zer olan dır: Er ken yaş lar da ki psi ko lo jik trav ma lar ve kro nik stres, CRH (corti
cot rop-re le asing hor mon)’un aşı rı sal gı lan ma sı na ve kor ti zo lun ne ga tif fe ed-back
et ki si ne di ren ci ne yol aç mak ta dır. Yük sek kor ti zol, vi se ral du yar lık la iliş ki li ve kor ti zol
re sep tö rü ta şı yan nö ron lar da tah ri bat yap mak ta dır.
Ma yer ta ra fın dan ile ri sü rü len ve ha len spe kü la tif olan emos yo nel mo tor sis tem
(EMS) te ori si ne gö re, EMS vi se ral ve so ma tik af fe rent ler den di rekt uya rı al mak ta dır.
Ör ne ğin sin di rim sis te min de ki in fek si yon, art mış mo ti li te gi bi de ği şik ler bu mer ke ze
ulaş mak ta dır (int ro cep ti on). EMS, be yin de ki emos yo nel ve kog ni tif mer kez le rin de
et ki ala nın da dır. Da ha sı, ya şam sal sos yal et ki le şim le rin kog ni tif so nuç la rı da çe şit li
yol lar la bu mer ke ze ulaş mak ta dır lar (ext ro cep ti on). Mer ke zin, pa ra vent ral nük le us,
an te ri or cin gu la te gyrus, in su la te cor tex, amyg da la, pa ra-aqu adac tal gri böl ge alanla
rı nı içer di ği ve uya rı la ra ya nıt yo la rın dan bi ri si nin de CRH sal gı lan ma sı ol du ğu
bi lin mek te dir. Bu te ori ye gö re çe şit li stres ler, du yar lı ki şi ler de EMS’in hi per re ak siyo
nu na ve so nuç ta pref ron tal kor teks gi bi mer kez le re olan pro jek si yon lar la FGEH
semp tom la rı na yol aça bil mek te dir ler.
TE DA Vİ:
Stres ve Gastrointestinal Sistem
FGEH’ın te da vi sin de he kim has ta iliş ki si çok önem li dir. Has ta za man kı sıt la ma sı
ol ma dan ve ak tif ola rak din len me li, ve anam nez bas kı la yı cı ol ma yan bir tarz da
yön len di ril me li dir. Has ta lık ko nu sun da eği tim ve ril me si ve gü ven aşı lan ma sı da
te da vi nin önem li par ça la rı dır.Has ta la rın önem li bir kıs mı psi ko te ra pi ve psi ko di namik
te da vi den ya rar lan mak ta dır lar. An cak ya rı sı bu tür bir yön len dir me ye olum lu
ya nıt ver mek te dir ve olum lu ya nıt ve ren le rin tü mü, re fe re eden he kim le tat min edici
bir iliş ki ku ra bil miş has ta lar dır. Kog ni tif te da vi nin de ya ra rı bü yük tür. Bu ra da stres
uya rı cı et ken ler or ta ya çı ka rıl mak ta ve has ta ya bun lar la ba şa çık ma yol la rı (ne ga tif
dü şün ce le rin azal tıl ma sı, akıl cı ol ma yan inanç la rın gi de ril me si, ya şam sal güç lük le re
adap te ol ma yol la rı) öğ re til mek te dir. Hip noz, re lak sas yon tek nik le ri (yo ga, bi ofe edback),
ve psi kot ro pik ilaç lar da te da vi nin par ça la rı ola bil mek te dir.
SO NUÇ:
Stres, gast ro in tes ti nal sis te min özel lik le fonk si yo nel has ta lık la rı na pre dis po zisyon
ya ra tan, on la rı pre si pi te eden ve ba zen de kro nik leş ti ren bir et ken ola rak karşı
mı za çık mak ta dır. Ya şam için de stre sin or ta dan kalk ma sı pra tik ola rak müm kün
ol ma dı ğın dan, onun la ba şa çık ma yol la rı nın ge liş ti ril me si ge rek mek te dir. Bu nu
ken di im kan la rıy la ya pa ma yan ki şi le rin bir kıs mın da FGEH de di ği miz, gast ro en tero
lo ji po lik li nik le ri ne baş vu ran ve iz le nen has ta la rın ya rı sın dan faz la sın da bu lu nan
has ta lık gru bu or ta ya çık mak ta dır. FGEH, has ta nın ya şam ka li te si ni cid di ola rak bozmak
ta ve ça lış ma per for man sı nı dü şür mek te dir. Bi op si ko sos yal di ye bi le ce ği miz bu
37

Prof. Dr. Hakan Şentürk
has ta lık gru bu na yak la şım da gast ro en te ro log-psi ki yat rist kol la bo ras yo nu önem li
bir rol oy na mak ta dır.
KAYNAKLAR:
1. Wolf S. Emo ti ons and Gast ro in tes ti nal Ill ness. 3373-3384. Boc kus Gast ro en te ro logy 5. bas kı için de.
Edi tör ler: Ha ub rich WS, Schaff ner F, Berk JE. Sa un ders Comp. Phi la delp hia USA. 1985.
2. Co raz zi ari E. De fi ni ti on and epi de mi ology of func ti onal gast ro in tes ti nal di sor ders. Best Prac ti ce & Re search
Cli ni cal Gast ro en te ro logy 2004; 18(4):613-631.
3. Oud hu ve LV, Demyt te na ere K, Tack J, Aziz Q. Cent ral ner vo us system in vol ve ment in func ti onal gast roin
tes ti nal di sor ders. Best Prac ti ce & Re se arch Cli ni cal Gast ro en te ro logy 2004; 18(4):663-680.
4. Pals son OF, Dross man DA. Psychi at ric and Psycho lo gi cal Dysfunc ti on in Ir ri tab le Bo wel Syndro me and
the Ro le of Psycho lo gi cal Tre at ments. Gast ro en te rol Clin N Am 2005; 34:281-303.
38