Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Ak Welsapar<br />
<strong>KEPJEBAŞ</strong><br />
Roman<br />
STOCKHOLM 2002
Ak Welsapar. Kepjebaş: roman. – Stockholm, 2005. – 385 s.<br />
AK WELSAPAR, türkmen ýazyjysy, Sweden Ýazyjylar<br />
guramasynyñ agzasy. Eserlerini türkmen, rus we şwed<br />
dillerinde ýazýar.<br />
”Kepjebaş” – awtoryñ onunjy kitabydyr.<br />
Romandaky wakalar garaşsyz ýurtda ýaýbañlanýar, kitabyñ<br />
gahrymanlary-da garaşsyz topragyñ adamlary. Ýöne ýurduñ<br />
bütin durkunda, onuñ dolandyrylyşynda, adamlaryñ özara<br />
gatnaşyklarynda, olaryñ özlerini alyp baryşlarynda ýykylan<br />
imperiýanyñ gorkunç keşbi ör-boýuna galýar. Kitaby okanyñda<br />
döwlen aýnanyñ gyýçaklarynda öz ýüzüñi synlan ýaly<br />
bolýarsyñ.<br />
Romanyñ baş gahrymany – adam sypatyna giren okumyş ýylan,<br />
Kepjebaş. Onuñ garşydaşy – kommunistik partiýanyñ merkezi<br />
komitetiniñ milli respublikadaky ozalky 1-nji sekretary, dikme,<br />
ýumuş oglany, bu günki gün – jenap ýoldaş Prezident,<br />
çäklendirilmedik häkimiýetiñ eýesi…<br />
©Ak Welsapar<br />
ISBN 91-974397-0-3<br />
”Gün” neşirýaty<br />
STOCKHOLM, 2002<br />
2
Huwwa, körpe, huwlanar,<br />
Suwda balyk köwlener.<br />
Balyk diýip tutanmyz,<br />
Ýylan bolup, towlanar...<br />
Hüwdi<br />
BIRINJI BÖLÜM<br />
1. Anna agşamy<br />
Anna agşamy gonamçylygyñ ýanyndan geçenden Kakabaý<br />
Garasöýmeze arkasy bilen gara daş çekeni has ynjalykly, onda-da ol<br />
janyny gul-gula salmasa oñanok; ýogsam ýandakdyr-gyzgana,<br />
gamyşdyr-hyşa basyrylyp, diñşirgenip ýatan geriş-geriş köne<br />
tümmekleri görende, her gezek injikleri tibirdäp, ýasy mañlaýynyñ<br />
epinlerine gara der inýär. Gonamçylygyñ hem gara güýçleriñ<br />
öñündäki bu düşnüksiz howsalany bu illerde entek beýnisi bekemedik<br />
çagalar ýaş başyndan ene süýdi bilen bile emýärler, onsoñ ony dep<br />
edip biljek güýç ymmatda ýok, niçeme döwürden bäri onuñ arkabaarka<br />
geçip gelýänini aýdyp biljek-de...<br />
Kim bilýär haçandygyny, ýöne ir wagtlarda, entek adamlaryñ<br />
gaýraty häzirkisinden has känkä bu ýurtda çola obalaryñ birinde<br />
gijäniñ ýarynda gyzgyn jedel tutaşypdyr. Ganygyzgyn adamlar saçak<br />
başynda biri birinden batyr gürrüñ edipdirler. Içinde biri has-da<br />
batyrlyk satypdyr: ”Men edil şu ýerden ýeke özüm öwlüýä baryp<br />
gelerin!” diýip, ol töweregindäkilere gözlerini alardypdyr. Oturanlar<br />
onuñ gözsüz-batyrlygyndan heder edip, ilki çökder haýalçyrapdyrlar,<br />
soñra-da özlerine gelip, onuñ eline gol boýy aksaplyny tutdurypdyrlar:<br />
”Şuny gonamçylygyñ ortasyndaky köne gabra dikip gaýtsañ,<br />
erkekdigiñi bileli!”<br />
Beýle töwekgellige bu illerde özünden özge döwtalabyñ<br />
tapylmajagyna gözi ýetik dyzmaç kişi oturanlaryñ üstaşyry ”ha-hahaýlap”<br />
gülüpdir-de, gözedürtme gijelikde gös-göni gonamçylyga<br />
garşy gidipdir. Elbetde, oba bilen gabrystanyñ tapawudy uly,<br />
garañkynyñ içinde birki gezek köne tümmege büdränsoñ bady<br />
3
haýallap, injigi buza dönen kişiniñ ýolugra batyrlygyndan kän<br />
egsilipdir, ýöne onda-da yzyna gaýtman, ol tekepbirlik bilen öñe<br />
gidipdir. Diýlen ýere ýetende welin, gabra göni seretmäge bogny<br />
ysman, pyçagy gaty tümmegiñ gerşine ýüzugra sanjyp, yzyna<br />
öwrülmekçi bolupdyr. Muny halamadyk ýaly köne gabyr birdenkä<br />
onuñ donunyñ synyndan çalyp tutupdyr. Şol ýerde-de oba batyrynyñ<br />
takga jany çykypdyr. Uzyn gijäni oña biderek garaşyp geçiren<br />
ülpetleri dañ atyp, töwerek ýagtylanda, sürrekleşip gonamçylyga<br />
gidipdirler. Baryp görseler, ile belli garadangaýtmaz kişi köne gabry<br />
bagyrtlap ölüp ýatanmyş. Golboýy aksaply-da, donunyñ synyndan<br />
mazara boýa-boý dikilgi diýýär...<br />
Bu hekaýata ynanan ynanar, ynanmadygyñ öz işi. Ýöne bu illerde<br />
gabrystanlygyñ üstünden ýoly düşen hergiz Tañrynyñ Güni batmanka<br />
ol ýerden garasyny saýlamak bilen. Çarwa obasynda oturýan<br />
Kakabaý Garasöýmezi ol adamlara goşsañ-da boljak, goşmasañ-da,<br />
onuñ bolşy tapawutly: öwlüýäden gorkýanyny-da bilip bolanok,<br />
gorkmaýanyny-da, ýöne küýli ýaly gonamçylygyñ töwereginde<br />
sümsünip ýörmesini welin goýanok. Belki, onuñ ”Garasöýmez”<br />
lakamyny almagynyñ düýp sebäbi-de şundadyr? Adamlar bilen<br />
ümmüldeşmesi ýok, ömür ýeke. Ýogsam nä, öwlüýä bilen<br />
ysnyşanyñam, heý, jemende bilen hüýi alşarmy?<br />
Onuñ atasynyn ady – Gara, öz gümbaşlygy, iliñ toýuna-ýasyna<br />
görünmeýänligi üçin-de yzyna “söýmez” lakamyny ýabşyrypdyrlar<br />
welin, edil ýöne jüpüne düşüp duruberipdir – bagra ýapyşan dalagyñ<br />
barda! Ana, Kakabaý Garasöýmez, iliñ tersine, her anna agşamy<br />
Gyzganly öwlüýäniñ ýanyndan geçýär; islese-de geçýär, islemese-de;<br />
dogrusy, ol nämedir bir zady üýtgetjek bolýana-da meñzänok, hamana<br />
bolmalysy şeýle ýaly, biwagt-näwagt diýmän, öz yrsgalyny iliñ<br />
üýşenýän ýerinden agtaryp ýör. Ýogsam, Gyzganlynyñ deñesinden<br />
ýolunyñ ömür biwagt düşmesi onuñ özüne geñ dälmidir? Ýöne bu<br />
ýerde nähilidir bir alaçsyzlyk bar bolmagy-da ahmal: içiñi ýakaýyn<br />
diýen ýaly, bu ýerden ol, nätse-de, şondan irem geçip bilenok, gijem –<br />
hergiz agşam uçuryna galýar. Içden-daşdan aýak ýygnanyp, dünýä<br />
syrly imi-salalyk aralaşan wagtyna...<br />
4
Munuñ oñly gutarmajagyny onuñ özem añman duran däldir, ýöne<br />
obada-da: ”Garasöýmez iru-giç bir bela-beteriñ üstünden barar...”<br />
diýýärdiler. Adamlar hiç haçan bilmän bir zat aýtmazlar. Anna<br />
agşamy ölüleriñ öz görlerinden çykyp, töwerege ýaýraýandyklary<br />
baradaky gürrüñ oña ynanmazlyk ederden has köne. Anna agşamyna<br />
“öliniñ-diriniñ azat güni” diýilmegi ýöne ýerdenmidir?<br />
Emma olam edil şol ”kelte bazara” üýşülýän güne gabat gelýär.<br />
Kakabaý Garasöýmezem gar ýagsyn, buz doñsun, yrman, oña ýetip<br />
gaýdaýmaly. Onsuz onuñky bolanok. Ýogsam, henize bu güne deñeç<br />
onuñ ”kelte bazardan” sürläp goýun getirenini ýa-da bolmasa, o ýere<br />
sürüli goýun äkidenini gören adam bu töwerekde ýok; onuñ sakgallary<br />
döşüne düşüp duran bakgallaryñ hataryna goşulyp, zat satyp<br />
oturanyny-da gören ýok. Ýöne gyzan bazarda nyrhy soralmaýan,<br />
nähilidir bir düşnüksiz harytlary bahaladyp duranynyñ, käte-de özüniñ<br />
gelene-geçene assyrynlyk bilen şonuñ ýaly bigadyr zatlary satjak<br />
bolup oturanynyñ üstünden baranlar bar. Oña-da ynanan-a ynanýar,<br />
ynanmadygam kibtini gysyp oñaýýar. Obaçylyk. Hany bu zatlaryñ<br />
yzyny derñäp ýören?<br />
Onsoñ ol bazardan gelip, eline bir kesemen çöregi alar-da, eşegine<br />
atlanyp ota gider. Endik-dä. Kän ýylyñ endigi. Gidýän ýerem bäri-bäri<br />
däldir, şo-ol aşaky gumuñ etegi, “itiñ ölen ýeri”. Gidişin-gaýdyşyn<br />
Gyzganly öwlüýäniñ ýanyndan geçmeli. Gidişin-ä ýol – ýagtylyk,<br />
gaýdyşynam – garañkylyk. Maly köpelip, eşegini araba goşup başlaly<br />
bäri-hä ol indi has-da gijä galýar. Onuñ geçýän ýoluny ýeke geçmek<br />
añsat däl, ýöne ýeke gitmejek bolsañ, yzyña ýoldaşlyk otçy tirkemeli,<br />
onam Kakabaý Garasöýmez ömür etjekmi? Iliñ aýagynyñ ýetmeýän,<br />
çet, gizlençek ýerindäki haşyrdap ýatan otlugy: semzegi, peçegi,<br />
suwotyny kimdir birine görkezenden, ol janyny gul-gula salanyny müñ<br />
paý gowy görer. Her gezek bu taýdan biwagt çagy geçende, janynda<br />
jan galanok, ölüp-dirilýär, emma amana-da geläýenok. Indiki anna<br />
agşamy, hamana, hiç zat bolmadyk ýaly, onuñ ýoly ýene-de<br />
Gyzganlynyñ üstünden düşýär. Gyzganlynyñam ir wagtlardan bäri bu<br />
etraplarda gürrüñi ýetik, özem gorkunçdan-gorkunjy bar. Käbirini<br />
dagyn eşideniñde, iniñ tikenekläp gidenini duýman galýarsyñ, Gün<br />
ýaşyp, iñrik garalansoñ, öýden daşaryk aýagyñy sekesiñ gelenok.<br />
5
Munuñ derdini Kakabaý Garasöýmeziñ özünden bilseñ, owaldan<br />
gulagy gangyn bolany üçin ol dyrnakman gyzganlara basyrynyp ýatan<br />
tümmeklere golaýlanda, edil ysytma tutýan ýaly saññyldaberýär. Ine,<br />
häzirem onuñ töwerek-daşy gözedürtme garañkylyk, iñlär siñek ýok.<br />
Bar, ýöne siñek däl, olaryñ niçiksi jandardygy düşnüksiz: jürrüldi,<br />
çyrryldy, uwwuldy; şagallar miwleýän ýaly, çöp-çalamlar<br />
şagyrdaşýan ýaly, töwerek-daş şübheli, ýakymsyz seslerden doly.<br />
Hüýt gara gijäniñ içinde garasöýmez Kakabaýyñ iñ ýakyn hossary –<br />
çal eşegi. Ol şony gyssaýar:<br />
– Hyh! Hyh! Haram ölmüş!<br />
Eşek diýeniñ onuñ üçin howlugyp durmy? Göwni bir ýaly. Arabany<br />
öñküsinden çaltam çekenok, haýalam, mytdyldap baraýar, eşek näme<br />
adam dälmi? Olam ýadaýar, suwsaýar. Ýamanalgyly ýaly üstüñe<br />
bassalar nätjek basybilen otlaryny! Kakabaý Garasöýmez-dä. Oba<br />
oña belet, çal eşegem. Ýöne oba onuñ otuny çekenok, çal eşek çekýär;<br />
eý, Tañry, çal eşegiñem beýle gara mañlaýlysy boljak ekeni! Araba<br />
otdan mas ýüklengi, üstünde-de Kakabaý Garasöýmez, onuñ ýeke<br />
özem aç eşege ýük: süñkbaşy iri, ýüzi ýasy, çekgeleri somalyşyp<br />
çykyşyp duran, gözleri gyýkmakdan dar, eginlek, erinlek, hünni gara<br />
bir kişi; ýapbyldabam ýöreýär, kellesem gyşyn-ýazyn telpekli.<br />
Nämüçin ol hebeşi bolup dogulmandyr, Hudaý bilýär! Onda-da<br />
kakasynyñ adynyñ dagyn gabat gelşine seret – Gara. Onuñ asyl<br />
häsiýetini añlatmak üçin obadaşlaryna ýekeje söz gerek bolupdyr,<br />
olaram ony tapypdyrlar: aýrara, goşara zat galmandyr. Iliñ<br />
ýagşysyna-ýamanyna ýaramasañ, saña ýogsa başga näme at<br />
daksynlar? Onsoñ onuñ ogullary öýlenip, gyzlary wagtynda äre çykyp<br />
bilmän, dulunda garraşyp otyrlar. Bu öýde edil jadygöýler ýaşaýan<br />
ýaly il-gün olaryñ gapysyny açmaga-da heder edýär. Hamana,<br />
haýsydyr bir ýakymsyz syryñ bardygy öñden belli ýaly...<br />
Ýöne oba onuñ bu geñ gylygyna öwrenişen: eýsem Garasöýmezden<br />
onuñ garasöýmezligini kim gaty görsün? Gaýta duýdansyz ýerden<br />
toýuñ ýa ýasyñ gyrasynda görnäýse, şonda adamlar iñkise gidýärler:<br />
eýgiligemikä? nämüçin geldikä? Ýogsam, düýp-teýkaryna seretseñ, ol<br />
bu ýere ýörüteläp gelendenem däldir, ýoly düşendir-de sowlandyr,<br />
6
garnyny otarar ýa-da iliń çetinde gonup, bir çäýnek ajy gök çaý içerde<br />
turar gider, ne gep bardyr, ne-de – söz.<br />
Kakabaý Garasöýmez agyzdyrygyndan çekip, eşegini saklady.<br />
Allowarrada gumak ýoluñ gyrasynda garalyp ýatan gabrystanlyga<br />
tiñkesini dikdi. Sägindi. Soñ eşegine haýbat atdy:<br />
– Hyh! – diýdim men saña!<br />
Bu garasöýmez adam hakynda onuñ duldegşir goñşularynyñ içindede,<br />
”men oña belet” diýip, arkaýyn aýdyp biljegi ýok, gürrüñleri<br />
üzlem-saplam düşnüksiz. Gatnaşmasalar, duz-emek boluşmasalar<br />
näbilsinler, ”gybat bilen iş bitýärmi? Kakabaý Garasöýmeziñ bolsa bu<br />
zatlar piñine-de däl, iliñ üýşenmesinden onuñ eger-eger müñ tüýünden<br />
birisi-de gymyldaýana meñzänok, ol edil bir möhüm waka garaşýan<br />
ýaly, bütin ömri diñşirgenip ýaşap ýör. Geñem bolsa, munuñ nämäniñ<br />
köýüdigini onuñ özi-de anyk bilenok. ”Kelte bazar” güni ýüzüni çoýun<br />
ýaly edip şäher bazaryna gider, ýeriñ pesini saýlabam, yzyna geler.<br />
Ýüp işip satýarmyş diýýärler, nas satýarmyş diýýärler, ýöne bularyñ<br />
bary ”myş-myş”, bu golaýda entek: ”Meni Kakabaý Garasöýmeziñ<br />
nasy tutdy” diýip, jaýyñ çüñküne ýapyşyp ögäp durany gören ýok,<br />
onuñ ýüpünden asylyp öleni-de. Kakabaý Garasöýmez bir ýagşy iş<br />
etse, uly il geñ galjak, ýöne onuñ entek ili geñ galdyran ýeri ýok.<br />
– Hyh! Hyh! – gamçynyñ ujy şuwlap, eşegiñ türresine degýär. –<br />
Hyh!<br />
Arabanyñ çala-çula ýaglanan tigirleriniñ jygyldysy mör-möjekleriñ<br />
jürrüldisini basýar, şagallaryñkyny basyp bilenok. Olaryñ sesi<br />
Gyzganlynyñ içinden çykýar. Näçe gyssansa-da, bu gün Kakabaý<br />
Garasöýmez nebsine çolaşyp, beter garañka galdy, eşegi-de mytdyk.<br />
Bilmersiñ nämeden, bu gün onuñ howsalasy-da öñküsinden gala,<br />
ýüregi nämedir bir zat syzýan ýaly.<br />
– Hyh! ”Hyh” diýdim men saña, toýnagy gyrkylan!<br />
Bu gün ýolam hemişekisinden garañky. Sagat näçeräk bolup ýörkä?<br />
Diýseñ-diýmeseñ, eşege bir bela bolana meñzeş, öñki eşek däl. Ýassy<br />
namazyna deñeç öýe ýetse, galany hiç. Ýetermikä? ”Käşgi namaz<br />
okaýan kişi bolsañ, wagtyñy namaza gabatlar ýaly!” Ol señrigini<br />
ýygryp, burnuny çekdi, edil ýakyn hossaryny gözleýän ýaly gözlerini<br />
çarhlap, garañkylyga ýiti-ýiti seretdi.<br />
7
– Hyh! – suwly çybyk çal eşegiñ türresinde towusýar. – Hyh, çalajan<br />
bigaýrat! Meñ eşegim bolanyñ haçan, beýle bigaýrat bolanyñ haçan!<br />
Eşek başyny nägilelik bilen yzyna öwürýär. Ikisiniñ nazary<br />
çaknyşanda, Kakabaý Garasöýmez çöl-beýewanda gijäniñ içinde öz<br />
çal eşeginiñ gözleriniñ obadakydan has akyllydygyna haýranlar<br />
galman durup bilenok. Ol ýüregine howsala düşüp, bir eşegine, bir-de<br />
syrly dymyp ýatan töwerege seredýär. Mör-möjekler niräk gürümjürüm<br />
bolduka? Şagallar hany?<br />
Ol eşegarabanyñ üstünde dyzyna galyp, töweregine göz gezdirdi,<br />
emma saýgaran zady bolmady. Şonuñ üçinem halys lapy keç boldy.<br />
– Hyh! Diýmäýin diýsem!<br />
Çaman eşege çybyk neýlesin, onuñ öñki bolşy, gaýta hötjetligi<br />
artýar. Çagşan arabanyñ jygyldysy gijäni byçgylaýar. Töwerek tüm<br />
garañky. Onda-munda jandar ýogam däl, jürrüldi-çyrryldy çykmanam<br />
duranok, çykýar, ýöne ugursyz. Töwerek nämedir bir zada garaşýar.<br />
Kakabaý Garasöýmez gañrylyp, sähelçe salym mundan öñ ot ýygan<br />
garañky uzaklygyna galpyldap seredýär: wagtynda göteriläýipdir,<br />
ýogsam, ýalym-ýulum edişip, şallaklaşyp ýören jögi şagallar bilen<br />
ýüzbe-ýüz bolaýmagy-da ahmal ekeni.<br />
– Hyh! Hyh!<br />
Gyzganly öwlüýä indi öñ ýanynda, gyzgana basyrylyp, garalyp<br />
ýatyr. Kakabaý Garasöýmez bu öwlüýäniñ taryhyny bilýärem,<br />
bilenogam, aslynda bu ýerde ”meñki bolsun” diýer ýaly taryham ýok –<br />
bu taýda gaty ir döwürden bäri adam jaýlanypdyr, kän adam. Bir<br />
çaklar Gyzganlynyñ töwereginde küren oba bar ekeni, aşak etegindäki<br />
gumdan entek-entegem küýze döwükleri çykyp dur. Ýarym asyr<br />
mundan öñ egni gaýyş güpjekli, syrty sapançaly gyzyl komissarlar<br />
gelip, bu ýerden adamlary öñlerine salyp, bagtly ýaşatmaga<br />
äkidipdirler, soñam yzyna getirmegi ýatdan çykarypdyrlar. Hötjetlik<br />
edip, gitmedikleriñ süñkleri heniz-henizlerem çägäni ýel tozatsa,<br />
gumuñ aşagyndan saralyşyp çykyşyp dur. Çakyr süñkler bagtly<br />
ýaşamaga gidenleriñ üstünden gülýäne meñzeş, özleriniñem düşen<br />
güni, ine. Her zat etseñem, indi bu töwereklerde oba görjek gümanyñ<br />
ýok, gaz uçup, garga gonan ýer, baýguşlaryñ mekany, syrly künjek.<br />
Gyzganlynyñ ýeri şeýle beýik ýerden saýlanypdyr, ol gapdalyndan<br />
8
geçýänleriñ üstüne abanyp dur. Ýol gyradaky gyzganlar ýokardan<br />
üstüñe eglişip, ýykylyşyp ýatyrlar, ahmal bolsañ, ýüzüñden penjesini<br />
urjak, hasam gije-girim.<br />
– Bedibagt!<br />
Degýän çybygyñ badynyñ gowşaklygyndan eşek öwlüýäniñ deñesine<br />
ýetendigini bildi, ol hatda burnuny arçap, eýesiniñ dyzmaçlygynyñ<br />
kemsiz gowşanyna heşelle kakyp, üýtgeşik bir lezzet bilen<br />
mytdyldady. Kakabaý Garasöýmez bolsa, bu wagt gözlerini elek-çelek<br />
edip, ýoluñ iki gyrasynam synlap ýetişjek bolýardy. Onuñ pikiriçe,<br />
näme howp abansa, gapdalyndan abanmalydy: bir ýany-ha ölüleriñ<br />
mekany, beýlesem – jeññel.<br />
– Hyh, eýesiz galan!<br />
Ýöwsellese-de, Kakabaý Garasöýmez Gyzganlynyñ deñesinden<br />
biwagt geçmekden boýun gaçyrmaýan ýeke-täk adam. Bu ýolda entek<br />
biwagt çak onuñ bilen iki gezek gabatlaşan ýok. Muny ilem bilýär,<br />
özem. Ondan üýşenýänleriniñ bir sebäbi şu dälmi näme?<br />
– Hyh! Hyh!<br />
Gyzganlynyñ içinden ep-esli saýlanyp, kä ýerde-kä ýerde kelte diñ<br />
ýaly bolşup oturan çogmak-çogmak hyşalara Kakabaý Garasöýmez<br />
uzak seredip bilmedi. Töweregine ýaltaklamasyny goýup, gözüni<br />
garañkynyñ içinde çalaja akjaryp ýatan kirşenli gumsalt ýola dikdi,<br />
çybygyny galgatdy, ätiýaçdan şaldyrynam gapdalynda taýynlap<br />
goýdy. Galpyldamakdan ýaña eşegarabany özi arkasyna alyp barýan<br />
ýaly ýadap lüti çykyberende, Gyzganlynyñam soñy göründi, şonda ol<br />
uludan bir demini aldy. Emma eýesine ýañy arkaýynlyk aralaşaýan<br />
wagty birdenkä eşegi tebil tapyndy. Ol arabanyñ arşlarynyñ<br />
arasyndan çykjak bolup, ikibaka urnup ugrady, burnuny parryldatdy.<br />
Üsti otdan mas ýüklengi araba ýaýkyldady. Şobarmana-da eşek<br />
ýöremesini bes edip, kürtdürdi. Kakabaý Garasöýmez ýañadandan<br />
galpyldap başlan göwresine zordan erk edip, gumak ýola tiñkesini<br />
dikdi. Görsene muny! Gumak ýoluñ orruk ortasynda ap-akja guzy<br />
ýatyr! ”Eý-ho! – allaneneñsi bolan Kakabaý Garasöýmez sazanaklap,<br />
bir dem eglendi. – Bu näme boldugy? Gijäñ içinde ýoluñ üstünde guzy<br />
ýatyr-la!” Onuñ gözleri hanasyndan çykara gezek geldi. Öñe sürjekmi<br />
ýa-da yza? Yza bolanda, niräk? Ol taýdan ýañy dälmi gaýdanyñ? Ýa<br />
9
aşga ýol barmy? Ýok, öñe sürmeseñ, gidere ýeriñ ýok. Kakabaý<br />
Garasöýmez öñe ümzük atyp, ýoluñ üstünde ýatan akja guzyny içginiçgin<br />
synlady, gözlerini batman ýaly ýumruklary bilen gazaply<br />
owkalady. Ýok, gözüne görnenok, öñünde hakyt guzy ýatyr! Tüýüniñ<br />
dagyn buýrajadygyny, edil el bilen towlanan ýaly, töweregine ýalkym<br />
saçyp ýatsa nädersiñ! Akja guzyny ýene bir gezek işdämen synlansoñ,<br />
onuñ howsalasy egsilen ýaly boldy.<br />
– Hyh! Hyh!<br />
Eşek öñe ätmekden geçen, gaýta bulanyp, urnup, sypjak bolýar,<br />
oñarsa, arabadan boşanyp, ýazzyny berjek. Özi bilen bir perdeden<br />
gopmaýany üçin Kakabaý Garasöýmeziñ eşegine erbet gahary geldi,<br />
şonuñ üçinem suwly çybygyñ deregine bu gezek çaman eşek şaldyryñ<br />
tagamyny dadyp görmeli boldy.<br />
– Hyh, bedibagt!<br />
Şobarmana-da guzujyk ýatan ýerinden süýkdürip, naýynjar mäledi:<br />
”mä-ä-ää!”<br />
Kakabaý Garasöýmeziñ şübhesi onsoñ hasam azaldy, ol töweregine,<br />
arabanyñ tigriniñ aşaklaryna siñe-siñe seredip, ýañyrak geçen goýun<br />
sürüsiniñ yzyny gözledi, göwnüne bolmasa, gumak ýoluñ üstünde<br />
aýagyzam, çör-çömürem bar ýaly boluberdi: ”mää-ää!..”<br />
Kakabaý Garasöýmez arkasynda garalyp ýatan öwlüýä gorky bilen<br />
garanjaklap, arabadan syrylyp düşdi. Göwnüne bir az salym<br />
geñeşenden soñra, aýaklarynyñ gurşugyny ýazyşdyryp, üsgürinjiredi,<br />
gorkaragada öñe ýöredi. Guzujygyñ üstüne abanyp, ony ýene bir<br />
gezek içgin synlady: ”Beýle-de bir akja guzujyk bolar oguşýa! Häzir<br />
alyp gitmeseñ, jahan ýagtyldygy garbykdyrarlar, munuñ ýaly guzynyñ<br />
ýoluñ üstünde uzak ýatjak gümany barmy? Gije-de gelewersinler-de,<br />
alawersinler!” Guzynyñ içiñden geçip barýan düşbüje gözlerine<br />
gözleri düşende az-kem ýaýdanjak ýaly etse-de, nebsine boýun sunup,<br />
Kakabaý Garasöýmez ony gujagyna aldy, getirip, arabanyñ üstünde,<br />
gapdaljygynda ýatyrdy.<br />
– Hyh! Hyh, haram ölmüş! Indi bir ýöre gatyrak!<br />
Eý görmüş, şondan soñ eşegiñ gidişi göz-görtele çaltlandy, ol edil<br />
gerşine ýagy münen ýaly dazanaklady gidiberdi. Kakabaý<br />
Garasöýmeziñ welin, keýpi göterildi: ”Görsen-e muny, asyl bu gün<br />
10
ýüregi bir zat syzan ýaly-da etdi-le, begenjek ýeri bar eken-dä!<br />
”Hudaý berse guluna, getirip goýar ýoluna!” Ol bir elinde eşegiñ<br />
uýanyny, beýleki elinde tal çybygyny galgadyp barşyna tasdan<br />
aýdyma-da hiñlenipdi. Eger Kakabaý Garasöýmez eneden doglup,<br />
aýdym aýdyp görenliginde, şuş-şu wagt aýtmalydy, emma ol ýekeje<br />
aýdym hem bilenokdy, şonuñ üçinem bökdendi, bokurdagyndan<br />
ýogyndan tagaşyksyz ses çykaryp oñdy. Oña derek ol gapdalynda<br />
birgeñsi bolup ýuwaşja ýatan akja guzujygyñ buýraja tüýüni<br />
sypalaşdyryp hezil etdi: ”Baý, munuñ tüýüniñ enaýyjadygyny, aýañada<br />
bildirip dur! Ýatakda durup köpeläýse-hä, gyzylly hum tapana<br />
dönderer. Munuñ kimin ýoldan-yzdan tapylan mal köpelekgerem<br />
bolar! Ýogsa-da, bujagaz erkejikmikä ýa-da urkaçymyka?”<br />
Bu pikir bilen ol eýýämden özüne tiñkesini dikip ýatan guzujygyñ<br />
satanynyñ arasyny sermeledi. Kakabaý Garasöýmeziñ eli ujydyna<br />
degende, guzujyk ilki bir hikirdejek ýaly etdi-de, soñra ýerinden turup,<br />
onuñ gözleriniñ içine seredip, sorag berdi:<br />
– Daýy, özüñkiçe barmy?<br />
Kakabaý Garasöýmez ilki öz gulaklaryna ynanman, hamana edil<br />
adam bilen gepleşýän ýaly ýanyndaka samsyklaç sorag berdi:<br />
– Näme diýdiñ? Haný gaýtala!<br />
Ol kimdir biri özüni oýnajak bolýandyr öýtdi, töweregine ýaltaklady.<br />
Emma guzujyk aýratyn bir göwniýetmezçilik bilen ernini gyşardyp,<br />
her sözüni bihaýa hetjikläp, onuñ üstüne herreldi:<br />
– Näme gulagyñ kermi? Özüñkiçe barmy diýýän?!<br />
Golaýynda adam ýokdugyny, gürrüñdeşiniñ guzudygyny anyklan<br />
Kakabaý Garasöýmeziñ gözleri tes-tegelek bolup, huşy başyndan<br />
uçdy, dili tutuldy, depe saçy syh-syh dikeldi. Hatda onuñ gytyk<br />
telpeginiñ tüýleri-de herekete geldi. Tasdanam ol oturan ýerinden diñ<br />
arkan gaýdypdy, arabanyñ gyrasyndan ýapyşyp, zordan saklandy. Şol<br />
wagtam, göwnüne bolmasa, onuñ arkasynda, garañka gaplanyp ýatan<br />
Gyzganlynyñ içinde aýylganç bir gümmürdi gopdy. Guzujyk bolsa,<br />
gulaklaryny şapyrdadyp gürre silkindi-de, has ýakyna gelip, ne öli, ne<br />
diri, sandyraklap, gözleri hanasyndan çykara gezek gelen<br />
Garasöýmeziñ bykynyna dözümli oýkanjyrap, arassa adam dilinde<br />
ýene-de:<br />
11
– Daýy, senden soraýan, özüñkiçe barmy? – diýip, añrybaş<br />
utançsyzlyk bilen dikanlady. Onuñ gözleriniñ içine gözlerini dikdi. –<br />
Gulagyñ kermi, daýy? Men saña diýýän!<br />
Guzynyñ gözleri adamyñka şeýle bir meñzeşdi welin, onuñ buz ýaly<br />
garaklaryndan ýaña Kakabaý Garasöýmez “hybbaýlap”, üşüdip<br />
başlady. Munuñ tersine, guzy barha ekezlenmek bilendi, ol<br />
süýkenjiräp, işigaýdan ýolagçynyñ bir eýlesine, bir-de beýlesine<br />
geçýärdi. Onuñ bilenem oñman, sowuk, öl temegini onuñ ýüzüne<br />
degrip, gyzgyn demini saldy. Soñra gyllygyny sarkdyryp, edil<br />
gulagynyñ düýbünde hoññuldady. Belki, şonuñ üçindir onuñ sesi-de<br />
bu gezek has ýogyn, has gyryljyk çykdy:<br />
– Daýy, men saña özüñkiçe barmy diýdim?<br />
Kakabaý Garasöýmez janhowluna guzyny arabadan depip goýberdide,<br />
eşegini saýgylady:<br />
– Hy-yh! Hyh, aç ölmüş! Hy-y-y!..<br />
Özüne çensiz zor salmakdan ýaña ysgyny gaçyp, bokurdagy gyrlan<br />
ýolagçynyñ sesinden soñabaka diñe jagyrdy bilen hyrkyldy galdy. Ol<br />
soñky deminde oba aşdy. Bu agşam wagtynda uklamadyklar gijäniñ<br />
ýaryndan soñ obanyñ çetinden giren şakyrdyny hem gyrlan<br />
bokurdagyñ ýakymsyz owazyny diñlediler. Çyrasyz oturan obanyñ<br />
üstünden inen bu ses iniñi düýrükdirijidi.<br />
Akja guzujyk şol gije yzyndan galman, Kakabaý Garasöýmezi<br />
Çarwa obasynyñ gyrasyna deñeç kowalap gelenmiş. Muny onuñ<br />
hut öz agzyndan eşidenem bar diýýärler, ýöne onuñ kimdigini<br />
bilýän ýok. Bir zat anyk, bu wakadan soñ onuñ köpçüligiñ üýşen<br />
ýerinde görünmesi düýbünden kesildi. Obadaşlary ondan<br />
öñküden-de beter eýmendiler, ýüzünde adam ruhunyñ<br />
galmandygyny syzyp, gözi çaknyşan derrew ýolundan sowuldy.<br />
Adamlar: ”Bu ýöne ýerden boljak zat däl, añrysynda hökman bir<br />
gizlin syr ýatandyr – diýişdiler. – Bizi synap görýän Tañrymyka<br />
ýa-da onuñ ýerdäki kölegesiniñ hut özümikä?..”<br />
12
2. Öweziñ ölümi<br />
Öwez synagdan çekinmezdi, onuñ üçin gije-de, gündiz-de des-deñdi,<br />
ne ýadamany bilýär, ne-de ýaltanmany. Gündiz çekimde pagta<br />
guradyp, guranyny ulaga ýükläp, baza ugratsa, gijelerine bu taýda<br />
galyp, garawulçylyk çekerdi; dogrusy, ol öýleneli – öýüne myhmandy.<br />
Bergiñ başyñdan agdyk bolsa, dagy nätjek? Onuñ eklenji obadan<br />
uzakda, gowaçaly meýdanda, ýatyp-turýan ýeri-de – çekim. Çekimiñ<br />
nämedigini bilmeýänler-de bardyr, ýöne ol ýerde Öweziñ kellesi<br />
alyndy. Onsoñ onuñ nähili ýerdigi şondan belli dälmi nä?<br />
Indi köneki sözleriñ köpüsi bilnenok, ony diñe gojalar bilýärler,<br />
olaram kowçum-kowçumdan ýurduny täzeleýär. Diri gezip ýörenleride<br />
bir töwra adamlar, çekimiñ nämedigini ýa bilmezler, bilseler-de<br />
açyk pyşgyrmazlar. Içinde aýtjaklary-da ýok däldir, ýöne olary<br />
tapmarsyñ. Ýogsam köpüsiniñ ömri ozal çekime bagly bolandyr,<br />
emma ony ýatlamak islemezler, gözlerinde gorky galandyr. Çekimde<br />
her kes bir zadyny ýitirýär: kimse ynamyny, kimse ynsabyny, kimsede<br />
özüni. Öwez o taýda öz kellesini ýitirdi...<br />
Köne döwürde obada iki sözüñ biri “çekimdi”, şonsuz asyl obany<br />
göz öñne getirmegem kyndy, ýogsam çekim gözüñ äginer ýaly<br />
üýtgeşik ýerem däl, ne ýazylyp-ýaýrap oturara gerim bar, ne-de –<br />
bukulara kölege. Alañ-açyk meýdanda eliñ tersine salnan pagsa tam<br />
eýsem başga nähili bolsun? Gepiñ keltesi, daýhanlaryñ gündiz ýygan<br />
pagtasyny agşamlyk gapanda çekdirýän ýerine ”çekim” diýilýär,<br />
wessalam!<br />
Samanly palçyk bilen suwalan takyr aýmançada güýz aýlarynda<br />
owuz ýaly ak pagta sergi bolup ýatandyr. Uzyn gün ýygan<br />
pagtalaryny getirip çekdirip tabşyrarlar-da, halys aýagyndan aran<br />
pagtaçylar garañky gatlyşansoñ, eşekli ýa-da pyýada bu ýerden<br />
aýaklaryny süýräp, garalaryny saýlarlar. Elbetde, çekim erbet<br />
görülýän ýer däl, ýöne ol taýda Öweziñ kellesini aldylar.<br />
Çekimde brigadir oturýar, onuñ ýanynda dostlary bolýar, olaryñam<br />
her haýsynyñ adyna bir bahana bilen pul ýazylýar, ýöne iş edýän olar<br />
däl, ata-baba gara zähmete göýügen iki-üç adamyny ”ýükçi eşek” edip<br />
13
saklaýarlar, galanlary san, gürrüñçi. Çekim ýürekgysgynç ýer,<br />
töwerek-daşy gowaça, köne ýaplar, hyşadyr-gamyş, onsoñ ol taýda<br />
gije-girim kelläñi alsalar, geñ görmeli däl. Öweziñkem şeýle boldy.<br />
Bir gün irden işe baranlarynda, adamlar Öweziñ kellesiniñ telejka<br />
pagta ýüklenýän oýuñ içinde togarlanyp ýatandygyny gördüler. Bu işi<br />
eden kim? Nämüçin? Belli däl. Açylan jenaýat işi-de tiz ýapyldy.<br />
Gümürtik. Çünki uç-derek ýok: ýalñyz şaýat Şaly, onuñam tanapyna<br />
odun goýmak kyn. Ol: ”Gije ýanyndan gaýdamda, Öwez diridi”<br />
diýýär. Ir bilen baranda-da eýýäm kellesi ýok ekeni, alypdyrlar. Ony<br />
kim bilenok?<br />
Çekimiñ bir çeti hökman basdyrma bilen gutarýar. Ol ýagyş ýaganda<br />
gerek. Ýagyş ýagsa, serilgi pagtany ýabak bilen derrew basdyrmanyñ<br />
aşagyna üýşürýärler. Gün çykdygam, çekimçiler ony derrew ýene<br />
takyrjak ýerde serýärler. Guranyny traktoryñ tirkegine ýükläp, pagta<br />
bazasyna äkidýärler. Basdyrmanyñ bir çetinde ýekeje-ikije otag<br />
bolýar, olaryñ biri brigadire çaý-nahar edinmek üçin, beýlekisem –<br />
garawulyñky. Öweziñem goşy şondady, ýöne nämüçindir onuñ kellesi<br />
tirkege pagta ýüklenýän çukurdan çykdy, şol düşnüksiz.<br />
Obadan alysda hem indegsiz jaý bolany üçin çekimler aglaba ”Eýeli”<br />
bolýar. Adamlar şeýle diýýärler. Adatça, çekimiñ gapdalynda<br />
ýerleşýän çagalar bakjasy-da ”Eýeli” bolýar, gijesine garalyp ýatan bu<br />
yşnaksyz tamlarda jyn-arwah ýaşaýar diýärler; biwagt-näwagt onuñ<br />
golaýyndan ýoly düşeniñ gözüne garañky bakjanyñ aýnasyndan bir-de<br />
ot görünýär, bir-de gykylyk-galmagal ýa-da hümürdi eşidilýär. Onsoñ<br />
bakjadanam, çekimdenem gorkulýar. Henize deñeç çekimiñ<br />
ýanyndaky ulaga pagta ýüklenýän çukurdan gorkmalydyr<br />
öýdülenokdy, ýöne Öweziñ kellesi şonuñ içinde ýatan ekeni.<br />
Ölmezinden bir hepde öñ Öwez brigadiriñ ýanyna baryp şeýle diýdi:<br />
– Geldi aga, meni bu ýerden işden boşadyñ, boşatmasañyz boljak<br />
däl.<br />
– Näme boldy? – Geldi aga haýran galman sorady.<br />
– Maña: ”Gaýdyp dagy-duwara gije bu taýda ýatma!” diýdiler.<br />
– Kim diýdi?<br />
Öwez perişan halda eginlerini gysdy.<br />
– Kimdigini näbileýin, gara geýimli adam. Ýarygijeden soñ geldi.<br />
14
Geldi aga entek haýalçyramady.<br />
– Heý kimdigini soramadyñmy? Niräñ adamsy, haýsy obadan?<br />
Ogurlyga gelen-ä däldir-dä? Pagta berkje boluñ. Aşaky birgatlañ<br />
birinden öñki agşam pagta ogurlanypdyr.<br />
Öwez güne ýanyp çoýuna dönen ýüzünde ýaldyraýan gözlerindäki<br />
gaýgyný gizlejegem bolup durman, başyny ýaýkady.<br />
– Wah, Geldi aga, pagta bilen oñsalar – ne ýagşy, hemmesini<br />
alsynlar. Ýöne olar meniñ özüme ekjeşýärler: ”Soñky gezek<br />
duýdurýas...” diýdiler. Nämüçindiginem aýdanoklar. Aýtdylar, ýöne<br />
men ony nädip düşündirjegimi bilemok. ”Seniñ bu taýda gazanç<br />
etmäge hakyñ ýok” diýýärler, käşgi gazanç etmeli ỳerini aýtsalar,<br />
onam aýdanoklar.<br />
Geldi aga iñkise gitdi.<br />
– Beh, allajanlarym, o näme diýdiklerikä? Dur entek… men nämedir<br />
bir zatlary añşyrjak bolýan, ýöne Hudaý bilen hökümede dil ýetirene<br />
delalat etmek çetin, onuñ nämeden öljegini bilmek-de… ”Pagtañ<br />
hemmesini alsynlar“ diýýäniñ bolsa, barypýatan syýasy ýalñyş, ogul.<br />
Biz seni aýlykly işden derrew boşatmaly bolarys. Görmediñmi,<br />
ulaglymydy olar ýa-da pyýada? Men hemmesini başlyga günübirin<br />
ýetirmeli. Düşnüksiz, bu taýda nähilidir bir syr bar. Döwlet pagta<br />
planynyñ üstüne howp abanýan bolmagy ahmal!<br />
– Men Hudaýa-da, hökümede-de dil ýetiremok.<br />
– Onda sen nämeden gorkýarsyñ? Belki, geljek-de dil ýetirjeksiñ?..<br />
Öwez aşak bakdy, çoýun reñkli ýüzi gaýgydan ýaña gögümtik öwüsdi.<br />
– Men-ä, Geldi aga, size aýtjagymam bilemok, aýtmajagymam...<br />
– Hä, näme? Aýt, näme iñkisiñ bar bolsa. Daýhanyñ öz içinde syr<br />
saklamaga haky ýokdur; şu birgadyñ territoriýasynda ýeriñ aşagynda<br />
ýylan gäwüşese-de, men hökman biläýmeli; bilmelem – başlyga-da<br />
ýetirmeli, başlygam Býuro, Býuro-da – ýokaryk... – brigadir onuñ<br />
ýüzüne ynjalyksyz talapkär göz bilen seretdi. – Işçi-daýhanyñ<br />
hökümetden aýry syry bolmaz, içi aýna ýaly görnüp durmalydyr,<br />
düşnüklimi!<br />
Öweziñ sesi güñleç çykdy:<br />
– Irden turup, yz çaljak boldum... üh-he-e...<br />
– Hawwa, küh-he... on… kuhhe…soñ?<br />
15
– Ol gelip gideniñ aýagyzy ýok...<br />
Brigadir dowamly üsgürdi, tolgunmakdan bokurdagy gyrlyp, esli<br />
wagt gepläp bilmedi:<br />
– Beh... – diýip oñdy.<br />
Öwez ýüzüni sowdy. Brigadir kesesinden synlanda, onuñ gözlerinde<br />
hiç haçan daşky dünýä urup çykmajak tükeniksiz gözýaşy gördi;<br />
haýp, erkek adama aglamak bolanok, ýogsam daýhanlaryñ gözýaşy,<br />
gör, niçeme suwy tygşytlardy, onda, belki beýik Azyýa kontinentiniñ<br />
pagta meýdanlaryny suwarmak-da gerek bolmazdy; onsoñ bokurdagy<br />
guran Jeýhun derýa-da, takyrap barýan beýik deñiz-de ardurja<br />
ölümden gutulardylar.<br />
Geldi brigadir bu pikirlerini özüne goýup, daşyndan şeýle diýdi:<br />
– Bu çekim ”Eýelidir” gümanymyz öñdenem ýok däldi, ýöne beýle<br />
zatlara garaşmandyk. Meniñ saglyk ýagdaýymyñ duýdansyz<br />
erbetleşmegi ahmal, çünki hemme zat düşnüksiz. Jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ bizi aşaklykdan synap görýän bolmagy-da...<br />
– Bilemok... – Öwez gussaly hüñürdedi. – Bolup biler…<br />
– Hany, göreli, başlyk näme diýýär. Başlyk bilen geñeşeýin, ýeriñe<br />
adam tapaly. Ýene birki gije gaýrat et, onýança, bellisi bolar. Ýöne<br />
diliñe bek bol!<br />
Öwez ”bolýar” diýmäge-de, ”ýok” diýmäge-de ýaramady, halka aşak<br />
çöküp, gum siñen irimçik saçlaryny penjeledi. Kesesinden synlasañ, ol<br />
öz kellesini iñ soñky gezek tutup oturan ýalydy. Soñ onuñ yhlas bilen<br />
gujaklan kellesi häzirki oturan ýeriniñ beýle ýanyndan tapyldy.<br />
Brigadiriñ geñeşi uzaga çekmänliginde, belki, beýle bolmasa-da<br />
bolmazdy, ýöne ol aşa haýal deprendi, onsoñ Öwez ardurja kellesiz<br />
galdy. Aslynda brigadiriñ geñeşi uzaga çekenem däldir, belki, ol<br />
çekimde irde-giçde gopaýmaly, ýöne hiç kesiñ belli bes garaşmadyk<br />
wakasynyñ başdan ineni üçin ýüregedüşgünç uzak bolup görnendir?<br />
Öwezden özgeler ony duýdumyka beri?<br />
Şol agşam gije ýarymdan agansoñ, öñki gara ýene Öweziñ üstüne<br />
abandy. Öwez ne onuñ ýüzüni görüp bildi, ne boýuny. Görmesine<br />
gördi, ýöne düşünmedi, ol geleniñ ýatda saklar ýaly daş keşbi ýok,<br />
üstesine-de – töwerek göze dürtme garañkylyk.<br />
– Öwez, tur!<br />
16
– Tur, Öwez!<br />
– Öwez, saña diýýän!<br />
Öwez turjak bolýar, bolanok, yñranjyrap towlanýar, oýanyp bilenok,<br />
demigip, ýorganyñ gyrasyndan ýapyşýar.<br />
– Öwez!<br />
– Öwez!<br />
– Öwez!<br />
Daşyndaky garalaryñ gürelýändigini Öwez oraşan görüp ýatyr, ony<br />
gara basýar, çabalanýar. Gurşuna dönen gabaklaryny zoraýakdan<br />
galdyryp, üstüne abanyp gelýäniñ ölüniñki ýaly reñk-petsiz ýüzüne<br />
elheder alyp garaýar.<br />
– Sen nämüçin biziñ diýenimizi etmediñ?<br />
Öwez ellerini düşege diräp, ýerinden galjak bolýar.<br />
– Nämäni?<br />
– Näme bor? Bilmediksireme, biz saña: ”Bu taýdan garañy saýla!”<br />
diýmänmidik?<br />
– Meniñ öz halal zähmedim bilen eklenmäge hakym ýokmy? Men<br />
adam dälmi? Meniñ ýazygym nämede?<br />
– Akmak! Bu ilde seniñkiden beter ýazygy nädip tapjak – sen<br />
ynjalyksyz uçgun, ruhuñda garşylyk bar. Mundan beter saña merk<br />
gerekmi?! Öz gullugyna kaýyl bolmadyk gul…<br />
Öwez onuñ gepiniñ soñuna garşman, gorkudan hem gahardan<br />
sandyrap gygyrdy:<br />
– Onda bergilerimi nätmeli? Meniñ ite bir sümek bergim bar! Özüm<br />
ölsem-de, dünýäde bergilem ýaşajak, olar ölmez-ýitmez.<br />
– Nätseñ şeýt! Sen kimiñ ýüregini gozgajak bolýañ? Saña barybir<br />
bergiden dynma ýok. Biziñ mülkümizden çyk!<br />
– Siz kim? – Öwez naýynjar äheñde sorady.<br />
Düşnüksiz gara çakyr güldi.<br />
– Bizmi? Hojaýyn!<br />
– Siz meniñ başyma nireden tapyldyñyz?<br />
– Gul bolsa, aga tapylar! Eýsem nä, sen muny bileñokmydyñ?<br />
– Men özümi bilelim, gara güýjüme daýandym, gara güýjüm bilen<br />
eklendim, kişiñ hakyny iýmedim. Siz nireden meniñ başyma towky<br />
bolup indiñiz? Meni öz erkime goýuñ!<br />
17
– Sen ”erkim” diýen gepiñi goý, guluñ erki bolmaz! Erkli bolmak –<br />
ar-namysly bolmakdyr…<br />
Öwez ýalpa gözüni açdy. Bu ne hekaýat? Bu peläketler indi onuñ arnamysyna-da<br />
ekjeşip ugradylarmy? Olar näme diýjek bolýarlar?<br />
Nämäni ýañzydýarlar? Öweziñ ýüregi bulandy, ol düşeginiñ üstünde<br />
dik oturyp, egniniñ üstaşyry arkanlygyna güýjüniñ ýetdiginden<br />
tüýkürip goýberdi: ”Tüf! Diýmäýin diýsem...”<br />
Onuñ tüýküligi arkasyndan ýetip gelen Şalynyñ ýüzüne malçyldady.<br />
– Men saña näme etdim? – Şaly haýkyrdy. – Señ niliñ azypdyr!<br />
Nämüçin adamyñ ýüzüne tüýkürýäñ!<br />
– Bagyşla, bilmändirin, bilsem, tüýkürmezdim. Sen gaýrat et-de,<br />
gelýänçäm çekime garawul bol, meniñ öýlük işim bar, ýetip gaýdaýyn.<br />
Ol jogaba-da garaşman, eşegine mündi-de, tozanlady ötägitdi. Şaly<br />
yzyndan seredip galdy: ”Ýok, garawul boljak däl” diýmäge-de<br />
ýetişmedi. Şol gelşine Öwez obanyñ çetinden girdi we dañ bilen<br />
kimdir birine gör gazmaga barýan görman Sapar-ýalañaja duşdy.<br />
Ýüregi üstüne abanyp gelýän erbetligi syzýan dek galagop sorag<br />
berdi:<br />
– Kim öldi?<br />
– Enteg-ä ölen ýok – görman tukat seslendi. – Ýöne kimdir biriniñ<br />
öljegi görnüp dur. Men gabyr gazmalydygymy bütin süññüm bilen<br />
syzýan.<br />
– Sen maña gabyr gazmana barýan-a dälsiñ-dä hernä? Soñky günler<br />
ugrum ýok. Üstesine-de her gije gara basýar.<br />
– Sensizem meniñ işim kekirdekden – görman degişdi, – geziber<br />
entejik. Meniñ saña elim degerli däl. Ýöne bolşuñ-a geñ, ýüzüñdegözüñde<br />
reñk-pet ýok. Janyñ bir sagmy?<br />
Öwez keýpsiz güldi.<br />
– Ölsem, özümem geñ görjek däl. Ýaşaýyş bilen halys ugrum ýok.<br />
Yzyma gara düşýär.<br />
Sapar-ýalañaç eşegiñ üstünde oturan ýerinden gör gazýan pilini ýere<br />
diräp, oña söýendi.<br />
– Bilýäñmi näme, mollañ ýanyna baryp gaýt, ýüregiñe giñlik berer,<br />
zyýany degesi ýok. Belki, doga-tumar alarsyñ. Jyn-arwahyñ<br />
garşysyna şondan başga çäre barmy? Men-ä gün gijigensoñ jaýlamaly<br />
18
olsa, ölüleñem boýnuna doga dakýan, bendeleri bara-barmaşa o<br />
dünýäde jynlar bogmasyn diýip.<br />
– Men doga-tumara ynanamok. Ony ýazýanam özümiz ýaly adam.<br />
Olaryñ bizden Hudaýa ýakyn nämesi bar?<br />
– Beý diýme, günä galarsyñ. Biziñ mollamyz ýaly päkize kişini<br />
gündiz eliñ çyraly gözleseñ-de tapmarsyñ: osursa-da gidip, elini<br />
ýuwup gelýär…<br />
– Ol meni beýdip aldap bilmez. Goý, öñündenem ýuwup geläýsin!<br />
Men asla hiç bir işde araçyny halamok. Araçy halky peýdakeş bolýar,<br />
hergiz üstüne ýükleýär. Hudaý bilen arada-ha asylam adam gerekdir<br />
öýdemok. Peýda görmejek bolsalar, nämüçin arada dursunlar? Rim<br />
Papasyndan başlap, tä biziñ şu oba mollamyza çenli hemmesiniñ-de<br />
gylygy meñzeş, diñe ellerindäki kitaby aýry. Tañryñ özi adamlardan<br />
zat tamakindir öýdemok, biziñ tapan owlak-guzymyzy tapmasa, onda<br />
hany onuñ gudraty?<br />
Görman Öwezi ömründe birinji gezek görýän dek, onuñ ýüzüne has<br />
ünsli seretdi.<br />
– Görýän welin, degişgenlikde sen mendenem ozdurypsyñ. Diýmek,<br />
saña gabyr gazybermeli. Seni uzak gezdirmeseler gerek… – degişmä<br />
salsa-da, Sapar-ýalañajyñ gülküsi ynamsyz çykdy: – Men saña şu<br />
günüñ özünde öwlüýäden ýer bellärin, arkaýyn bolaý!<br />
– Meniñ entek kelläm egnimde, gyssanma!..<br />
Öwez ”gürrüñ gutardy” diýen manyda eşeginiñ böwrüne depdi.<br />
Şondan soñ ol hiç ýerde eglenmän, öz öýüne geldi. Bu wagt gelni<br />
gapylaryndaky ýekeje sygra ot-suw berip ýördi. Öwez ony kesesinden<br />
synlady. Aýalynyñ inçe bili, bir gujak saçy ýüregini gozgady, onuñ öz<br />
gelnini bagryna basasy, onuñ gyzgyn gujagynda hemme zady, çekimide,<br />
bergilerini-de, hat-da jynlary-da undasy geldi. Ol özüniñ bagtly<br />
bolmalydygyny, obada iñ görmegeý gyza öýlenendigini ýatlady. Ýöne<br />
nämüçin ol bagtly bolup bilenok? Oña gün bermeýänler adam sypatly<br />
arwahlarmy ýa-da arwah pisintli adamlar? Pagta-da, çekim-de bu<br />
ýerde diñe bahanadyr, belanyñ körügi başga zatlarda bolsa gerek?<br />
Onuñ birden ýersiz ýere öz gelnine gahary geldi: gör, äri ölüm bilen<br />
arada kösenip ýör, munuñ welin, azaryna-da däl…”<br />
– Maral, bärik gel!<br />
19
Ýañy ýorgandan sogrulan ýaş gelin gaşlaryny uçganakladyp<br />
ýylgyrdy, ýöne adamsynyñ ýüzüni görende, gujagyndaky ot sygryñ<br />
ahyryndan has bärde ýere gaçdy.<br />
– Näm boldy? Ýüzüñ dagy näteñet, oglan?<br />
Öwez sojap demini aldy, jogap bermän, mal ýatakdan beýledäki<br />
tagta sekä garşy ýöneldi. Baryp, özüni onuñ üstüne goýberdi,<br />
gapdalyndaky bedreden saplawyñ dolusy suwy susup aldy-da, bir<br />
zarbada başyna çekdi, öwhüldedi.<br />
– Maral, meni jyn-arwahlar günüme goýanok. Her gije gelip, bogup<br />
gidýärler. Erbet zatlary diýip, ýüregimi bulaýarlar. Ol gepleriñ bir çeti<br />
saña-da degýär.<br />
Maralyñ dyzlarynyñ ysgyny gaçdy, sesi endiredi.<br />
– O gyran degenleñ meniñ bilen näme işi barka?<br />
– Men saña aýtmaýynam diýdim, kän wagtlap içime salybam<br />
gezdim, ýöne bolmady, bolanok, çydar ýaly däl! – Sygyr ýeter-ýetmez<br />
oklanan ota agzyny urjak bolup dyzyndy, bolmady, onsoñ molap<br />
goýberdi. Muña är-aýal allaneneñsi boldy. Öwez gaharyna bäs gelip<br />
bilmän, gözüni mölerdip duran sygyrdan elindäki saplawy aýlap<br />
saldy. Ol sygryñ ýazzy mañlaýyna degip, özboluşly alýumin ses edip,<br />
ýere gaçdy. Sygyr mön gözlerini höwlendirip, Öweze düşnüksiz öýke<br />
bilen garady, myşyldady. – Maral, olar meñ bizar-peteñimi<br />
çykardylar: bir gelip goýmadylar, iki gelip goýmadylar. Men indi<br />
olardan basylýan, öten agşam usurgatman gitmediler. Olar maña ähli<br />
gazanan puluñ haram, eklenjiñ öýüñe siñenok diýibem çykdylar. Men<br />
olañ näme diýjek bolýanyna düşünip bilemok. – Öwez aýalynyñ<br />
gözlerine göni seredip bilmän, ýüzüni sowdy. – Olara näme gerekkä,<br />
Maral? Heý, sen bir zat añañokmy?<br />
Maralyñ owadan gözleri süzülip, oba belli uzyn-uzyn kirpikleri<br />
ýygjam gyrpyldady. Kellesinde bolsa bu wagt: ”Kakyn-silkin bolandyr<br />
bu işigaýdan! Men muña molladan doga-tumar getireýin!” diýen pikir<br />
terslin-oñlyn at çapdy. Onsoñ ol äriniñ öñünde bir çäýnek gök çaý,<br />
ýarty kesemen tamdyr çöregini goýdy-da, özi metjide gitdi.<br />
– Ýok, bu pis gürrüñleriñ obada ýaýramagyna ýol berip bolmaz!<br />
Olaryñ öñüni almaly.<br />
20
Gidip barşyna, soñky döwürde bu oba gelmesini ýygjamladan<br />
Derwüş babany Maral gorky hem ýigrenç bilen ýatlady. Öwezi gara<br />
basýar, bela gelniniñ başynda. Maral indi ol çylkasyz gojadan ýaña<br />
gündüziñ güni-de öýde ýeke galmaga gorkýar. Perişde bolaỳsyn, özi<br />
erkek bolsa – aýala ýagy! Goja derwüş eýýäm näçe gezek öýe gelip<br />
gitdi, her gezegem şol bir okaýan dogasy, yzam nälet bilen gutarýar.<br />
Ony ilki görende: ”Gedaýyñam beýle päkizesi boljak ekeni” diýip,<br />
haýran galyşy, oña öz ýanyndan ”Derwüş baba” diýip at goýşy,<br />
”Biziñem gapymyzdan geliñ!” diýip, ony özüniñ çagyryşy Maralyñ<br />
ýadynda. Indi welin ondan gaçyp sypjagyny bilse, syçanyñ hinini müñ<br />
tylla satyn almaga taýyn. Obada şol göründi diýseler, edil ýöne<br />
zagyrdaberýär, öýde ýeke galmajak bolup çekýän azabyny diý. Ýöne<br />
her gezegem bary biderek, bardy-geldi bäşje minut ýeke galsa,<br />
Derwüş baba ylaýyk şol wagt Maralyñ üstüni basýar, hasasyny<br />
tyrkyldadyp, añyrdan ýetip gelýändir. Ýogsam, öñ ýanyndan<br />
töwerekde yns-jyns ýokdur, emma onuñ garşyñdan çykanyny duýman<br />
galarsyñ, ol bir düzüwli baba däl. Bu zamanda gedaýa puldan başga<br />
zat berseñ, saña gargaýar, çörek berseñ, gapyñdan çykan ýerinde<br />
zyñyp gidýär. Şasy-da, gedasy-da zamanasyna görä. Göräýmäge,<br />
Derwüş baba olardan tapawutlydy, emma onda-da ilki gapysyndan<br />
gelende, Maral ýaýdandy:<br />
– Men size näme bersemkäm...<br />
– Şu dünýäñ zady gursun, getir nämäñ bar bolsa!<br />
Onsoñ Maral garry enesinden görenini edip, onuñ eline ýarty çörek<br />
bilen iki dikeç gant berdi. Derwüş baba eline berleni aldy-da, Maralyñ<br />
gözlerine çiñerildi. Gojanyñ gözlerine gözi düşen gelin şol demde<br />
arkan serpildi, tasdan gygyrypdy, demikdi. Gaşlaryna deñeç agaran<br />
gojanyñ çakgynyñ çüýi ýaly ýiti gözleri bardyr öýdüp, kimiñ kellesine<br />
gelsin? Maral basga düşdi,<br />
Derwüş baba garaşylmadyk gürrüñi gozgady:<br />
– Seniñ adamyñ tekepbir, onda kaýyllyk ýok. Goý, ol biziñ<br />
mülkümizden çyksyn, ýogsam gözüñizden ganly ýaş akdyraryn!<br />
Derwüş baba çykyp gidensoñ, Maral gara basmadan oýanan ýaly,<br />
daşaryk ylgady, onuñ sypatyny gündüziñ ýagtysynda görüp galmak<br />
isledi, emma Hudaý bersin Dervüşi: edil zym uçan ýaly! Syr<br />
21
ildirmän, goñşy-golamdan sorag-ideg etdi, uç ýok. Çaga-çuganyñ<br />
gözüne ilenem ýaly, ýöne ulular welin, gaýta: ”Sypaty nähilidi?”<br />
diýip, Maralyñ özünden soraýarlar.<br />
Maral bu wakany Öweze aýtmady, Derwüş babany akylyndan<br />
azaşan edip goýdy: derwüş bolany haçan, mülkli bolany haçan?<br />
Derwüşiñ betbagt kädisinden başga näme baýlygy bolsun? Ol bir<br />
döwüm çörek berene alkyş okap ýörmeli dälmidir? Ýok-la, ol bir<br />
aklyndan azaşan goja, başga hiç kimem däl! Ýöne ol çylkasyz goja<br />
soñ ýene-de geldi, soñ ýene-de... Maral gorkusyna oña ýene çörek<br />
bilen gant berdi. Goja çöregi aldy-da, tükezzibana tutdy:<br />
– Är gerekmi, ony ýygna! Nä hakyñyz bar kesekiñ mülküne<br />
girmäge? Siziñ derdiñizden bize rahatlyk ýokmy? Nämüçin<br />
duşmançylyk edýäñiz?<br />
Maralyñ huşy başyndan uçdy, dilden-agyzdan galdy, çirtmege ilen<br />
guş kimin, öýüñ içinde iki ýana urundy.<br />
– Biz nireden size duşman bolupdyrys, tanamasak, bilmesek?!<br />
Bosagany alyp durşuna, Derwüş baba onuñ üstüne süründi:<br />
– Bilmedik bolmañ, kaýyllygyny ýitiren – bize duşmandyr. Mundan<br />
beter ýene merk gerekmi?! Üstesine-de, äriñ biziñ mülkümizi torç<br />
edýär.<br />
Maral içiýangynly güldi.<br />
– Meñ adamym – garawul, ol – hiç kim! Hasap sorajak bolsañyz,<br />
wezipeliñ ýakasyndan tutuñ! Biz ýönekeý adamlar, biziñ bu dünýäde<br />
barymyz-ýogumyz des-deñ, onsoñ nämüçin siz bizden hasap<br />
soramaly?<br />
Derwüş baba aljyrajak ýaly etdi, şonuñ üçinem birde igenje, birde<br />
haýbata agram berdi:<br />
– Maña akyl öwrederden başyñyz ýaş. Näme etjegimi özüm gowy<br />
bilýän: kimsi o dünýäde ýanar, kimsi – bu dünýäde!<br />
– Sizem edil daýhanbirleşiginiñ başlygy ýaly – ejizeganym! Bu<br />
ýurduñ hudaýy-da, gedaýy-da, şeýtany-da ejizeganym! Siziñ baryñyz<br />
garybyñ ganyny sorýan gögeýin!<br />
Maral dañ bilen mañlaýyny metjide diredi. Çetki köçedäki gyşyk<br />
külbeden çykan köpbilmiş mükrüm kempire ”salamälik” edip, onuñ<br />
taýagatym añry ýanynda güberilip oturan metjidiñ gapysyny açanda,<br />
22
ýañy ertir namazyny okan oba mollasy namazlygyñ üstünden-de<br />
düşmändi. Maral aglamjyrap, habaryny berdi. Ony diñlän Rahman<br />
mollanyñ ýüzi aşgara ýatyrylana döndi, ol näme diýjegini bilmän,<br />
ýöne hyrçyny dişläp, başyny ýaýkady oturdy. Gürlejek bolanda,<br />
bokurdagy gurap, sesi güñleç çykdy:<br />
– Dañ bilen maña gowy habar-a getirmediñiz, gelin. Ol äjit-mäjitler<br />
oba aralaşan bolsalar, maña-da gün bermezler, ozalam ýañy on-onki<br />
ýyllykda dynypdyk olardan, ýene köwlendiler diýsene... Geçen gezek<br />
olary Töre ahun bilen bile okap kowupdyk. Amanyñ demine ýetişenem<br />
şol bendedi, olam dünýäden ötdi, indi nätse borka? Ýöne menem bihal<br />
däldirin, hany, gelin, gapa içinden temmäni uruñ-da, balagy aşak<br />
düşüriñ, men bir synanyşyp göreýin!<br />
Maral aljyrady, gorkaragada çermegine elini ýetirdi.<br />
– Haýsyny, molla aga?..<br />
Molla başyny galdyrman, kitaba gözlerini degräýjek bolup, burnuna<br />
salyp hüñürdedi:<br />
– Haýsy bolsun: balak – balak bor-da, keýigim...<br />
– Molla aga, men aklygyñyzy getirdim, möhümim şonuñ bilen<br />
bitmezmikä?<br />
Molla başyny ýaýkady.<br />
– Onsuz bitýän bolsa, näsini aýdýañyz, bu adamlar ony<br />
bitirmejekmi? Siz biziñ ýanymyza ýöne-möne möhüm bilen<br />
gelmediñiz, özüñiz muny gowy bilýäñiz. Biz siziñ teniñizden ol<br />
bedasyllary kowmaly, munuñ işi kyndyr, utanyp-çekinseñiz, özüñize<br />
zyýan edersiñiz...<br />
Maral az salym ikirjiñlendi, mollanyñ göwnüne bolmasa, çermege<br />
agram düşen ýaly-da boldy, emma soñra metjidiñ ýürekgysgynç çygly<br />
garañkylygyna göz aýlan ýaş gelin ýüzüni sallady-da, ümsüm gapa<br />
garşy ýöneldi.<br />
– Tañryýalkasyn, eden hyzmatyñyza, molla aga, men ýalñyşyp<br />
gelipdirin, jyn-arwaham gurasyn, menem guraýyn!<br />
– Tañry bendesi, saklanyñ! – Rahman molla oturan ýerinden tesbili<br />
goluny oña garþy uzatdy. – Siz nämäniñ gürrüñini edýäñiz? Biz size<br />
añryñyzdaky ýüpden asylgy, ana, şol içi kitaply balagy düşüriñ<br />
diýdik! Kitap torbamyz ýyrtylansoñ, syçanlardan gaçyryp, ony<br />
23
ýokardan asmaly bolduk. Köne kitaplary agtarmasak, siziñ işiñiz<br />
ýöremez. Garrylyk gursun, indi biziñ oturyp-turmamyz gara görgi,<br />
hyzmatymyzda gol gowşuryp duran kempirimiz bolmansoñ, añyrdan<br />
gelene – gözi gara-da, nädeli...<br />
Maral Hudaýyñ öýünde eden pikirinden erbet utandy, yzyna öwrülip,<br />
aşak oturdy.<br />
– Molla aga, menden aýyp görmäñ, men halys ugrumy ýitirdim,<br />
gaýgy-alada meniñ añkamy aşyrdy. Adamymyñ başyndan inen bela<br />
meni hasam sañsar etdi.<br />
– Görýän, görýän, siziñ ýagdaýyñyz aýdyşyñyzdanam agyr, ýöne<br />
onda-da Hudaýyñ öýünde mollanyñ göwnüni ýykmak külli günädir,<br />
ýagşylyk çykmaly metjitden ýaman gep çykaranyñ jaýy sakar<br />
dowzahda bolar!<br />
Maral horkuldap aglady.<br />
– Meniñ günämi ötüñ, gurbany boldugym!<br />
– Elbetde, öteris, biziñ ýüregimiz ýuwkadyr. Biziñ ýanymyzda naçar<br />
maşgalanyñ ötülmejek günäsi bolmaz. Ýeneki gezek ýumuş<br />
buýranymyzda, ikirjiñlenip durman, göwnüñize geñeşiñ-de, şoña görä<br />
boluberiñ, şonda Tañry-da, biz-de sizden razy bolarys.<br />
Molla köne balagyñ içinden tozgun kitaby çykaryp, eline aldy-da,<br />
metjidiñ içki tamyna geçip, içinden gulplady. Ol öz tamyndan<br />
çykanda, Gün dogup, il örüpdi. Ýöne şunça yhlas etse-de, Maral<br />
mollanyñ ýüzünde ýagtylyk alamatyny görmedi.<br />
– Gep diñe çekimde däl... – Rahman molla çürt-kesik etdi: – Siziñ<br />
jaýyñyzda-da olaryñ hilesi bar, görkli maşgalanyñ yzynda hergiz gara<br />
bolýar-da... – molla obanyñ çetinde, çola ýerde otursa-da, obadaky<br />
gep-gürrüñlerden habarlydygyny ýañzytdy. – Adam üýşürip,<br />
Hudaýýoly beriñ: aýat-töwir edilse, Allanyñ ady kän tutulsa,<br />
gapyñyzdan molla garasa, ol bedähetleriñ halamaýan zadydyr, onsoñ<br />
olar gaçmak bilen bolarlar. Meniñ geñeşimi almajak, öz kelläñize<br />
gelenini etjek bolsañyz, onda bilmedim. Entek jyn-arwahlar bilen<br />
tutluşyp, ýeñeni men göremok. Olar birine tiñkesini dikmesin, ýogsam<br />
hezil bermezler. Güýçliniñ gözi birinde äginmesin, äginse – çäräñ<br />
bolmaz...<br />
24
Maral bilniksizden gyzardy. Molla uzyndan uzak aýatlary<br />
okaşdyryp, iki sany doga ýazyp, onuñ eline berdi.<br />
– Birini adamyñyz dakynsyn, birini – özüñiz. Şol Derwüş baba<br />
diýýäniñ ýene görnäýse, derrew ”kulhuallany” okañ-da, ýüzärlik<br />
tütediñ, gaçgyny şoldur olañ. Bir düwün sarymsagam asaý gapyñ<br />
ýokarysyndan, zyýany degmez. Ýöne ol indi gelmese gerek, ol seniñ<br />
maña ýüz tutanyñy biler. Şoñ üçinem gaty ägä boluñ, birden ýöne<br />
menem heläk etdiräýmäñ, olar size-de süýkense süýkenýändir<br />
welinim, emma hyjuwy mendedir, ýene ekjeşjek bolýandyr,<br />
pedernäletler. Işiñizi Alla oñarsyn, omyn, gidiñ indi bu taýdan,<br />
eglenmäñ!<br />
Maral metjitden alasarmyk bolup çykyp gaýtdy: ”Molla-da olardan<br />
gorksa, kime arzyñy aýtmaly? Töre ahun dünýäden ötensoñ, bäribärde<br />
şundan ylymlysy ýok diýýärler, allaworradan gelibem, şuña<br />
ýykylýarlar. Ýöne, çaky, munuñam güýji ol ganymlaryñkydan asgyn,<br />
zagyrdap otyr, sadagasy gitdigim.<br />
Maral iki ýany sygyr lapbyçdan doly uzyndan egrem-bugram köçe<br />
bilen ýöräp barşyna, ýañy ukudan oýanyp, bu dogan güni-de biweç<br />
ýaşyrmaga öñünden taýyn obanyñ tamlaryna nadyllyk bilen seretdi:<br />
”Bu adamlardan ölüp gitseñ-de haraý ýok, baş – başa-da, jan – jana,<br />
”kimiñ agyrysy – kimde” diýleni, gaýta mollasyna çenli seniñ<br />
gybatyñy etjek...”<br />
Dolanyp gelensoñ, ol adamsyna ýalbardy:<br />
– Gaýt, şol gyran degmişden! Men ýadadym. Gepden-gürrüñden.<br />
Eklenjiñ bir alajy bolar.<br />
Öwez lapykeçlik bilen başyny ýaýkady.<br />
– Meniñ gep bilen-de işim ýok, gürrüñ bilen-de, men bergimi bilýän.<br />
Men bergimi üzmeli. Şu güýz üzerin diýip, lebz etdim. Köpükmeköpük<br />
berjek, nä görgüm iliñ gepini çekip.<br />
– Daýhanbirleşiginiñ özünden birki müñ karz dilesek näderkä? Edil<br />
gyssanýan algydarlar bilen-ä üzlüşerdik. – Maral adamsynyñ ýüzüne<br />
naýynjar seretdi.<br />
Öwez başyny ýaýkady.<br />
– Diledim.<br />
25
– Kimden? – Maral ärine golaý süýşdi. – Kimiñ ýanyna bardyñ?<br />
Aýdañogam-la, oglan, maña?<br />
– Aýdamda, ne peýda? Gulluşyñ öz ýanynyna bardym: ”Bir<br />
köpügem ýok, obañ özi bergä batyp otyr” diýdi.<br />
– Bergileri başyny iýmişler! – Maral gargyndy: – Bize galanda<br />
gapyşaýmalymy? Wah, ozalynda garamaýak bolma diýsene!<br />
Öwez ýerinden galdy.<br />
– Molla näme diýdi? ”Alajy tapylar” diýýämi?<br />
– Olardan mollanyñam gorkusy az däl, sen bir gaýt çola ýerden,<br />
kejeleşme. Gara güýç bilen güýjüñ deñ geler öýdýäñmi? Bir belabeteriñ<br />
üstünden barmankak, öýden örle. Molla herimize bir doga<br />
berdi. Ätiýaçdan ýene birki sanysyny alyp goýaýmalydy welin, arman<br />
aklygym ýetmedi-dä...<br />
Öwez bir meýdan sesini çykarmady, soñra aýalyna garşy süýşdi, oña<br />
elini uzatdy, öz eşigini çykarman, onuñ geýmini sypyrmaga başlady.<br />
– Dur, oglan, dur-a bir, düşege geçeli, näçe günüñ aýraçylygy, adam<br />
şekilli edeli-dä…<br />
– Adam şekilli etmäge wagt ýok, men çekimi idegsiz taşlap<br />
gaýtdym…<br />
Ýerinden turansoñ, ol ýazykli dillendi:<br />
– Maral, heý, öýde bäş-on manat pul ýokmudyr?<br />
– Artyp galmyş, ýyl aýak bolmasa, daýhana aýlyk berilýärmi?<br />
Tapylar-la, näme etjek?<br />
– Gerek.<br />
Öwez ýolugra oba dükanyndan bir çüýşe arak alyp, ýene çekime<br />
gitdi. Şalynyñ ýerlikli iñirdisini dişini gysyp diñlänsoñ, ol hemişekisi<br />
ýaly, sesini çykarman, uzyn gün öñki işini etdi, hiç kesiñ gürrüñine<br />
goşulmady, derdini agyr iş bilen egisjek boldy. Dymmakdan ýaña<br />
agşama deñeç onuñ agzy porsap gitdi. Iñrik garaldygyça-da,<br />
howsalasy artdy. Agşamlyk gapanyñ başynyñ jemendesi sowlup,<br />
çekimdäkiler işini gutaryp, ýeke-ýekeden bu ýerden gidenlerinde,<br />
Öwez olaryñ hersiniñ yzyndan hossaryny ugradýan ýaly delmuryp<br />
seredip galdy. Has soñrak ol gugaryp galan çekimde giçden soñ<br />
ýanyna sowuljak Şala garaşdy: ”Gelermikä? Göreniñ Şalydyr,<br />
26
ýüpüniñ üstünde odun goýup bolasy ýok, ýöne bu ýere indi şondan<br />
başga geljek kim bar?”<br />
Şol wagt tümi gödek böwsüp, traktoryñ sesi çykdy. Ýekesiremekden<br />
dagdy bolan Öweziñ gulagyna ol ses ýakymly saz bolup degdi. Ol<br />
gyzyl oduñ ýalnyna dişlerini akjardyp ýylgyrdy. Beýlesinde saklanan<br />
traktordan düşüp gelýän Şaly agyr işini gutaranyñ keýpinde dillendi:<br />
– Tüm-aý seniñ bu taýyñ!<br />
Öweziñ-de agyr ýüki azda-kände ýeñläne döndi.<br />
– Gümürdi bolsa, tüm diýjek däl-le! – üstüne abanýan howpuñ<br />
öñünden gaçmagy ýüregine düwen Öwez hozanak bolup, Şala hyzmat<br />
etdi. – Hany, eliñi ýuw-da, geç saçagyñ başyna! Men agşamlygymy<br />
iýmän, saña garaşyp otyryn! – käseler arakdan doldy.<br />
Uzakly gün tozana gömlen iki obadaş ugurly salkynlamadyk gijäniñ<br />
düýbünde gara dere batyp, garynlaryny otarmaga girişdiler. Birsalym<br />
hiç haýsyndan ses-üýn çykmady. Syrçaly tabagyñ gyrasyna degip,<br />
özara ümmüldeşýän diñe olaryñ çemçeleridi.<br />
– Sered-eý, Şaly! – diýip, birki käse arak içensoñlar, ”geçisi daga<br />
ýaýran” Öwez birneme arkaýynlanyp seslendi. – Seret, heý, şundan<br />
owadan gije bolarmy, seret, töweregiñe! Güýz! Daşyñ tümlük,<br />
ýyldyzlaram patrak ýaly, edil ýöne däliredip barýar. Gowaça düýnki<br />
sepilen dermanyñ ysy diýmeseñ, ýatyp çabalanybermeli gije!<br />
Şaly çiñ arkan ýatyp, kikirdedi.<br />
– Ýeldirgäp ýöreniñ çyn öýdýän? Seniñ-ä gazal düzübermäñ<br />
galypdyr. Hany, gowusy, jynlardan habar ber, aragyñ başynda şolam<br />
hiç neneñ däl, azajyk derem geldi.<br />
Öwez ýüzüni sallady.<br />
– Saña oýun gerek, meñ janym gyl üstünde, hiçiñizden haraý ýok: ne<br />
başlykdan, ne beýlekiden. Men seni jynlary ýatdan çykarmak üçin<br />
ýatladym, senem gaýta...<br />
– Ýok, sen maña gürrüñ bererin diýdiñ.<br />
– Diýen bolsam, sabyr et, neşäni bozma, entek olañ geler wagty<br />
bolanok. Göter ýene bir gezek!<br />
Içensoñlar, Şaly gözlerini süzdi.<br />
– Işiñi gabanyp, tapýan gepiñ-ä däldir-dä bu gep? Hany, jynlañ<br />
görnenok-la?<br />
27
– Eşek ekeniñ-aý... – Öwez käselere arak guýup, tümlüge göz<br />
aýlady. – Gije uzak, gelen wagtlary görersiñ, al, hany, göter! Nämäñ<br />
saglygyna içeris?<br />
Şaly dyzyna galdy:<br />
– Gel, şuny bir zadyñ saglygyna içeli: jenap ýoldaş Prezidentiñ.<br />
Öwez lapynyñ keç bolandygyny añdyrmajak bolup, ýerinden turdy.<br />
– Onda ör turup içeli! – Şaly hasyrra ýerinden turup, ýok galstugyny<br />
düzedişdirdi. – Goý, jynlar öz pälinden tapsynlar! Olar biziñ<br />
ýurdumyza pagtaçy bolup düşsünler!<br />
Şaly hüñürdedi:<br />
– Jynlarda seniñ kastyñ barlygy çyn. Ýöne düşünjeli bol. Dünýä sary<br />
öküziñ şahynda duran däldir, tertip-düzgün bolmasa, ýykylar. Ana,<br />
hol ýyldyzlary görýäñmi, şolaram lowurdaşyp durmaz, ýere gaçar!<br />
Öwez ilki gürrüñdeşiniñ ýüzüne, soñam dik ýokaryk gözüni dikdi.<br />
– Berk dälmidir-aý olar? Ata-baba-da durupdyr, indem durar-da.<br />
Biz-ä entek ýyldyz gaçanyny göremzok, süýnenini görýäs.<br />
Şaly dostluga örän golaý äheñde gürledi.<br />
– Ýok, men ”düzgün-tertip bolmasa, gaçar” diýýän.<br />
Öweze aralaşan lapykeçlik çuñlaşmak bilen boldy.<br />
– Hany, içeli-le! Gaçany – gaçar, galany – galar. Gutaraýasy ýok.<br />
Gitdik onda!<br />
Olar gyzgyn spirtli demlerini iki gapdala püfleşip, agyzlaryna onymuny<br />
atdylar.<br />
– Eý, Öwez – diýip, birneme demini dürsänsoñ, Şaly sesini az-kem<br />
gataltdy, – men señ badra, jyn-arwah diýýäniñe teý düşünip bilemok.<br />
O nämüçin olar ala-böle saña azar berýärler? Nämüçin ile<br />
degenoklar?<br />
– Kimlere?<br />
– Kim bolar? Başlyk bar, birgat bar, beýlekiler...<br />
Öwez beýle ýanlarynda ýanyp duran oda gözüni dikdi, ep-esli<br />
salymdan soñ jogap berdi.<br />
– Men näbileýin, gal-da, özlerinden sora. Olar meñem enemiñ<br />
dogany däl. Gelýäler, azar berýäler. – Öwez gidip, basdyrmañ<br />
aşagyndan bir gujak ak pagtany getirip, takyr ýere ýazdy. – Başga<br />
28
derdimize-hä ýaranok, iýibem bilemzok, üstünde bir agynap ýatalyda.<br />
Hany, guý käselere, galan zat gümüne gitsin!<br />
Arak içip derdini ýeñletjek bolan Öweziñ gaýta gitdigiçe keýpi<br />
bozuldy. Ol bu gijäniñ hem galagoply boljagyny öñünden añan ýaly,<br />
gitdigiçe düýrükdi, ýekesiredi. Gözlerini süzüp, Şalynyñ ýüzüni<br />
saýgarjak boldy.<br />
– Bilýäñmi näme, Şaly, sen köp zady bileñok... Köp adam köp zady<br />
bilenok. – Şaly üşerildi, añyna agram salyp başlan aragyñ güýjüni<br />
ýeñjek bolup, gaşlaryny bürjeşdirdi. – Bu dünýä çakyñdan düşnüksiz.<br />
Ynha, bu taýy çekim, şeýle dälmi? – ol on-ýigrimi ädim beýlede<br />
garalyp duran basdyrma garşy kellesini salgady, garysyna galdy. –<br />
Göräýmäge bu taýynyñ eýesi biz: başlyk, Geldi birgat, sen, men,<br />
beýlekiler... şeýle dälmi?<br />
– Hawa, onsoñ...<br />
Öwez sesini peseldip, başyny ýaýkady.<br />
Men indi kän zada düşündim, arman, ýöne indi wagt ýok... Biz diñe<br />
gündizine bu taýynyñ eýesi, agşamyna başgalar. – Şaly öñküdenem<br />
beter üşerildi. Öwez dowam etdi. – Bu taýy ”Eýeli”. Hol bakjany<br />
görýäñmi?<br />
– Görýän... – diýip, Şaly gözüni garalyp ýatan bakjadan aýryp<br />
bilmän, sesini endiredip, ahyrsoñy jogap berdi.<br />
– Ana, görýän bolsañ, şo taýy gijelerine ”güw” berýär, edil aryñ<br />
öýjügi ýaly! Men bilmedim, ýa bu taýy öñ bir gan dökülen ýer, ýa-da<br />
mazarystanlyk? Şoñ üçinem bu taýy gijelerine duranja goh. Bir<br />
görseñ, it bolup çyñsaýalar, bir görseñ-de – aýal. Arasynda öz<br />
aýalymyñ sesi-de gulagyma gelen ýaly boldy.<br />
– ”Aç towuk düýşünde dary görer...”<br />
– Kim – menmi? Men, nä, islesem, obada işläp bilmez öýdýäñmi?<br />
– Şu diliñ bilenmi? Ýalñyşýan-a dälsiñ-dä?<br />
– Ýöne sen meni gorkýandyr öýdüp pikir etme, gorkamok. Olar<br />
halys degnama degýäler. Geçen agşam meni bir betnyşan adam<br />
oýardy, gara geýimli, uzyn. Uzyn diýýän, men onuñ boýunyñ<br />
nähilidiginem, ininiñ nähilidiginem, sypatynam görüp bilmedim,<br />
üstüme labyryny atýandygyny, agram düşýänini bilýän, ana, bary<br />
gören-eşiden zadym. ”Tur! – diýýär. – Üstüme abanyp dur. Gepiñ<br />
29
tümmek ýeri, meni bu taýdan kowjak bolýar, men nirä gideýin? Maña<br />
garawulçylykdan gowy işi kim berjek?<br />
– Saña iş ýok, ýöne sen ile iş berip biljek. Senden iş hantama kän...<br />
Bu gürrüñleri diñledigiçe Öweziñ galpyldysy artdy, jynlaryñ özi üçin<br />
iñ howply mahluklar däldigine düşündi. Töweregine gorky bilen<br />
garanjaklady, ýene çüýşäni sermeledi, bokurdagy eline ilende, ýokaryk<br />
göterdi.<br />
– Hany, getiren aragyñ, bu-ha tañkyrady? Al bärik, göreli onyñam!<br />
Käsäni dolduryp başyna çeken Şalynyñ çintgemesi artdy.<br />
– Sen şolañ kimdigini sorasan-a indi gelenlerinde, adam bolaýmasynow<br />
olar? Senden başga olañ gyzyklanýan zady barmy? Meselem,<br />
syýasat bilen, ýolbaşçylar bilen?<br />
– O nähili syýasat bilen? – aragyñ derdinden añy haýallan Öwez<br />
gözlerini mölertdi.<br />
– Aý, ynha, içki ýa-da daşky syýasat bilen?<br />
– Sen meni oýnajak bolýañmy? – diýip, Öwez nägileligini duýdurdy.<br />
– Olañ jyn-arwah bolany haçan, syýasat bilen gyzyklanany haçan?<br />
Asla señ gürrüñiñ meñ mañzyma batanok. Sende birhili kümsüklik<br />
bar. Barmy, ýok, aýdaý özüñ? Kümsüklik bar gerek sende?<br />
Gürrüñiñ terse öwrülibermesinden howatyr eden Şaly ýallaklady.<br />
– Senem-aý, Öwez... Men nire, kümsüklik nire?<br />
Tüme duwlanyp ýatan bakjanyñ töwereginden edil şol wagt jynssyz<br />
ses çykdy. Muny eşiden Öweziñ endam-jany syzlady, ol howpurgap,<br />
garañkylyga gulagyny tutdy.<br />
– Äñet! Eşitdiñmi?! ”Eşitdiñmi?” diýýän?<br />
– Nämäni?<br />
– Nämäni bor, ýañky sesi! Bakjadan geldi. Ýene şolar!..<br />
Şalynyñ ýüregine-de howsala aralaşdy. Ýöne ol syr bildirmejek<br />
boldy, gödek degişdi.<br />
– Owadan gelin alanlañ hemmesi ”was-was” bolýar. Seniñ keseliñ<br />
düşnükli. Seniñ gulagyña kän zat eşidiler, ony bilýän...<br />
– ”Geçä jan gaýgy, gassaba – ýag!” Halanmajak gürrüñi etme!<br />
– Ýeri, bolýar, diýmedigim... – Şaly öz gepini ýuwmarlady. – Señ<br />
bagtyñ getirdi, iliñ ýetibilmeýänini aldyñ, armanyñ nä?<br />
Öwez oduñ üstüne birki gujak ýalañy odun oklady.<br />
30
– Ody ulurakdan ýakaly. Ot ýanyp dursa, göwrümiñ giñ bolýar,<br />
ýagtylyk. Gal, bu gije, Şaly, tapawudy näme nirede ýatanyñ, sallah<br />
janyñ bar, ömür görmedigiñi görersiñ!<br />
– Bolmaz. Men çekimde ýatyp biljek däl, ýatyp bilýän bolsam,<br />
menem garawul bordum, seniñ ýaly. Men öýdeçil.<br />
– Gorkýañmy? Siziñ baryñyz gündüzbatyrlar!<br />
– Menmi – gorkak?! Men nyzamly goşunda gulluk etdim. Iki ýyl<br />
gurluşyk batalonynda ylaý çekenlerden ýa beton garanlardan däl!<br />
Şony bilip goý! Men buýruk bolsa, adam-da atyp bilýän!<br />
– Adam atyp bilseñ, buýruk beren tapylar, garaşyber... – Öwez<br />
içgiliniñ gönümelligini etdi. – Ýöne men señ kümsükligiñi halamok.<br />
– Onda nämüçin maña ”gel” diýýäñ?<br />
– Aragy kim bilen içeñde nä, gümürdidir-dä.<br />
– Gör, sen nähili biderek adam. Guý onda!<br />
Olar ýene saçagyñ başyna geçdiler. Käseler püre-pürlendi, içip, az<br />
wagtlyk dymdylar. Öwez sesini çykarman, tümlüge gözlerini dikip<br />
otyr, onsoñ ýene-de Şaly gaharyny ýuwudyp, gürrüñ gozgady.<br />
– Öwez diýýän-ä, şol gelýänleñ, heý, anyk soraýan zady barmy?<br />
– Bar – çekimiñ sakçysy arkan ýatyp, ellerini eýýäm tas amanat<br />
diýen ýaly kellesiniñ aşagynda goýdy-da, dik asmana gözlerini dikdi: –<br />
”Obañyzda nyzamly goşunda gulluk edip gelen barmy?” diýip<br />
soradylar. Menem seniñ adyñy berdim. Oñarypdyryn gerek?<br />
– Gowy edipsiñ. Başga näme soradylar?<br />
– ”Siziñ pagta ekýän ýeriñiz biziñki” diýdiler.<br />
– Dur, dur! – Şaly ýeke dyzyna galdy. – Diýmek, olar biziñ milli<br />
ekinimize garşy! Olara: ”Pagta – biziñ baýlygymyzdyr” diý, goý, olar<br />
gowaçanyñ biziñ buỳsanjymyzdygyny bilsinler!<br />
Öwez gürrüñdeşine ini üýşenip seretdi.<br />
– ”Başga buỳsanjyñyz ỳokmydy?” diỳseler nädeỳin?.. Onsoñam olar<br />
derrew gözümden gaýyp boldular, düýşd-ä… Ynsdygyny-jynsdygyny<br />
añmaga-da ỳetişmedim.<br />
Şaly öz aýdanyny sülä getirdi.<br />
– Ýagny, meñ diýjek bolýanym, pagta bilen olañ nä işi bar? Alarwahlañ<br />
bu hereketinden syýasadyñ ysy gelýär... Olaryñ adam<br />
bolmagy-da ahmal. Belki, olar biziñ duşmanlarymyzdyr, olaryñ<br />
31
uhlary! Diýmek, olar o dünýäde-de, biziñ garşymyza duşmançylygy<br />
goýanoklar... – Şaly öz eden açyşynyñ ähmiýetine haýran galyp,<br />
añrysyna çykyp bilmedi: – Arman, bizde jenap ýoldaş Prezidentiñ<br />
paýhasy ýok: ”Duşmana duşman bolmaga kömek et!” Gör, nähili<br />
çuññur pelsepe!<br />
– Düýn gije meni bir betnyşan gara oýardy. ”Tur! – diýýär, üstüme<br />
abanyp dur. – Tur, Öwez! Öwez, tur! – gara der bolup oýandym. –<br />
Sen bu taýdan git!” – diýýär. ”Men nirä gitmeli? Gelip düşen iñ soñky<br />
duralgam şu! – diýýän. – jogap ýok. Gaýta ”ha-ha-haýlap”, çetime<br />
degýär. Gülküsi ysgynyñy gaçyrýar.<br />
Şaly töweregine gorkuly garanjaklap, ýagly köýneginiñ jübüsinden<br />
ýazgy depderçesini çykardy-da, bellik etdi: ”jynlar bilen gatnaşyk<br />
edýär...”<br />
– Näme ýazýañ? – Öweziñ ýüzi çytyldy. – Gijäñ ýarynda sen näme<br />
ýazýañ?<br />
– Hiç zat. Gullukdan galan endik: käwagt birki setir çyrşamasam,<br />
elim gijäberýär... – Öweziñ ömrüniñ paýawlap barýandygyny anyk<br />
syzýan dek Şalynyñ oña kesesinden haýpy geldi, käselere aragyñ<br />
soñuny guýdy. – Hany, al, götereli! Men gideýin, gijigip barýar. Oba<br />
ýetýänçäm gumak ýoldan bäş-on kilometr sürmeli, özüñ bilýäñ.<br />
– Gitme, gal! Gümürdeşeli. Sen bu taýda bolsañ, ol melgunlar milt<br />
etmezler. Diñle!.. – Öwez aşak ýapyrylyp, süýem barmagyny<br />
gulagynyñ deñesine ýetirdi. – Seret... şu wagt, hamana, dymdyrslykdyr,<br />
ýöne traktoryñ tarryldysy ýatyp-ýatmanka edil guduz<br />
açarlar!<br />
Şaly başardygyndan perwaýsyz gürledi.<br />
– Gorkýan bolsañ, çekimde nä görüñ bar, ýör, oba!<br />
– Ol ýerde men bolup gördüm...<br />
Şaly üşerildi.<br />
– Gorkunjam bolsa, al-arwahlar sańa adamlardan ýakynda?<br />
Öwez içiýangynly gülümsiredi.<br />
– Şuş-şu wagt men olaryñ haýsynyñ gowudygyny kesgitlemegiñ<br />
üstünde işleýän, ýene soragyñ barmy?! Häzirlikçe bilýänim:<br />
jynlaryñky añsat, adamlaryñky kyn. Şonuñ üçinem meniñ al-arwah<br />
32
olasym gelýär! Nämüçin sen hemme zady çintgeýäñ? Sen süýtmi ýada<br />
prokuror?<br />
– Sen ýene gygyryp başladyñmy! Hoş onda, men gitdim!<br />
– Jähenneme git! Ondanam añryk! Al-arwaham senden gowudyr!<br />
– Häzir men gidemsoñ, jyn-arwahlar daşyña üýşüp ugransoñ-a bu<br />
batyrlygyñy tapmarsyñ.<br />
– Siziñ hiçiñizden maña delalat ýok: ne mollañyzdan, ne<br />
beýlekiñizden! Ine, seret, bu barmak ýaly dogany Maral Rahman<br />
molladan on manada alypdyr. Tüf, diýmäýin diýsem! Şujagazmy meni<br />
gorajak! – Öwez boýnundaky doganyñ alajaly ýüpüni üzüp, eliniñ<br />
tersine zybyrdadyp zyñdy. – Men al-arwahdanam, ”Eýedenem”, hatda<br />
sendenem gorkamok. Bar, şeý diý-de aýdaý!<br />
Şalynyñ ýüzi gamaşdy.<br />
– Seniñ bu bolşuñ oñlulyga däl, doga saña näme ýamanlyk etdi?<br />
– Bolmasa, bolmaza ýoluksyn, meñ üçin indi bary deñ!<br />
Öweziñ al-arwahdan gorkýandygyna Şalynyñ ynanasy gelýärdi, ýöne<br />
ynanyp bilenokdy. Aýan güýçlerden gorkmaýan nädip gaýybylañ<br />
öñünde amana gelsin? Şalynyñ gitdigiçe şübhesi artdy. Ýok, bu taýda<br />
nähilidir bir aýylganç syr ýatan bolmaly, muny jenap ýoldaş<br />
Prezidente ýetirmeli, şonda Şaly, belki, gara işden hemişelik dynar,<br />
paýtagtyñ salkyn kabinetlerinden oña ýer bererler? Ýöne birdenkä bu<br />
işigaýdanyñ diýýäni çyn bolsa nä? Eý-ho!.. Şaly töweregine gözüni<br />
aýlamaga-da gorkdy. Çalaja yranyp oturan Öweziñ ýüzüne-de,<br />
hamana, ony iñ soñky gezek görýän dek seretdi, ini tikenekledi,<br />
göwnüne bolmasa, obadaşynyñ ýüzünde dirilikden nyşan ýokdy.<br />
Ýöne ol: ”Adam öz wagtyndan öñ ölüp bilmez!” diýip, özüni<br />
köşeşdirdi, onsoñ traktoryna atlandy-da, ”niredesiñ oba” diýip, waz<br />
ýasady. Ýerden aýagyny üzen dessine-de, terzi üýtgäp, töweregini<br />
tanamady, traktorynyñ tarryldysyna keýpi göterilip, bolmajysy boldy.<br />
Onsoñ başda gös-göni oba garşy sürjek adam, Öwez bilen iñ soñky<br />
gezek hoşlaşaýyn diýen garaşylmadyk pikie gelip, ruluny birdenkä<br />
yzyna burdy. Çyrasyz traktorynyñ signalyna üznüksiz basyp, alagopgun<br />
turuzdy.<br />
Öwez onuñ ugrunyñ nirädigini görmän galdy. Çünki ol Şaly<br />
traktoryna münen badyna özüniñ ýeke galýandygyny bilip, ýap-ýañyja<br />
33
kellesiniñ gyzgynyna zybyrdadyp zyñan dogasyny gözlemek üçin<br />
pagta ýüklenende traktor salynýan ganawa girdi. Ol dümtünip ýörşüne<br />
ganawyñ günbatar çetinden ýeri sarsdyryp, üstünden inen yzy demir<br />
azally aldajynyñ öñünden sowlup ýetişmedi. Bar edibileni – arkan<br />
serpilip, tekerleriñ aşagyna düşmekden sypdy. Emma arkasy ganawyñ<br />
gum diwaryna direlen badyna öñe entiräp, edil ýeñsesinden itilen ýaly,<br />
demir azallaryñ aşagyna ýüzin ýykyldy. Şonda ýiti demir azallaryñ iñ<br />
yzkysy, hamana, ozal-ebedinde Öweziñ kellesini almak üçin traktora<br />
dakylan ýaly ony edil çykanja ýerinden şarpyldatdy kesdi geçdi<br />
gidiberdi.<br />
Şalynyñ gözi bu wagt gapdalda, ýap-ýañyja oturan ýerlerinden taýak<br />
atymlykda gowaça çöpüñ üstünde güberilip görünýän goşdady. Öwez<br />
eýýäm şol ýerdedir öýdüp, ol gözüni şondan sowanokdy. Onsoñ<br />
hoşlaşygyñ dabarasyny artdyrmak üçin traktoryñ signalyna üznüksiz<br />
basyp, öz tarryldysyna guwanyp, çukurdan çykyşyna ugrubir obanyñ<br />
ýoluna gönügen Şaly garpyz toşabyna goýnuñ ak ýagyny garan ýaly<br />
edip, akja kirşeni gara gijä garyp, bu taýdan ýoklar bolaýdy.<br />
Onuñ yzynda göterilen tozan köwsarlap, ýere uzak syrady. Ak<br />
syrgyn biwagt dökülen ganyñ üstüni örtjek bolup janykýardy.<br />
34
3. Kepjebaş gowuny taşlaýar<br />
Kepjebaşyñ ýekinde ýigreneni töweregine ajy tüsseli demini ýaýradyp,<br />
çölde onuñ kowumdaşlarynyñ we beýleki mör-möjekleriñ janyna gijegündiz<br />
gorky salyp ýören rehimsiz demir atlardy. Olar äpet tekerleri<br />
bilen öñünden çykan janly-jandarlary mynjyradyp, ýere sokup,<br />
döremedik ýaly edip gidýärdiler. Demir atlaryñ derdinden ymgyr çölde<br />
ne arkaýynçylyk galypdy, ne-de bukulara ýer. Bir günden bir gün<br />
Kepjebaş bu rehimsizligiñ garşysyna çykmagy ýüregine düwdi: ýok,<br />
beýle eden-etdilik bilen ylalaşmak mümkin däl!<br />
Onsoñ ol bir gün ak öýlänler ata-baba üstüni örtüp, özüni göçegöçden<br />
saklap gelen sazakdyr ojaryndan aýrylan we şonuñ üçinem ýel<br />
gelse, dik asmana sowrulmaga taýyn bolup ýatan tozgun çöli taşlap,<br />
adamlaryñ arasyna ugrady. Çäge depeleriniñ arasyndan ýeriñ pesini<br />
saýlap gelşine, birnäçe wagtdan soñ şäheriñ alkymyna golaýlady.<br />
Ýoluny kesip, zol-zol keýpini bozýan, şäheriñ töweregini halkalap<br />
gurşan zir-zibillerdir terslin-oñlyn gazlan ganawlary hasaba almasañ,<br />
onda ýylan üçin bu öwrenişikli giñişlikdi. Ýöne zeý suwly porsy<br />
kanallar ýoluny kesende, Kepjebaşyñ girre gahary gelýärdi, boýny<br />
ýasy-ýaýman çişip ugraýardy, dogry, porsy suwly ýaplaryñ-da oña<br />
delalaty degmän durmady, ýylan olardan ýüz ugruna özüne gerek<br />
awuny alyndy gitdi oturdy. Zeý suwlarynyñ gyrasynda mekan tutan<br />
alakalardyr syçanlar çakyñdan semiz hem lellimdi, olary aparmak<br />
üçin üýtgeşik bir çakganlygyñ geregi ýokdy, olar öñýetene awdy.<br />
Köne şäheriñ demirgazygynda, aññat-aññat gumlaryñ ekerançylyga<br />
gabat gelip täsgenýän ýerinde Kepjebaş Garagum bilen hoşlaşyp,<br />
başyny ýerden göterdi, alkymyny çişirip, bilesigelijilik hem gedemlik<br />
bilen tes-tegelejik gözlerini petredip, töweregine bakgaryldy. Golaý<br />
arada adam ýok, diñe hol añyrlardan bir ýerden birküç sany gara<br />
şähere bakan salgymlaşyp gymyldap barýar. Olardan has bärde, taýak<br />
tüwdürim aralykda, gara ýol hem onuñ üstünden ala-goh turzup<br />
barýan äpet maşynlar görünýär. Ol yzyna gañrylyp, uly ýoldan güngünden<br />
tapawudy azalyp barýan çöle tukat göz aýlady. Bu wagt,<br />
sähelçe özüñi emgeseñ, onda onuñ gözilginç owadan gözlerinde:<br />
35
”Gözellik dünýäni halas eder. Ýöne gözelligiñ özüni kim halas<br />
etmeli?” diýen gussaly sowaly okasa boljakdy.<br />
Nebit, gaz gözleginde çöli gije-gündiz torç edip ýören äpet<br />
maşynlaryñdyr traktorlaryñ derdinden uç-gyraksyz Garagum çöli<br />
günsaýyn ýalañaçlanyp, onuñ ýaşaýjylarynyñ örüsi gözgyny daralyp<br />
gidip otyrdy. Çöl jandarlarynyñ ençemesi köpelmekden, nesil<br />
öndürmekden geçen, gaýta ýyl geldigiçe gyrlyp, tohumlary tükenmäge<br />
golaýlapdy. Haçanda güýz ortadan agyp, çigrek düşende we ata-baba<br />
uka gidýän döwri golaýlanda, çölüñ güýçlüsi Kepjebaş özüne ymgyr<br />
çölde arkaýyn gyş ukusyna gider ýaly buky ýeriniñ galmandygyna göz<br />
ýetirdi. Ol howsala düşüp, dört ýana urundy, emma ugran ugrunda<br />
demir läheñler garşylap, ýigrenji ys-kokdur aýylganç tarryldysy bilen<br />
onuñ haýyny gaçyrdylar. Ukusyzlyk onuñ başyna bela bolup indi. Bu<br />
çaka çenli näçe gysylsa-da, özüni howpdan çeke saklan gedem<br />
ýylanyñ tenine dowul aralaşyp, näderini bilmedi. Ol mundan beýläk<br />
özüni goramakdan ejiz gelýän ata-baba örüsi – çöle nala bilen bakdy,<br />
nesilme-nesil ýaýnap, örüp-ösñän gum depeleriniñ üstünde tolgunyptowlanyp,<br />
öwrüm yzyna öwrüm etdi, şonda onuñ janly jandary jadyly<br />
görküne kökeren gözlerinde töweregindäki göz-gülban tozgunçylyk<br />
şöhlelendi. Ýylan tohumynda irde-giçde gözýaş dökmek endigi<br />
bolanlygynda, bu wagt onuñ sowuklygy bilen äleme belli iki damja<br />
tes-tegelek garaklaryndan boýur-boýur ýaş akmalydy. Ol öz düýpsüz<br />
gussasyny hem gaharyny, ata-baba endigine görä, kellesini dik ýokary<br />
göterip, boýnuny ýasy-ýaýman çişirip, töweregine aýan etdi.<br />
Agzyndan golaý-goltumdaky jandarlaryñ janyna çuññur wehim salýan<br />
haşyrdy çykdy. Onsoñ tylla Gün öýleden agmanka ol iñ belent çäge<br />
depesinden towlanyp, aşak indi. Onuñ ýolundaky ownuk jandarlar çöl<br />
hökümdarynyñ gaýgyly ýöriş ýolundan sowlup, hinli hininde<br />
busanyny kem görmediler. Olaryñ hiç biri-de Kepjebaşyñ çölden<br />
niräk, näçe wagtlyk hem näme maksat bilen baş alyp gidýänligini<br />
bilenokdy, diñe adaty endiklerine görä, güýçliniñ öñünden sowlup, öz<br />
janlaryny gutarmak bilen başagaýdylar.<br />
Kepjebaşyñ özi-de entek gitjek ýoluny gutarnykly saýlap bilmedige<br />
meñzeýärdi, bilýäni: mundan beýläk çölüñ özi üçin harama<br />
çykanlygydy. Bu elhençligiñ düýbünde nämäniñ ýatandygyny görmek<br />
36
hyjuwynyñ özüni gitdigiçe beter adamlaryñ arasyna iterýändigini ol<br />
öñräkden bäri syzýardy. Ýöne ikirjiñlenip, kän gezdi, ahyrsoñunda-da<br />
bu duýgudan hiç wagt gutarnykly saplanyp bilmejegini boýun alan<br />
ýylan ürgün çägäniñ ýüzünde keşde ýaly yz goýup, şäheriñ gaýra<br />
çetini nazarlady, çaltlyk bilen öñe suwlunyp, birnäçe wagtdan soñ<br />
köne jaýlaryñdyr çygly ýerzeminleriñ her ädimde diýen ýaly duşýan<br />
köçesine özüni atdy.<br />
Şeýdibem ol şäherli boldy. Ýöne, görüp otursa, şäher onuñ üçin<br />
tozgun çölden-de sus bolup çykdy, günüñ-güni şol bir zat: çygly hem<br />
porsy ýerzeminler, darajyk hinlerinden jüýçjerişýän syçanlar, añryñ<br />
alsa-almasa, awlamaly bolýan gaýry ownuk mör-möjekler hem<br />
ýerzeminleriñ diwarlaryna çenli eýelän aksaç kişiniñ dokmäde<br />
ýylgyrýan portretleri. Ol bu ýerde ne dost tutundy, ne duşman,<br />
mydama ýeke hem gaharly gezdi. Şähere aralaşandygyny özünden<br />
başga bilen bolmasa-da, birnäçe wagtdan soñ bu şäherde çakanyny<br />
tükgerdýän äpet zäherli ýylanyñ peýda bolandygy dogrusynda gorkuly<br />
”myş-myşlar” ýaýrady. Çakylyp öldürilenleriñ gök-dalak teni<br />
adamlary haýykdyrsa-da, ýylany ele salmak başardanokdy, asla ondan<br />
”gördüm-bildim” ýokdy, iñ bärkisi adamlar onuñ bilen ýüzbe-ýüz<br />
bolmak-da eýgerdenokdy. Onsoñ bu barada, hamana, ol ”adam<br />
sypatyna giren ýylanmyş” diýen dowul ýaýrady hem-de eşidenleriñ<br />
ýüreginde iñ köne – adamlaryñ awuly jandarlardan ejiz döwründäki –<br />
çuññur gorkyny oýardy. Şondan soñ bu köne şäheriñ ýaşaýjylary biri<br />
biriniñ ýüzüne ýiti-ýiti seretmäni çykardylar. Adamlaryñ göwnüne<br />
güman gitdi, gümandan daşarda kişi galmady. Netijede okumyş ýylan<br />
özüni gitdigiçe arkaýyn duýdy. Ol uly şäherde adamlaryñ ahmalyna<br />
garap, etjegini edip, bir gyşy geçirdi. Bu wagtyñ içinde ol kän-kän<br />
howlularyñ, öýleriñ gapysyndan garady, bulam-bujar saraýlarda<br />
hepdeläp düýrlenip ýatdy, bazarlary dördi, şähere-de, onuñ<br />
adamlaryna-da belet boldy. Adamlaryñ arasynda gezdigiçe ýylan<br />
olara höwrükmän durmady. Eýsem-de bolsa, ”Ýagynyñ daşyndan içi<br />
aman!” diýenleri, öwrenişseñ, adamlaryñ arasy-da ýaşamazça däl<br />
ekeni. Onuñ kowumdaşlarynyñ iñ rehimsiz duşmanlary, ýakyndan<br />
seretseñ, hiç neneñ däl, onsoñ ol nämüçin öz ýaşaýşy üçin adamlar<br />
bilen çynlakaý dikleşmezden ýok bolup ýitip gitmelimiş?<br />
37
Birnäçe gije-gündiz öz-özi bilen göreşensoñ, ol kesgitli netijä geldi:<br />
dikleşmeli! Aslynda munuñ üçin ikirjiñlenmegiñ-de geregi ýokdy, ony<br />
ýaýdandyrýan zat – bu ugurda kime bil baglamaly boljagydy: kim<br />
bilen il bolmaly? Belki, harabada, onda-munda sümsünişip ýören<br />
mahluklaradyr? Olar çöl jandary üçin düýbünden ýat hem galdyrbasdyrly<br />
güýçler: ne yns, ne-de jyns mahluklar. Olara el bereniñ<br />
ertirki güni gümana düşmezmi? Olar diñe bir adamlary däl, eýsem<br />
islän jandaryny çoçgaryna çolaşdyrmaga ökde dälmidir? Ýöne,<br />
görnüşine görä, Kepjebaşda üýşüp ýatan özge çykalga-da ýok. Ol<br />
güýçler onuñ islegine bakmazlar, daşynda timisgener ýörerler,<br />
adamlaryñ arasyna girip, ol eýmençlerden daş durmak çetin, çünki<br />
düýp-teýkarynda ol albassylar adamlaryñ hut öz ruhundan dörän...<br />
Üstesine-de ol indi şäher ýerzeminleriniñ porsy çuñlugyndan irmek<br />
irdi, olarda ömrüñi ötürmegiñ hezilligi ýok, eýsem-de bolsa, bütin<br />
ömrüni zibiliñ içinde bukulyp geçirer ýaly onuñ ýagty jahanyñ öñünde<br />
näme ýazygy bar? Ýok, ol beýle aýylganç jeza boýun bolup bilmez!<br />
Ol ýagty jahana çykar! Ony öz dogduk mekanyndan aýranlar, goý,<br />
indi özlerinden görsünler, ol öz ýaşaýyşy üçin göreşer! Zeýli<br />
garañkylygy ol içigara, kümsük möýlere taşlar-da, bu gün-erte özüni<br />
ýaradan ýagtylyga gowşar!<br />
Kepjebaş etsem-petsemlerini ýagşyja ölçerip-dökensoñ, adam<br />
sypatyna girip, bir günden-bir gün öz keýpine güwläp ýatan gadymy<br />
şäheriñ orta gürpünde ýerleşen gök bazarynda peýda boldy. Munuñ<br />
üçin ilki ol birnäçe aý ömrüni geçiren çygly ýerzeminlerini taşlap,<br />
şäheri gaýralap oturan haýsydyr bir orta asyr soltanlygyndan galan<br />
harabaçylyga siñdi. Çünki uly iliñ gözüne görünmänkä, gowuny<br />
taşlap, ilki adam sypatynda iki aýakda ýöremäni öwrenmelidi.<br />
Adamlaryñ arasynda ýaşamak üçin olaryñ özüne meñzemeli, ýogsam<br />
her bir ädimde şübhe dörejek, bu-da Kepjebaşyñ peýdasyna däl. Ol<br />
isleýän ýerine ýetensoñ, guýrugyna daýanyp, başyny has ýokaryk<br />
göterdi, soñra gowundan çykyp, duran ýerinde bir silkindi-de, adam<br />
sypatyna girdi. Adam-garasyz ýerden zompa çykan şilliñ uzyn,<br />
alkymlak, tegelek ýüzli, eñekmen, arasy ýakyn tes-tegelek ýiti gözli,<br />
gaşlary selçeñ, tas ýok diýen ýaly, ýañy aýak biten ýylçyr kelle bu<br />
kişiniñ başda nähili ýörejegini bilmän, esli wagtlap owsun atyp<br />
38
durşuny gören bolmady. Görenler diñe allowarradan ygym-sagym<br />
geçip barýan ýek-tük ötegçilerdi, olaram çola ýere ”aýak ýoluna”<br />
sowlan bir bendedir öýdüp, oña garşy seretmäge-de ejap etdiler.<br />
Ýogsam, edil gowunyñ üstünde tutanlyklarynda, owsun atyp duran bu<br />
gumsalt reñk pyýadanyñ ýylandygyny güman etmäge olarda näçe<br />
diýseñ sebäp tapyljakdy. Ýöne Kepjebaş edil duşmanyñ içine uçardan<br />
zyñlan jansyz kimin gowuny hasyr-husur çöpe-çalama duwlady-da,<br />
aýbyny görer gözden ýaşyrdy. Onsoñ onda bu görülýän adamlardan<br />
ullakan bir tapawut-da galmady. Eýsem indi gözleri içiñden geçip<br />
gelýän ýylçyr kelle kişileriñ il içinde gezmäge haky ýokmudyr? Oña<br />
derek onuñ syrdam boýy, çeýe göwresi, çalasynlygy nämä degmeýär?!<br />
Kepjebaş ýap-ýanyja biten aýaklary az-kem ýer tutansoñ, ýene-de<br />
bir gezek daş-töweregine ýaltaklady, kellesinden sypal şlýapasyny<br />
çykaryp, inçeden uzyn barmaklaryny süýr depesinden, selçeñ biten<br />
tüýleriñ üstünden taýly gezek goýberdi-de, iññeden çykma<br />
kostýumynyñ iliklerini düzedişdirdi, alkymyny aşa gysýan import<br />
galstugyny az-kem gowşadyp, gyş ukusyzlygyndan soñ bütin<br />
endamyna ornan gowuşgynsyzlygyndan dynmak üçin ädimini düzüp,<br />
şähere gidýän ýoly nazarlady. Ýöräp ugransoñ, selçeñ saçyna<br />
garamazdan, öz ýaşyna görä has galjañ gopýan, iñ soñky modada<br />
boýdan-başa nepis geýnen, bu ýylmanak pyýada baran ýerinde ýol<br />
aljakdygyny güman etdirdi. Durşy bilen okgun bolup duran bu täze<br />
adam bilen iş salyşmaga höwesekleriñ näçe diýseñ tapyljakdygy<br />
öñünden-de syzdyrýardy, çünki hüýleri o diýen almasa-da, aldajy ýaly<br />
kişilere gabat gelenlerinde ýaramsaklyk edip geçenini kem<br />
görmeýänler azmy näme? Olar, belki-de, bu tetellileriñ iñ uly<br />
wezipelere haýran galaýmaly çaltlykda ýetip bilýändigine belet<br />
bolanlary üçin ätiýaçdan şeýdýändirler?<br />
Haýsy-da bolanda, Kepjebaş ulgam-ulgam dökülen porsy zibil<br />
tümmeklerinden aýlanyp-dolanyp geçip barşyna:<br />
– Lellimler! – diýip, adamlara bu golaýda soñky gezek diýesi<br />
gelenini diýdi-de, uly ýola çykyp, añyrdan ýetip gelýän ýük maşynyna<br />
elini galdyrdy.<br />
Ýük maşyny ala-şakyrdy turzup, ýoluñ gyrasyna sowuldy.<br />
39
– Şähere taşlasana! Pyýada ýöräbem halys aýagymdan ardym –<br />
diýip, Kepjebaş turuwbaşdan dil bilşiniñ ganymatdygyny añdyrdy.<br />
– Mün! – diýip, dilewarlyga gadyr goýmagy başarýanlardan bolup<br />
çykan sürüji, ony şähere alyp gitdi.<br />
Ýylan daş-töwereginde küpürsäp göterilen tozandan ýap-ýañyja<br />
edinen elleri bilen emelsiz goranyp, iki aýtdyrman, dulugy dulugyndan<br />
geçip duran garaýagyzdan hor sürüjiniñ gapdalynda gondy. Şofýoryñ<br />
özüne birki gezek göz astyndan bilesigeliji seredendigini duýansoñ, ol<br />
ony gürrüñe güýmemekçi boldy, kim bilýär, entek onuñ üst-başynda<br />
syryny açjak ýetmeziniñ-de bolmagy ahmal?<br />
– Mart aýy ygally boljak öýdýän. Ekişi-beýlekini gijä goýmasa-da<br />
biridir, beýdip guýup durşuna... – ol gürrüñdeşine seýrek duşýan<br />
synçy nazaryny dikdi.<br />
Şofýor gürrüñi göwünjeñ alyp göterdi.<br />
– Ekişiñ bir zady bor-la, ýöne, ynha, biz ýaly köne maşyn sürýände<br />
iş bar: bir ýerde batýañ, bir ýerde çomýañ. Bu çakda oba täze maşyn<br />
gelmesi kesildi, ähli zadyñ gytlygy çykdy, mundan beýlesi nähili<br />
boljak, bilýän ýok. Aý, biz-ä şu köneje maşyny elden almasalar kaýyl,<br />
galany bilen oñuşjak.<br />
Kepjebaş gulagynyñ eşidýänine şübhelendi.<br />
– Ýogsa-da, aýdyşyñ ýaly, oba hojalygynyñ ýagdaýy neneñ?<br />
– Obada hojalyk galan däldir. Oba bar-da, hojalyk ýok.<br />
– Beh... – ýylan bu eşiden habaryna asla begenmedi. – Hany sizde ol<br />
”kolhoz-sowhoz” diýen ýaly zatlar bardy-la, olara näme boldy? Olar<br />
nä gutardymy?<br />
– Ýok-la... – sürüji guraksy hikirdedi, – kolhozçy gutarmasa, kolhoz<br />
gutarmaz! Ady üýtgedi. Olara ilki ”daýhanbirleşigi” diýjek boldular,<br />
indi ”oba” diýýäler. Siziñ gepiñiz birhili Aýdan düşeniñkä meñzeş. Siz<br />
daşary ýurtlymy?<br />
Sepini bildirendigini syzan Kepjebaşyñ lapy keç boldy.<br />
– Ýok-la, o diýen bir daşary ýurtlam däl-le, ş-şu golaýdan, çölüñ<br />
içinden. Ş-şol kolhozlardan ýaña bize çölde-de gün bolmady. Zeý<br />
suwy dünýäni aldy, çöli mör-möjeksiz goýdy, biz gyzyl aç...<br />
Sürüji gürrüñdeşiniñ ýüzüne hoşniýetli, emma öñküden-de beter<br />
düşünmeýän äheñde ýaltaklady.<br />
40
– Aý, şol mör-möjekler ýitse kemem däl, ahmal bolsañ, bir ýeriñden<br />
sokjaklar, ”möýdürin” diýdi, ”içýandyryn” diýdi, çölüñ içi ýöne<br />
mörmüldi bolup dur. Aýratynam gije ot ýaksañ gorkunç, edil ýöne<br />
süýşenekleşip eñişip gelýärler, haram ölmüşler.<br />
– Beý diýme! – ýylan özünden bidin owsundy. – Mör-möjeksiz, biziñ<br />
günümiz niçik bor, ondan habaryñ barmy?<br />
– Siz näme ata-baba gumlumy?<br />
Kepjebaş özüniñ öte geçendigini bilip galdy.<br />
– Ýok-la, äh-hem... üh-hem... hawa-la, ata-baba diýseñem boljak,<br />
ýogsam dagda-da garyndaşlarymyz bar. Ýöne meniñ gözümi açyp<br />
görenim çöl, işim şeýleräk...<br />
– Düşnükli – diýip, sürüji hiç zada düşünmänsoñ, köpbilmişsiräp,<br />
başyny atdy. – Onyñyz başga gep. Guma menem kädaýym baryp<br />
gaýdýan, çagalara hurşluk mal diýip. Tanyş çopan bar, arzan<br />
düşürýär, aý, bu zatlary, gumly bolsañyz, özüñiz gowy bilýänsiñiz.<br />
Ýöne gumda ”ýaşa” diýseler, özüm-ä, walla, başarjak däl.<br />
Ýürekgysgynç. Meñ ýalan adym Musa. Biziñ ilde çyn adyñy aýtmak<br />
gorkuly: jyn-arwah ýa-da ýuwha eşidäýse, adyñy alyp dakynarmyş.<br />
Size kim diýerler?<br />
Kepjebaş aljyraññylyga düşjek boldy: asyl ol özüne adam adyny<br />
edinmedik bolsa nätjek! Bolsa-da, ol ýylan çaltlygy bilen çykalga<br />
tapdy: ”Munuñ ýalan ady-da maña bolar, näme kemi bar?”<br />
– Beh, onda ikimiz atdaş bolup çykýarys-da: meniñem adym Musa!<br />
– Görsen-e, muny! – sürüji ýagly elini uzadyp, ýylan bilen täzeden<br />
görüşdi. – Atdaş diýsen-e! Ine onda, atdaş, şähere-de geldik. Men-ä<br />
şundan gaýraky köprä garşy öwrüljek. Seniñ ugruñ?<br />
Kepjebaş adam eşiginde şähere gelendigi ýadyna düşüp, aljyrajak<br />
ýaly etse-de, syr bildirmedi, bolşuna görä degişdi.<br />
– Maña edil şu taýy bolýar. Şäherligi çyn dälmi özi şunuñ?<br />
– Mundan köne şäher ýokdur!<br />
Sürüji ýolagçynyñ ýüzüne ýene bir gezek täsin galyp seretdi-de,<br />
hoşlaşdy. Ýöne ol gañrylyp yzyna bakyp gitdi. Kepjebaş durşy bilen<br />
şakyrdy bolup barýan warak maşyndan düşensoñ, üsti-başyna<br />
ýañadandan seredişdirdi, o taýyny-bu taýyny kakyşdyrdy. ”Atsyzam<br />
bir adam bolarmy diýsen-e, nädip ol ilkibaşdan beýle gödek<br />
41
ýalñyşlyga ýol berip bildikä? Eger beýle ýeñilkellelik etse, ol<br />
adamlaryñ arasynda uzak ýaşap bilmese gerek, hüşgär bolmaly. Göni<br />
ýoldan egri gitmek – onuñ hünäri... At edindim, atamyñ ady näme<br />
bolmaly? Hm-m... Ýörgünliräk bir familiýa bolsa-ha kem bolmazdy.<br />
”Musa Çöli” diýsem näderkä, ýagny – Çölden gelen... Galanynyñam<br />
dura-bara bir zady bolar-da...”<br />
Şol demde ýylanyñ goltuk jübüsinde ”Çöli Musanyñ” adyna pasport<br />
peýda boldy. Ol jübüsiniñ sähelçe galñap gidendigini duýup birneme<br />
ekezlendi, alkymyny çişirip, başyny hekgertdi. Hamana, kimiñ<br />
günäkärdigini öñünden bilýäne dönüp, öz-özüne: ”Nämeden<br />
başlamaly?” diýen lenji çykan soragy berdi.<br />
Onsoñ okumyş ýylan, ýagny pasporty we adam ady boýunça Musa<br />
Çöli, öz ömrüniñ iñ töwekgel hem haý-haýly döwrüni ýaşamak üçin<br />
beýik hem haýbatly harabalaryñ içinden adama öwrülip suwlunyp<br />
çykandan birnäçe wagt soñrak tot-tozana, awtomobilleriñdir,<br />
peýdasyndan zyýany agdyk uşajyk kärhanalaryñ tüssesine boglup<br />
oturan gadymy şähere özüni urdy. Ýurduñ ýüzi bazara garşy, onsoñ<br />
Kepjebaşyñ ýüzi nirä bolsun?<br />
Ine-de, güwläp ýatan ”Hangeçeniñ bazary”: kimsi alýar, kimsi<br />
satýar, ala wagyrdy. Bazaryñ daşyny gurşap ýatan dürli<br />
dükanlaryñdyr, edara jaýlarynyñ üstünde gulaç-gulaç gerlen ýaşyl<br />
matalardaky täze döwrüñ ýazgylary kommunistik eýýamyñ gyzyl<br />
çagyryşlary bilen bäsleşýärler. ”Ýaşasyn kommunistik jemgyet!”<br />
diýen şygar ”Bazar gatnaşyklaryna tarap öñe!” diýen ýazgy bilen<br />
ýanaşyk hallanlaýar. Olaryñ sepi bir çüý bilen köne diwara kakylan.<br />
Bazaryñ töweregini gurşap ýatan dürli edaralardan wagtal-wagtal<br />
boýny inçejik gara galstukly adamlar çykyp, bazarçylara serenjam<br />
berýärler, olara öz harytlaryny erkin hem näçe bahadan<br />
satmalydygyny öwredýärler. Olaryñ käsini bazaryñ çüñkündäki<br />
”Sosialistik emlägi ogurlykdan goramak boýunça bölüm” diýen edara<br />
garşy südenekledip äkidýärler. Bazarçy ol ýerden yzyna ýarymýalañaç<br />
çykýar-da, gaýtadan hyjuw bilen işe girişýär. Bir käse çaý<br />
içim salymdan-da, ol eýýäm ýene iññeden çykma eşikde, öñküsinden<br />
has gymmatbaha geýnip ýetişýär. Bazarçylaryñ aglabasy aýallar,<br />
42
şonuñ üçinem erkekler iki oduñ arasynda galyp, nätjeklerini<br />
bilenoklar: ýumruk bilen del tomaşanyñ arasy şeýle ýakyn!<br />
Bazar mähellesi aralarynda peýwagtyna aýlanyp ýören bu adamynyñ<br />
özlerinden parhynyñ bardygyny görmän durmadylar, hatda oña ýitiýiti<br />
çiñerilenlerem az bolmady: be, bu kimkän? munuñ ýöreýişi dagyn<br />
näteñet, edil ýöne suwlunyp barýar, adama meñzeş däl! – diýişdiler.<br />
Onsoñ, soraglaryna degerli jogap tapmansoñlar, ony ýa gumludyr,<br />
ýogsam-da dagdan añyrdan bu ýere söwda gelen biridir öýtdüler.<br />
Kepjebaş bolsa, olara ”barmysyñyzam?” diýmän, bazaryñ içinde<br />
aýlanyp, öz awuny peýledi. Ahyrsoñunda ol ýaş hem görmegeý<br />
bazarçy gelniñ gabadynda saklanyp, onuñ satýan zatlaryna içgin<br />
seretdi. Gelniñ harytlaryny synlap bolansoñ, öwrümli gürledi:<br />
– Siziñ harytlaryñyzyñ kemi ýok, men olaryñ hemmesine hyrydar.<br />
Puluny, ynha, ş-şu petdeden sogrup alyp bilersiñiz. Ýöne meniñ hiç<br />
hili haryda mätäçligim ýok. Bu mata-marlak, naşyja zatlaryñyz meniñ<br />
derdime ýarasady, onda meniñ bagtymyñ çüwdügi bolardy.<br />
Köp zady wada berýän gözler bilen gelin onuñ ýüzüne gyýa-gyýa<br />
seretdi.<br />
– ”Gyz bilen duza gytçylyk ýok.” Maksadyñyzy aýdyñ.<br />
– Sallah adamda maksat näme işlesin? Ýyly gujak bolsa – boldugy.<br />
Oýun bolsa-da, degişme däl, çölden tökesiräp geleniñ ýagdaýy-da...<br />
– Siziñ gözüñiz gijeniñ gözi ýaly gaty ýiti, öñünde durmasy kyn,<br />
ýöne diliñiz çalgyrt. Siz gelmişekmi? Göwnüme bolmasa, soñky<br />
döwürde bu şäherde gözi ýiti kişiler gürelip barýan ýaly,<br />
nämedendigini nä biljek.<br />
– Gorkup otumañ, bu bir gyzamykdan galan kesel, aslym ş-şu ýerli.<br />
– onýança Kepjebaşyñ gözi harytdan ýüklenip, bazardan çykyp<br />
barýan dolmuş gelne düşdi. – Siz meniñ üçin ol gelne habar gatyp<br />
bilmermisiñiz?<br />
– Onuñ ady Aýnabat, ol meniñ doganoglan bajym. Ol häzir bazardan<br />
çykyp, demir ýoldan gaýralygyna ýörär, özem pyýada. Siz oña<br />
gaýraky bagyñ içinde garaşsañyz, suwa inen maral ýaly, ediljek ýöne<br />
üstüñizden barar. Gelin dagy däldir, ýöne deñiñizden geçip gidibermez<br />
ýaly: ”Abat size salam aýtdy” diýseñiz bolany. Nämä öwelip<br />
dursuñyz, ol dazanaklap gidip barýar. Men halys dilimden ardym,<br />
43
aryñ indi öz başyñyzy özüñiz çarañ, başy boş bolanda nä, meniñ ony<br />
nikalap goltugyñyza salmajagym hak! Bujagaz şeýteliñize jübimde ýer<br />
tapylar, ol gowuz. Hoş onda, galany itiñ añsadydyr-la!<br />
Kepjebaş çaýhananyñ gapdalyndan geçdi-de, bazaryñ gyrasy bilen<br />
öwrülip, gaýralygyna ýöredi. Uzak wagt geçirmänem, ol edil diýlen<br />
ýerde gelniñ öñüni gabatlady.<br />
– Salam, Aýnabat! – soñam özüni ýat görüp keýerjeklän gelne: –<br />
Abat size salam aýtdy – diýip, kömege döwtalapdygyny bildirip, içi<br />
zatly torlaryna el uzatdy.<br />
– Esen bolsun. Ýöne men hiç hili Aýnabady tanamok. Abadam<br />
meniñ özüm. Men indi öz-özüme sizden salam aýdan bolup çykýarynda,<br />
şeýlemi?!<br />
Ýylan agzyny açdy.<br />
– Ol nähili?! Siziñ ”Abat” diýen doganoglan uýañyz, ýokmy? Olam<br />
gök bazarda zat satanokmy? Men öz gözüm bilen gördüm, satýar!<br />
Gelin kinaýaly gülümsiredi.<br />
– Doganoglanam satýarmy?<br />
Ýylan garaşylmadyk ýagdaýa düşendigini bilip, aljyrarly göründi.<br />
Tanyşlyk başlanmanka gutarjaga meñzedi. Bu ýagdaýdan baş alyp<br />
çykmak üçin uzaga çekdirmän, nämedir bir zatlar etmelidi. Aýallar<br />
bilen ümmüldeşmekden tejribesi bolmansoñ, ol öz ýylan jadysyny<br />
ulanmasa, utuljakdygyny añdy. Onsoñ ol gelniñ ýazzy mañlaýyna<br />
geçdi-de, onuñ gözlerine tiñkesini dikdi, howlukman, alñasaman, uzak<br />
wagtlap seredip, usul-usuldan onuñ gözleriniñ içi bilen ýüregine<br />
aralaşyp, ysgynyny aldy. Onuñ sesi bu wagt edil märekäniñ öñüne<br />
çykyp, millete göz görkezýän gözbagçynyñky ýaly mylaýymdan<br />
hökümlidi.<br />
– Satýar, elbetde, satýar... doganoglanam... dolananam...<br />
ýakynynam, daşynam... Bazar bazardyr-da, bahasy ýetdigi –<br />
satyldygy... Siz maña edil öz bahañyza düşdüñiz, ne arzan, ne<br />
gymmat.<br />
Gelin ýüregini ýaryp gelýän ýiti nazardan sypmak üçin bir urundy,<br />
emma güýji ýetmän, derrew haýallady, nätanyşa boýun boldy.<br />
Garşysyndaka ýakyn-ýakyn baranyny-da, onuñ buz ýaly goltugyna<br />
girenini-de bilmän galdy. Soñra olar ile belli aşyklar kimin, bagyñ içi<br />
44
ilen goltuklaşdylar ötägitdiler. Arkaýynlaşansoñ, ýylan özüniñ<br />
islegini sypaýyçylyk bilen mälim etdi.<br />
– Men siziñ ertirki oturlyşygyñyza gatnaşmakçy.<br />
– Siziñ görküñiz baş aýlamazça däl, aýratynam siziñ gözleriñiz<br />
meniñ edil janymy alyp barýar – diýip, gelin boýun aldy. – Ýöne siz<br />
partiýa agzasymy?<br />
Ýylanyñ buz ýaly endamy gyzyp gitdi. Ol äm-säm boldy.<br />
– O näme diýdigiñiz boldy?<br />
– Siz kommunistmi diýýän?<br />
Ýañy adam sanyna girdim diýip ugran ýylan özüniñ entek hiç<br />
kimdigine düşünip, ur-tut mekirlige ýüz urdy.<br />
– Bolsam gowumy, ýa-da bolmasam, meniñ siziñ pikiriñizi bilesim<br />
gelýär?<br />
Abat onuñ ýüzüne uzak seretdi. Ýöne bu gezek onuñ gözlerinde<br />
soragdan mähir-muhabbet kändi.<br />
– Elbetde, bolsañyz gowy. Kommunist bolsañyz, diỳmek, siz<br />
demokrat we döwlet işgäri. Demokratik partiýa – biziñ ýurdumyzda<br />
agalyk ediji partiýa. Müdümilik! Onsoñ siziñ wezipäñiziñ kiçi-girim<br />
däldigini bilmek üçin aýalyñ akyly hökman däl, ony öñýeten biler...<br />
Ýöne siziñ pyýada gezip ýörmäñiz, elbetde, geñ... Belki, ýüregiñizi<br />
ýag aldyrmajak bolýansyñyz? Belki-de, adamlara ỳakyn bolasyñyz<br />
gelỳändir?..<br />
– Gönümden gelsem, meniñ ýigrendigim – maşyn. Tehnikany hiç<br />
hüýüm alanok, görsem añrym bärime gelýär.<br />
– Düşünýän – gelin oña duýgudaşlyk bildirdi. – Siziñ işiñizde şeýle<br />
bolaýmalam-da: günüñ-güni ýolda, ynha görseñ, uçmaly, ynha görseñ,<br />
otly, ondan düşseñ, maşyn; onsoñ adam-bende irmän, dagy nätsin?<br />
Puldan kösenmeýändigiñizi-hä, soraman biläýmeli. Siziñ Býuronyñ<br />
agzasy bolmagyñyz-da ahmal. Dogrusyny aýtsam, men Býuro<br />
agzalarynyñ hemmesini ýüzünden tanamok, ýöne olary sylaýan, etjek<br />
alajyñ nä? Olar sypaýyçylykly.<br />
Ýylan-Musa Abadyñ gürrüñini ganyny damdyrman diñledi. Adam<br />
eşigine gireniñ bilen entek adam sanynda görülmejegiñ, iñ bärkisi<br />
başyñy çaramak üçin-de arrygyñy gynamaly boljagyñ güman<br />
etdirýärdi. Bu jemgyetde okumyşlygyñ nyrhy nedir?..<br />
45
– Hany, hany... – ol bar zadyñ anygyna ýetmek üçin gitdigiçe<br />
mekirlige ýüz urdy, – göreýin bakaly, dowam ediberiñ, maña siziñ<br />
näzik sesiñiz hoş ýakýar; nämüçin siz ozalynda opera aýdymçysy<br />
bolmansyñyz? Belki, men ýalñyşýandyryn, belki siz aýdym aýtmagy<br />
gowy görýänsiñiz? Men siziñ ýakymly sesiñizi näçe diñlemeli bolsa<br />
taýýar, aýratynam Býuro baradaky süýji gürrüñiñizi...<br />
Ýaş aýala öwgüniñ ýetiren täsiri ýylan jadysyny ompa oturtdy. Gelin<br />
saýrak guşa meñzäberdi. Ýylan üçin munuñ açyş kemi ýokdy.<br />
– Meniñ boýdaşymyñ ady Nabat, ony ertir görersiñiz, süñksüz gowy<br />
maşgala. Meniñki ýaly, onuñam başyboş. Dertdeş-dä. Onuñ Býuroda<br />
tanşy bar, şeýle sypaýy adam, bir salym ýanynda otursañ, hezil edýäñ,<br />
şeýle medeniýetli adam, özem Nabady eliniñ aýasynda saklaýar. –<br />
Abat ýene-de öz gürrüñdeşiniñ sowuk gözlerine ýaş aýalyñ ýyly<br />
mährinden ýoñsuz paý bölüp berdi. – Hawa-da, olaryñ işem şonuñ<br />
ýaly-da. Medeniýet diýeniñ Býurosyz bir ädim öñe ädip biljekmi?<br />
Ädäýende, gorpa gapgarylmazmy? Tal Tagan inçe sungatyñ hossary.<br />
Ideologiýanyñ-da! Ol entek Stalin dirikä, 1953-nji ýylda partiýa<br />
agzalygyna göterilen adam. Tal Taganlar biziñ milli guwanjymyz,<br />
ýurdumyzyñ geljegi! Siziñ bu zatlardan başyñyz gowy çykmaly...<br />
Musa içinden: ”käşgi...” diýip ýetişse-de, daşyndan howlukmaç<br />
tassyklady:<br />
– Elbetde, elbetde, biz ol zatlary bilmesek bolmaz.<br />
– Ertir siz hemmesini öz gözüñiz bilen görersiñiz. Ýogsa-da, siziñ<br />
käriñiz nämedir?<br />
Musa edil guýrugyndan basylan ýaly heşerlendi. Çünki ol ýene-de<br />
gapyl galdy.<br />
– Menmi? Men bu ş-şol çölde güýmenen boldum ýördüm. Oba kän<br />
bir aralaşjagam bolup durmadym...<br />
– Düşnükli. Siz geolog bolmaly. Meniñ sizi tanamaýanym şonuñ<br />
üçündir. Ferma müdiri bolanlygyñyzda, ikimiz tanyş bolmaly,<br />
müdirler bilen ýolumyz gündelik kesişýär: welaýatkomyñ işgärleri<br />
hurşsuz oñup bilmez-ä! Olaryñ hersi aýda bir tokly iýäýmeli.<br />
– Olar siziñem ýoluñyzy kesýärmi? – ýylan señrigini ýygranyny<br />
duýman galdy. – Çölde biz olardan bez bolan.<br />
46
– Hawa-da! – goşa jadynyñ güýjünden halys añkasy aşan ýaş gelin<br />
saýramagyny kesmedi. – Size daýhanbirleşiginiñ sürüleri ynjalyk<br />
berýän däldir. Wyşka dikjek ýeriñizden wagtynda aýrylman, üstesinede:<br />
”Mal örimizi torç edýäler” diýip, welaýatkoma arz edýändirler,<br />
belki Býuronyñ hut özüne-de baryp ýetendirler? Olar çölüñ ýalñyz<br />
hojaýyny özümizdiris öýdýärler. Bu meselede men siziñ arkañyzda.<br />
Sebäbi nebit bilen gaz bolmasa, progress bolup bilmejegine men<br />
düşünýän. Eti biz Ýeriñ añry ujundan, meselem, Awstraliýadana-da,<br />
hat-da unup-çydap bilmesek, bahasyny berip, hut öz<br />
maldarlarymyzdan-da satyn alyp bileris, a nebit-gazy? Hiç haçan!<br />
Aýagyñy basan ýeriñde ýangyç barmy?! Bolaýsa-da, bize ýetmez.<br />
Ýok, maña siziñ käriñiz ýaraýar: ”Dag göwsünden nebit alýan zor<br />
oglan!” Siz ertir biziñkä geliñ. Hökman. Men sizi Tal Tagan bilen<br />
tanyşdyraýyn. Nabat bilenem. Ertir Býuronyñ ýygnagy. Diýmek, ertir<br />
agşamlyk Tal Tagan Nabadyñka sowlar. Ol ýerde bize iñ güýçli rus<br />
aragy bilen gyly gyrylmadyk partiýa gybatlary garaşýar. Beýle<br />
hezillik her öýde tapdyryp duran däldir, boýun gaçyrmarsyñyz diýip,<br />
umyt edýärin! Ýöne men düşünmedim, elbetde, siz meniñ günämi<br />
ötüñ... siziñ partbiletiñiz barmy ýa-da ýok?<br />
Musa jübüsinden gyzyl kitapçany çykaryp görkezdi.<br />
– Ine, siziñ diýýäniñiz ş-şu bolsa gerek? Tal Tagan bilen men<br />
kompartiýa edil bir döwürde girendirin. Ýadymda, ol wagt entek<br />
Stalin diridi, ine, görýäñizmi, 1953-iñ başynda goýlan möhür...<br />
– Edil özi! – Abat içini tutup begendi. – Siz gymmatly kadr:<br />
göräýmäge ýaş, emma, gör, nähili tejribäñiz bar! Siz ýaly şahsyet<br />
bilen işleşmek meniñ ömürboýy arzuwymdy. Býuro agzasy bilen inçe<br />
gatnawda bolamsoñ, medeniýet meniñ üçin öwrenişikli zat. Meniñ<br />
özüm däl, boýdaşym Býuro bilen inçe gatnawda, menem, öz<br />
gezegimde, onuñ bilen içgin... onsoñ, isleseñ-islemeseñ-de,<br />
medeniýetiñ jümmüşinde bolup çykýañ, düşünýänsiñiz-le... Ah, şonuñ<br />
üçinem sizä-hä müdir bolsañyz, menem – siziñ medeniýet<br />
orunbasaryñyz, gör, niçik gowy bolardy! Ine, onda men-ä öz öýüme<br />
geldim, häzirlikçe hoş! Ertir, ýañky adresi taparsyñyz diýip, umyt<br />
edýän!<br />
– Menem.<br />
47
Ýylan Abat bilen hoşlaşansoñ, şäherde tä garañky düşýänçä köw<br />
urdy. Garañky düşensoñ, ol tüýsüni üýtgedip, garañky hem zeýli<br />
ýerzeminleriñ birine özüni atdy. Ol özüniñ bu bukusyndan ertesi ak<br />
öýlän adama öwrülip yzyna çykdy. Şondan soñ onuñ ilki aladasy<br />
myhmançylyga barjak öýüne sowgat almak boldy. Sowgady iliñ alýan<br />
ýerinden almasañ, näme almalydygyny näbiljek?<br />
Şäheriñ merkezine özüni atan Kepjebaş onuñ içinde öz keýpine<br />
aýlanyp görmekçi boldy. Haýsydyr gelmişek ýurtbasaryñ adyny<br />
göterýän köçäniñ iki gyrasyndaky atam döwründen galan sep-sep<br />
bolup gidýän köne kerpiç jaýlardaky dükanlaryñ her haýsyna bir<br />
kellesini sokup çykdy. Onuñ hoşuna gelen zat bu dükanlardaky<br />
baslygyşyp ýatan harytlar däldi, tekjeleriñ añrysynda gözlerini<br />
oýnadyşyp duran alyn dişleri seteräm altyndan gözellerem däldi. Her<br />
dükana girende, ilki bilen onuñ ünsüni çekýän zat – dükanlaryñ<br />
aşagyndaky çygly ýerzeminlerden burnuña haplap urýan zeý ysydy.<br />
Ýylan olaryñ haýsydyr birine sümmän zordan saklandy, bu ýagdaýda<br />
söwda edenden gowusy ýokdy.<br />
– Maña ýaş hem owadan aýallaryñ gowy görýän harytlaryndan<br />
sowgatlyk dolañ. Iki kişilik.<br />
Dükanyñ töründäki suwlañja gyz alyjynyñ üst-başyna çalarak göz<br />
aýlady-da, göze görnüp duran harytlardan öýdeşdirip, iki bogdak<br />
bogdy.<br />
– Bolýarmy ýa-da ýene üstüne zat goýaýynmy?<br />
– Elbetde. Bu köne-küşüliñ bahasyny menden alyñ-da, onsoñ, gaýrat<br />
edip, maña import harytlardan dolap beriñ. Meselem, adam oglunyñ<br />
tapyp bilmejeginden. Gadyryñyzy bilerin...<br />
Gyz düşüş ýylgyrma bilen alyjynyñ ýüzüne mylaýym garady.<br />
– Enaýy hem gymmatbaha zatlardanmy?<br />
Alyjy begenip, başyny atdy.<br />
– Edil özi, diýşiñizdenem beter.<br />
– Ana, şolar bizde ýok-da. – gyz öñküdenem mylaýym ýylgyrdy. –<br />
Indiki hepde dagyn gelmegi mümkin. Sebäbi bu barada eýýäm<br />
Býurodan görkezme bar. Sebäbi soñky hepde-de partiýañ gurultaýy<br />
açylýar, öñ ýanyndan import haryt gelmese bolmaz. Elbetde,<br />
zähmetde öñdebaryjylar üçin. A siz zähmetde öñdebaryjymy?<br />
48
Ýylan öýkeli hüñürdedi.<br />
– Iñ öñdebaryjy! Menden zähmetkeşiñ öýi ýykylsyn! Ýogsam munça<br />
puly men nireden alanmyşym?! Bular meniñ daban azabym!<br />
Ol jübülerinden weşeñ-weşeñ pul çykaryberdi. Muny gören satyjy<br />
gyz gözlerini süzüp, başyny çalaja atdy.<br />
– Onda men size öñki gurultaýa gabatlap gelen harytlardan dolap<br />
beräýerin, galan-gaçany ýok däl, özüme goýanlarymdan...<br />
Söwdasy oñan Kepjebaş sowgatlary goltugyna gysdyryp, köçä<br />
göwnühoş çykdy. Ol gadymy şäheriñ egrem-bugram darajyk<br />
köçelerinde ýadaýança aýlanyp, soñra duýgur ýüzüni täze<br />
mikroraýona garşy öwürdi. Alkymyndan çykan otlynyñ uzaga çeken<br />
şakyrdysyny alaçsyz diñläp, soñra demir ýoldan gaýralygyna geçdi we<br />
edil diýlen wagty, diýlen jaýyñ gapysyndaky düwmäni basdy. Ol<br />
düwmäni basyp durka egniniñ üstaşyry ýene bir gezek täze ýaprak<br />
çykaran goşa şatudyñ ýaşyl ýapraklaryna dykgat bilen seretdi; hä<br />
diýmän, olary çañ basar. Töwerekdäki jaýlaryñ hemmesi biri birine<br />
meñzeş, entek çybykka daşyna maşynyñ köne tekeri geýdirilen goşa<br />
şatut bolmdyk bolsa, onda bu gapyny salgy bilen tapmak kyn boljak<br />
ekeni. Ýöne häzir dogry gelendigine onuñ gözi ýetik.<br />
– Açýa-aaryn! – gapynyñ añrysyndan düwmeden çykan owaz bilen<br />
bäsleşýän ýakymly aýal sesi eşidildi.<br />
Gapy açylanda alagarañky otagdan bärik bakýan ýaş gelniñ görki<br />
ýylanyñ sowuk ýüregini ersdirerli göründi.<br />
– Beýle owadan zenan diñe ş-şu ş-şäherde, onuñam diñe ş-şu<br />
jaýynda öñüñden çykyp biler! – diýip, ýylan eýýämden hamana<br />
Býuronyñ agzasy ýaly aşa sypaýy äheñde haşyrdady.<br />
Ýylanyñ öwgüsiniñ ýaş aýala diýseñ ýakymly täsir edendigini<br />
soraman biläýmelidi, ol dylym-dylym etdi.<br />
– Geleweriñ-de, geçeweriñ! Hoş geldiñiz!<br />
– Salam! – Musa döwrüñ ruhunda, gysga hem dabaraly seslendi. –<br />
Mümkinmidir?<br />
– Elbetde, mümkindir! – ak ýüzli syrdam gelin eli Musanyñ eline<br />
degende tisginjek ýaly etse-de, syr bildirmedi. – Tal Taganam indi<br />
uzak garaşdyrmaz. Ýöne siz ägirt ekeniñiz, diýen wagtyñyzda<br />
49
geldiñiz. Ýogsam, ykjamlykda entek Tal Taganyñ öñüne geçen ýokdy.<br />
Biziñ tanyşlarymyzyñ içinde.<br />
– Ine, indi bar! – ýylan-Musa özünden göwnühoş seslendi. – ”Şägirt<br />
halypasyndan ozdurmasa, kär ýiter!”<br />
Nabadyñ gaşlary çalaja çytylyp gitdi.<br />
– Aýyplaşmañ, ol häzir geler. Býuronyñ ýygnagy uzaga çekendir,<br />
möhüm karar kabul etmeli bolandyr. Onuñ işi añsat däl.<br />
Myhmany boýdaşyna tabşyran gelin derrew öz aladalary bilen<br />
gümra boldy we şondan soñ onuñ ýüzüne gaýdyp ýeke gezegem<br />
gönüläp seretmedi. Bu ýylanyñ içinde kitüw goýdy. Onda güýç bar,<br />
ýöne onuñ jadysy her görene ötüberenok – nämüçin? Bazarçy gelin<br />
ony tasdan çoçgara çolaşdyrypdy. Indi Nabada nähili düşünmeli:<br />
güler ýüz bilen garşylasa-da,, bir sözden düwüldi. Onuñ güýji<br />
ýetmese, diýmek, aýallaryñ özünde güýç bardyr – ýöne nähili? – ine,<br />
onuñ bilmeli zady. Nämede özüniñ olardan asgyn gelýändigini ol<br />
nädip bilmeli? Eger-de akyl ýa mekirlik bolsa, onda ne ýagşy – bir<br />
alajyny tapar, ýöne mesele duýga baryp direse, onuñ utulan ýeri köp<br />
bolar. Bu ýerde gep kimdir birinde duýgynyñ agdyklygynda ýa-da,<br />
tersine, egsikliginde däl, ondan inçe zatlar-da gytlyk edenok.<br />
Häzirlikçe ilkinji çaknyşykdan onuñ öwreneni – hüşgär bolmak!<br />
Býuronyñ agzasy bilen boljak duşuşyk ony iñkise goýýar. Aýallar<br />
ýöne-möne däl, bular erkekleriñ diñe duýgusyna erk edýärlermi ýa-da<br />
akyl-paýhasyna-da? Aşakdan aýak sesiniñ gelip ugrandygyny ilden<br />
öñürti duýan ýylan ykjamlandy.<br />
– Bu günki Býuro gazaply geçdi – Tal Tagan gelşine rus aragy bilen<br />
”bokurdagyny ölledi”. – Jenap ýoldaş Prezidentiñ saglygyna götereliñ!<br />
– Býuro agzasynyñ her egninde bir gelin ör turdy. Ýylan gijä<br />
galmady, ýöne pursadyñ dabarasyndan lezzet almak oña eýgertmedi,<br />
bu-da, elbetde, onuñ peýdasyna däldi. Bu kiçijik toparda nähilidir bir<br />
aşa duýgurlygyñ bardygyny syzan ýylan tolgunyp, tasdanam gözlerini<br />
ýere damdyrypdy. Bulgurlar bir zarbada boşady. Aşak oturansoñlar,<br />
Tal Tagan aýallara ýüzlendi: – Gelinler, size agyndanmy,<br />
gyzylyndan? Ýoldaş, Musa Çöli, ikinji bulgur tanyşlyk üçin! – şondan<br />
soñ ol diñe aram-aram gelinlere akly-gyzylly üzüm şerabyndan<br />
hödürlemek üçin damagynyñ arasyny bozaýmasa, galan zada kän<br />
50
ünsüni bölmän, iýdi. Haçanda anrysyna birneme ”il gonansoñ”,<br />
aýasyna ýuwaşjadan gägirip, saçakdan biraz yza çekildi. Bulgurlara<br />
fransuz konýagyny aýlap oturyşyna işdä açýan iñ gizlin partiýa<br />
gybatlaryna tutduryp ugrady: – Ýene guramaçylyk meselesine<br />
serediljek. Daýhan birleşikleri özüni ödänok. Obalara müdirler<br />
bellenjek. Belki, şonda hasyl bolar? Ekiş gijä galýar. Tehnika taýyn<br />
däl. Onuñ düýbünden ýoklugyny nazarda tutsañ, ekişe taýyn<br />
edilmezligi halys-da lapyñy keç edýär. Ýöne martda ekişi gutarmaly.<br />
Daýhanlar: ”Ýerden gar aýrylanok” bahanasy bilen Býuronyñ iñ<br />
gymmatly görkezmesini äsgermezçilik etjek bolýarlar. Ýaşulynyñ<br />
gahary ýatanok, garyñ aşagynda ekişe başlamagy buýruk berdi. Esasy<br />
zat howa ýagdaýy däl, Býuronyñ karary. Emma muña düşünmek üçin<br />
daýhanlaryñ syýasy sowady ýetenok, olar öz diýenlerini geçirmekçi,<br />
totyguş dek bir diýenlerini gaýtalaýarlar, ölýänçäler. Ýöne bu<br />
meselede olara eglişik etmek inisiatiwanyñ elden giderilmegini<br />
añladýar. Ekiniñ ykbaly – Býuronyñ ykbaly. Biz öz ykbalymyzy<br />
başga birine ynanyp bilmeris. Daýhan islän wagty ekip, islän wagtyda<br />
hasylyny ýygnasa, Býuro näme işlemeli? Beýle baş-başdaklyga ýol<br />
berilse, häkimiýetiñ elden gitdigi dälmidir? Herki betbagtlygyñ<br />
öñünden gaçmasañ, soñky tüýkülik sakgal ezmez. Onda biz sanlyja<br />
ýyldan anarhiýa we baş-başdaklyga duçar bolarys. Bu ýyl ekişi tebigy<br />
mümkinçilikden on gün öñ ekmeli – gep gutardy! Siziñ hemmäñizi bu<br />
ýeñiş bilen tüýs ýürekden gutlamaga rugsat ediñ! – Býuronyñ agzasy<br />
galstugyny düzedişdirip, eli bulgurly ýokary galdy. Saçagyñ<br />
başyndakylar onuñ göreldesini eýerdiler. Içilensoñ, Tal Tagan dowam<br />
etdi: – Daýhanlary gowşak tutsañ, olar derrew döwleti ýykjaklar.<br />
Ýeri, howany, ýylyñ paslyny bahana edinip, Býuronyñ iñ möhüm<br />
kararlarynyñ gymmatyny gaçyrýarlar. Hamana, tebigatda Býuronyñ<br />
görkezmesinden artyk güýç barmyş?! – ol bokurdagyny arçady. – Indi<br />
biz hemme zady üýtgedýäris, hemme zat täzelenýär! Obalary<br />
müdirlere tabşyrarys, şonuñ bilenem – iş tamam. Rewolýusiýa dowam<br />
edýär! Ýöne onuñ şowly dowam etmegi üçin jenap ýoldaş Prezident<br />
ony indiden beýläk ”ewolýusiýa” diýip atlandyrmak barada ýörite<br />
perman çykardy, muny berk belläñ, häzir bu möhüm! Gumuñ<br />
etegindäki obanyñ başlygynyñ bu gün tepbedi okaldy: onuñ saglyk<br />
51
ýagdaýy erbetleşse gerek. Göwün diýen adam bolsa, ertiriñ özünde<br />
onuñ ýerinde oturdyp gaýdybermeli, ýöne hany onuñ ýaly adam?<br />
Kepjebaş ykjamlandy: adam galmadyk bolsa, diýmek, onuñ gezegi<br />
gelendir! Tal Tagan gürledi, Musadyr iki zenan ýetişdikçe onuñ<br />
”häsini” berdiler. Dört bulgur garlawaç dek ýere dege-dege ýokary<br />
göterildi. Konýakly çüýşeleriñ düýbi görünýänçä täze tanyşlar<br />
öwrenişdiler.<br />
– Meniñ size göwnüm ýetdi. Hoş geldiñiz! Siz gumly, biziñ<br />
özümiziñki. Ýöne daşary ýurtlardan dökülýän myhmanlar-da az däl.<br />
Çünki jenap ýoldaş Prezident adamzat taryhynda gyly gyrylmadyk<br />
täzelik. Dünýäniñ gözi entekler näme görýär, biz ony näçe islesek,<br />
şonça-da haýran galdyryp bileris! Daşary ýurtlardan biziñkä gelýän<br />
myhmanlaryñ sany gün-günden artýar, olaryñ içinde, elbetde,<br />
dostlarymyz-da, duşmanlarymyz-da bar. Meselem, basym bu ýere<br />
Firez Razan Atdaş geljek.<br />
– Aýdýanyñyz näme?! – ýylan hüşgärligini ýitirip gygyrmak bilen<br />
tasdan-da özüniñ kän zatdan habarlydygynyñ üstüni açypdy. – Eýsem<br />
ol siziñ, ýagny biziñ ganym duşmanymyz dälmi näme? Ol jenap<br />
ýoldaş Prezidenti daşary ýurt radiosynda günüñ-güni tankyt<br />
edenokmy?<br />
Tal Tagan gürrüñdeşiniñ türkanalygyna myssaja ýylgyrdy.<br />
– Elbetde, siz ýalñyşañzok, ol biziñ ganym duşmanymyz bolup<br />
işleýär. Ýöne iş ýüzünde welin, ol biziñ iñ ýakyn dostlarmyzyñ biri.<br />
Kepjebaş düşünmedi.<br />
– Haýran galaýmaly, heý, duşmandanam bir dost bolarmy?<br />
– Elbetde! – Tal Tagan dowam etdi: – ”Dost” ýa-da ”duşman”<br />
diýmek – añrybaş filosofiki düşünjelerdir. Iş ýüzünde dost diýeniñ<br />
duşmanyñ etmeli işini ýerine ýetirse, duşmanlaryñ, tersine, dostuñ<br />
ýerini tutup biler. Men bu meselede Larin bilen doly ylalaşýaryn:<br />
garşydaşlaryñ senden iýmit, egin-eşik soranok, ony tarapdarlaryñ<br />
soraýar. Garşydaşlaryñ kemçilgiñi ýüzüñe basyp, seniñ işiñi<br />
añsatlaşdyrýar, sen olaryñ görkezenlerini düzet-de, öñe gidiber.<br />
Netijede, duşmanlaryñ seni güýçlendirýär, seniñ häkimiýediñ ömrüni<br />
uzaldýar. Emma tarapdarlaryñ welin, ýalñyşyñy-da üstünligiñ diýip<br />
öwüp, seni batgalyga batyrýar, gowşadýar. Diýmek, iş ýüzünde olar<br />
52
seniñ duşmanyñ bolup çykýarlar. Firez Razan Atdaşa gezek gelende,<br />
mesele has-da çylşyrymly: oña dost diýjegiñi-de, duşman diýjegiñi-de<br />
bilip bolanok. Göräýmäge, ol biziñ duşmanymyz, ýöne şol bir wagtyñ<br />
özünde-de, biziñ duşmanlarymyzyñ-da duşmany. Netijede, ol biziñ<br />
dostumyz, ruhdaşymyz bolup çykýar. Umuman, garşydaşlarymyzyñ<br />
arasynda biziñ ruhdaşlarymyz kän, şonuñ üçin-de jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ tagty gün-günden berkemek bilen. Olaryñ arasynda<br />
aýratyn meşhurlary-da bar, meselem, ozalky deputat, ozalky<br />
komsomol işgäri, ozalky molla, ozalky şahyr we şoña meñzeşler.<br />
Olaryñ hemmesini-de terbiýelän özümiz: birini Mejlisde, beýlekisini<br />
komsomolda, üçünjisini onda-munda, ýene birini-de türmede; şonuñ<br />
üçinem olara özünden gaçyp gutulmak ýokdur: baran ýerinde hanlyk<br />
satarlar, haýyr işi şere öwrerler; öz içimizde bolandan, olaryñ<br />
garşydaşlarymyzyñ arasynda bolany biz üçin müñ paý bähbitli! Olar<br />
biziñ garşydaşlarymyzyñ arasyndaka biz arkaýyn ýatyp ukymyzy alyp<br />
bileris. Ýöne biz ukuda-da öz duşmanlarymyzy unudamzok. Jenap<br />
ýoldaş Prezident: ”Duşmany her kes öz obasyndan gözlesin, öz<br />
obasyndan duşman tapyp bilmedik, goñşy obadan-da tapyp bilmez!”<br />
diýip öwredýär. Bize indi ”goñşy obalar”, ýagny daşary ýurtlar bilende<br />
içgin gyzyklanmaga wagt boldy. Firez Razan Atdaşyñ öz ýany<br />
bilen kimleri hem nämüçin getirýänini men entek bilemok, olaryñ<br />
bizde näçe eglenmeli boljagyny-da. Umuman, Firez Razan Atdaşyñ bu<br />
ýurda nämüçin gatnaýandygyny bir Alla bilýär, bir-de jenap ýoldaş<br />
Prezident. Ýöne onuñ ýanyndakylaryñ döredijilik bilen<br />
gyzyklanýandyklaryndan meniñ habarym bar, olaryñ bize gerek<br />
bolmagy ahmal. – Tal Tagan Musanyñ egnine elini goýdy. – Bu zatlar<br />
biziñ adaty işimiz, siz onuñ üçin kelläñizi agyrtmañ, hany,<br />
bulguruñyzy göreýin... göterdik onda! Ýöne Çarwa obasyny müdirsiz<br />
goýup bolmaz!<br />
Ýeri gelendigini añan Musa kiçigöwünlilik bilen dillendi.<br />
– Ol oba meniñ beletligim ýok däl. Käte aralaşman duramzok, guma<br />
golaý-da... Adamlaryna-da ýetik... – bu ýerde ol biraz sägindi, başlan<br />
gepiniñ yzyny gümmi-sümmä urarman boldy. – Elbetde, olaryñ meni<br />
tanamazlygy ahmal, ýöne men welin, kimiñ kimdigine belet. Içinde jan<br />
ynanyp boljaklary bar.<br />
53
– Bize-de geregi şol-da. Müdiri oba tanamasa gowy. Siziñ olary<br />
tanaýandygyñyz – artykmaçlygyñyz... – ol aşaklyk bilen Abada<br />
gözüniñ gyýtagyny aýlady. – Diýmek, gelinler goldasa, bagtyñyzyñ<br />
çüwdügi. Ondan añyrda, diñe Býuro galýar, galany ýönekeý<br />
formallyk. Alyñ onda, hany, geljekki üstünlikler üçin!<br />
– Ýaşasyn Býuro! – gelinler inçe duýgularyna bäs gelip bilmän,<br />
ýakymly seslendiler.<br />
Tal Tagan bu inçe duýga syýasy düzediş bermelidigini duýup,<br />
galstugyny düzedişdirdi.<br />
– Ýaşasyn jenap ýoldaş Prezident! Eýsem, Býuro näme? Ol jenap<br />
ýoldaş Prezidentiñ kölegesidir. Bolup bilse! Biz özümize edilen belent<br />
ynamy ödemek üçin gije-gündiz işleýäris. Ýöne, bilmedim-dä, bu bagt<br />
bize irde-giçde ýetdirermikän? – Býuronyñ agzasynyñ ýüzünde diñe<br />
onuñ özüne düşnükli ünji görnüp gitdi. – Ynanylan postda biziñ öz<br />
janymyzy duýdansyz ýagdaýda pida etmäge her demde hakymyz bar.<br />
Beýle ynam bu ýurtda her kese eçilinmeýär! Beýlekileriñ biziñ<br />
bagtymyza diñe gyllygyny akdyryp oñmasalar, çäreleri ýok! Býuronyñ<br />
agzalarynyñ daş býustlarynyñ Köşkde, jenap ýoldaş Prezidentiñ<br />
gözüniñ alnynda onuñ ýatylýan otagynda hatarlanyp goýulmagy<br />
eýsem nämäniñ nämedigini subut edenokmy?<br />
– Şujagazy tamşanjak dälmi? – Nabat kümüş dürtgüji onuñ agzyna<br />
ýetirdi.<br />
Içildi. Adam oglundan ses çykanok. Musadanam. Býuronyñ agzasy<br />
dowam etdi:<br />
– Gadyrdan, belki sizi Çarwanyñ başlygy Gulluşyñ ykbaly<br />
gyzyklandyrýandyr? Beýle bolsa, onuñ hekaýaty gysga – ol ekişi öz<br />
wagtynda ekmekçi boldy. Şonuñ üçinem onuñ işi gaýtdy. Sebäbi ekiş<br />
her ýyl öñküden on gün öñ ekilmeli. Býuronyñ karary şeýle. Gulluş öz<br />
işini bilýän däldir öýtseñiz, ýalñyşarsyñyz, ol ýerini bilmedi. Bu has<br />
erbedi! Netijede Býuronyñ kararynyñ üstüne bozulmak howpy<br />
abandy. Biz jenap ýoldaş Prezidentiñ möhüm kararlarynyñ<br />
bosagasynda durýarys. Gündelik! Şonuñ üçin-de daýhana garanda,<br />
diýenediji adamlar biz üçin has gymmatly! jenap ýoldaş Prezident<br />
”Täze oba syýasatyny” yglan etdi, indi baş-başdaklyga ýol ýok: ”ek!”<br />
diýlende ekmeli, ”or!” diýlende ormaly! Ýogsam, haçana çenli biz<br />
54
könäniñ zyýanly galyndysy bolan howa şertlerine garaşly bolup<br />
ýörmeli?! – Tal Tagan täze tanşyna gözlerini çalaja süzüp, hilegärlik<br />
bilen seretdi. – Belki, Musa Çöli biziñ göwün diýen daýhanymyz<br />
bolup dörär?<br />
Musa bu aýdylana jogap bermäge ýetişmedi. Abat onuñ elini mähirli<br />
gysdy-da Býuronyñ agzasyna baş atdy.<br />
– Nähili döwrebap pikir!<br />
Tal Tagan dowam etdi:<br />
– Meniñ pikirimçe biz jenap ýoldaş Prezidentiñ ýüregini az<br />
begendirýäris. Ýöne olam adam ahyryn! Meselem, onuñ dagda, düzde,<br />
deñziñ gyrasynda, ähli ilatly ýerlerde Köşkleri bar we olar biziñ<br />
halkymyzyñ göwnüni göterýärler; emma jenap ýoldaş Prezidentiñ<br />
çölde Köşgi ýok. Bu niçik adalatsyzlyk! Biziñ bu işiñ ugruna<br />
çykmagymyz gerek. Aýratyn hormat hökmünde bu iş Musa Çöliniñ<br />
paýyna-da düşüp biler. Elbetde, jenap ýoldaş Prezident Köşge zar däl,<br />
ýurduñ içindäki ähli ýollar onuñ Köşgüne eltýär. Gep halkyñ<br />
söýgüsiniñ tükeniksizliginde. Täze Köşk halkyñ bu inçe duýgusynyñ<br />
nobatdaky aýdyñ beýanyna öwrülmeli. Köşgüñ folklor toparyny we<br />
aşpezlerini aýratyn ünsli seçip almaly, bu işi her görene ynanyp<br />
bolmaz, ol Býuronyñ garamagyndaky iş... Çünki Köşk gije-gündiz<br />
jenap ýoldaş Prezidentiñ gelerine taýyn bolup durmaly: kyrk dürli<br />
damak, ir-iýmiş, içgi. Bu işde arakesme göz öñünde tutulmaýar.<br />
– Jenap ýoldaş Prezident gelmese, ol iýmitleri nätmeli? – ýylanyñ<br />
bilesigelijiligi paýhasyndan öñe düşdi: – Halka paýlamalymy?<br />
Tal Tagan Musa Çölä bir geñsi seredip, başyny ýaýkady.<br />
– Ýok. Bu düýbünden gadagan. Garamaýak halky saýlama iýmite<br />
öwrenişdirmek – ýeñilkellelikdir: ”Eşek semrese – eýesini deper!”<br />
Onsoñ dek başyñy depirjik äre bermek – ne hajat? Nany ata çykaryp,<br />
halky onuñ yzyndan pyýada sürüp bilen häkimdar uzaga gider.<br />
– Ýö-öne... – diýip, Abat süýem barmagyny näzik dodaklarynyñ<br />
deñine ýetirdi. – ruhy gymmatlyklary-da äsgermezlik etmek bolmaz!..<br />
– Eýsem näme! – Býuro agzasy onuñkyny gyzgyn goldady. – Bu<br />
meselede iñ möhümi-de halkyñ dil baýlygyna eýelik etmekdir. Dil –<br />
döwletiñkidir! Halkyñ dilinde baha beriji sözleriñ kök urmagy<br />
döwletiñ bähbidine däl. Bahany diñe döwlet berip biler, halkyñky:<br />
55
wasp etmek, begenmek, gynanmak. Döwlet ”gynan!” diýse! Halk öz<br />
islän wagty gynanyp, islän wagty-da begenjek bolsa, onda döwletiñ<br />
nämä geregi bar? Halkyñ diñe diline däl, onuñ toýuna-ýasyna-da şärik<br />
çykmaly. Meselem, ölen güni onuñ kepeni, toý güni-de susagynyñ<br />
sapy eliñde bolmaly, diñe şonda döwlet özüni arkaýyn duýup biler.<br />
Adamlaryñ öz keýpine doglup, öz keýpine-de ölüp gitmegi döwletiñ<br />
binýadyny opurýar. ”Adam wagtyndan öñ ölüp bilmez!” Bu parlak<br />
jümle jenap ýoldaş Prezidentiñ taglymatynyñ esasy sütüni. Her bir<br />
işimizde biz onuñ beýik açyşlaryndan ugur alýarys, şonuñ üçin<br />
ýalñyşlyklar diñe goñşy ýurtlarda bolup biler, bizde ýalñyşlygyñ<br />
bolmagy asla mümkin däl! Biz garamaýak halka jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ adyna çokunmany öwretdik, halk gije-gündiz şonuñ bilende<br />
meşgul. Bu taýy – Azyýa: halky nämä öwretseñ – oña şol gerek!<br />
Eger oña pelsepe otarmana ýol berseñ, onda ol pelsepe bilenem seniñ<br />
tagtyñy ýykar. Azyýanyñ zehini ýiti. Demokratiýany öwreden günüñ –<br />
ol öz başyny çarar. Mesele – Azyýa döwlet gurluşy üçin ölümlikli –<br />
şol güni daşlaşdyrmakda. Makiawelliniñ taglymaty bu işde ilkinji<br />
gollanma bolmaga mynasyp, ýöne ondan añryk ol bir ädime-de<br />
ýaranok. Sebäbi ol ýazylan wagtynda dünýäde demokratiki döwlet<br />
dolandyryşy ýoñ bolmandy, şonuñ üçin-de ol döwrüñ<br />
häkimdarlarynyñ güni edil çaga pişigiñki ýalydy. Bu gün – başga<br />
döwür, şonuñ üçinem jenap ýoldaş Prezident öz ölmez-ýitmez<br />
taglymaty bilen öñe çykdy. Bu durmuşyñ talaby. Mesele örän kyn: öz<br />
janyñy howpa salman, adamzadyñ birnäçe asyrlyk ösüş tejribesiniñ<br />
ýüzüne maçyladyp tüýkürmeli – Býuro agzasy owurdynda bol ýygnan<br />
sülekeýini gymmatbaha salfetka bilen süpürip, saçagyñ çetinde goýdy.<br />
– Onda-da şeýle bir tüýkürmeli, ýagny ýüzüne tüýkürilýän senden<br />
ýüzüni öwürmeli däl. Işiñ kyny şunda. Bu her kese başardyp duranok,<br />
şonuñ üçinem biz bu işi başaranyñ öñünde baş egmelidiris. Biziñ<br />
zamanamyzda bu diñe jenap ýoldaş Prezidente başartdy. Bu bulgury<br />
biz hut şonuñ saglygyna-da içeris! Ýaşasyn biziñ zamanamyzyñ<br />
akyly, paýhasy hem wyjdany bolan jenap ýoldaş Prezident!<br />
Iki aýal bilen Býuronyñ agzasy:<br />
– Halk! Watan! Jenap ýoldaş Prezident! – diýip, ses goşup<br />
gygyrdylar. Ýylan ahmal galdy...<br />
56
Býuronyñ agzasy dodaklaryny eliniñ arkasy bilen süpürip, myhmany<br />
utandyrman, dowam etdi.<br />
– Adamlar öwlüýä bilen döwletden gorkmasalar, onda başbaşdaklyga<br />
garaşyber. Gabrystanlyk diýmek näme? Bu taryh, däpdessur,<br />
tejribe! Ýurduń binýady bu üç läheńe daýanmasa, onda ol<br />
islendik ötegçi şemala hallan atar durar. Heý-de, biz muña ýol berip<br />
bilerismi? Ýok. Gabrystanlykda biziñ milli döwlet gurluşymyzyñ<br />
esaslary ýatyr. Biz döwlet dolandyrylyşynda öz halkymyzyñ geçmişini<br />
döredijilikli peýdalandyk. Netijede ýurtda ilki “Üç Ýyllyk<br />
Gümbaşlyk”, soñra “Bäş Ýyllyk Ümsümlik”, indem “On Ýyllyk<br />
Asudalyk” yglan edildi; olam kem-kemden “Ählumumy Baky<br />
Dymyşlyga” ösüp geçmeli. Bu syýasat eýýäm öz miwesini berdi:<br />
ýurtda dymyşlyk edil gonamçylykdaky ýaly çuñ we ol mundan beýläkde<br />
çuñlaşdyrylar. Bu jenap ýoldaş Prezidentiñ geçiş döwri üçin işläp<br />
düzen öñdengörüji parasatly Programmasy; özümiz üçin näçe<br />
kemsidiji bolsa-da, men Býuro agzalarynyñ-da ýurduñ ösüş<br />
programmasynyñ detallaryndan habarsyzdygyny boýun almalydyryn –<br />
bu döwlet syry. Biziñ borjumyz diñe buýrulany ýerine ýetirmek hem<br />
halkyñ asudalygyna gözegçilik etmek. Biz jenap ýoldaş Prezidentiñ<br />
beýik genisine ynanýarys hem oña garamaýak halkdan on esse beter<br />
tagzym edýäris, elbetde şol sebäpli-de bizde ösüşiñ ownuk-uşak<br />
detallary barada hiç hili sorag döränok. Asla hiç kimde hiç hili sorag<br />
döränok. Säbebi hemme soraglaryñ jogaby öñünden berlen. Gadyrly<br />
myhman, eger bir dem oýlanyp görseñiz, oýlanmak prosesini mundan<br />
añryk çuñlaşdyrmak üçin Býuronyñ agzasynyñ idini ýeterlik däldir,<br />
”döwlet” diýmek näme, ”adam” dälmi? Elbetde. Adamyñ<br />
durmuşynda-da, iñ esasy zat: ömür bilen ölümiñ gatnaşygy. Ine, hut<br />
şu ýerde-de jenap ýoldaş Prezidentiñ aýylganç öñdengörüjiligi ýüze<br />
çykýar. Hany, indi özüñiz aýdyñ, ol bu barada näme diýýär?<br />
Adam sypatyndaky ýylan bu dara-direde haýsydyr bir kelle döwerlik<br />
matal bardygyna ynanmady. Ol Býuro agzasynyñ gözleriniñ içine<br />
bakgarylyp, öz zäherli agzyndan çykmagyna garaşylýan pähimi eçildi:<br />
– ”Adam wagtyndan öñ ölüp bilmez”!<br />
– Berekella! Aperin! – Býuro agzasy kaýyllar galyp gygyrdy. – Siziñ<br />
düşbüligiñiz hormat goýarlyk derejede! Bu, elbetde, siziñ saglygyñyza<br />
57
ulgur götermeli pursadyñ gelip ýetendigini äşgär edýär! Biziñ<br />
jemgyetimize hoş geldiñiz, gadyrly Musa Çöli!<br />
Aýallar hoşboý ysly üzüm şerabyna näzik dodaklaryny ýetirdiler.<br />
Býuro agzasy öz sözüni ruhybelentlik bilen jemledi.<br />
– Görşüñiz ýaly biziñ ýurdumyz döwletliligiñ añrybaş nusgasydyr.<br />
Halk döwletiñ ideýalaryny diñe bir gözi, gulagy bilen däl-de, eýsem<br />
bütin endamy bilen özüne siñdirýär. Eger-de biz ilkibaşdan liderimiziñ<br />
iýmiti bilen garamaýak halkyñ iýmitiniñ arasyndaky tapawudy<br />
gözümiziñ göreji kimin goramadyk bolsak, munuñ soñunyñ nirä baryp<br />
degjegini kim aýdyp biler?<br />
Edil şu ýerde-de ýylan özüniñ ýañy aýak basan jemgyetinde<br />
ýaşamakdan häzirlikçe örän ejiz gelýändiginiñ üstüni açdy. Bu<br />
jemgyýetde hemme zat şeýle ýöntem hem şeýle çylşyrymly…<br />
– Bu, elbetde şeýle... her jandaryñ öz iýmiti – özüniñki. Ýöne jenap<br />
ýoldaş Prezidentiñ iýip ýetişmedik tagamlary açlara sogabyna<br />
berilýärmi ýa-da satuwa çykarylýarmy? Meselem, aýdaly, dükanlara,<br />
bazarlara...<br />
Bu soragy eşidende, Býuro agzasynyñ ör-gökden gelendigi bildirdi,<br />
onuñ inçejik gaşy ynjyly çytylyp gitdi. Ýöne ol özüne erk etmegi<br />
başarýandygyny ýüzugra subut edip, mylaýym ýylgyrdy.<br />
– Elbetde, elbetde... görseñizläñ... hawa... Ol iýmitleri adaty<br />
dükanlara satuwa çykarsañ, onda olaryñ ymsyndyryjy güýji gözgörtele<br />
peseler, olary mynasyp grajdanlaryñ iýmegini üpjün etmek<br />
çylşyrymlaşar we bu işde gowuşgynsyzlyk ediläýen halatynda<br />
garamaýak köpçülik bilen döwletiñ binýadyny emele getirýän<br />
gatlaklaryñ arasyndaky hökmany tapawuda aýylganç zarba urlar. Şol<br />
sebäpdenem ol iýmitler siziñ diýýän dükanlaryñyzda däl-de, eýsem<br />
hökümet, partiýa we gizlin gullugyñ işgärleriniñ ýörite dükanaşhanalarynda<br />
satylýar. Jenap ýoldaş Prezident adamlary dürli<br />
gatlaklara bölmegiñ ägirt ussady hasaplanýar. Bu taglymata görä,<br />
adamlar öz aralaryndaky tapawudy görmeli hem-de oña<br />
guwanmalydyrlar. Bizde jogapkär işgärler üç gatlaga, gizlin gullugyñ<br />
işgärleri dört gatlaga, garamaýaklar bolsa, sekiz gatlaga bölünýärler.<br />
Diñe aýratyn hyzmat görkezen adam bir gatlakdan beýleki gatlaga<br />
58
geçip bilýär. Bolmasa, her kimiñ öz gatlagy ömürlik. Ýöne garamaýak<br />
bolup doglan garamaýaklygyna-da ölýär. Bu umumy kada.<br />
– Çölden seredeñde, garşyñda diñe bir gatlak bar – adamzat.<br />
Tal Tagan owadan salfetka bilen agzynyñ ýagyny süpürip, gelinleriñ<br />
ýüzüne syrly seretdi-de, örän ýakymly üsgürinjiredi.<br />
– Bu ýerde hiç hili geñ zat ýok. Daşyndan seredeniñde, bütewi<br />
görünýän zat kän. Emma iş ýüzünde beýle däl. Şonuñ üçin-de jenap<br />
ýoldaş Prezidente örän kyn düşýär. Meselem, ine, siziñ göwnüñize,<br />
onuñ iñ ýakyn töwereginde oña iñ wepaly adamlar bolaýjak ýalydyr.<br />
Emma bu beýle däl, bolup-da bilmez. Jogapkär işgärleriñ iñ ýokary<br />
gatlagy iñ bir ynamsyz adamlardan düzlen. Olar ýurdy edara etmäge<br />
gatnaşýarlar we şol sebäpli häkimiýetiñ gizlin syrlarynyñ belli bir<br />
bölegini öwrenip ýetişýärler. Munuñ özi häkimdaryñ garşysynda<br />
olaryñ howply adamlara öwrülmegi üçin ýeterlikdir. Köşgüñ<br />
niresinden girip, niresinden çykmalydygyna belet bolan adamda özüne<br />
ynam döräp biler. Diýmek, jenap ýoldaş Prezidentiñ olara öz janyny<br />
ynananyp bilmejegi öz-özünden düşnüklidir. Olar onuñ orunbasarlary,<br />
ministrleri we gizlin gullugyñ ýolbaşçylary. Welaýat häkimlerini-de,<br />
isleseñiz, bu gatlaga goşup bilersiñiz. Hut şu sebäbe görä-de, çet<br />
ýurtlara sapara gidende, jenap ýoldaş Prezident olary ýanyndan<br />
goýanok.<br />
Ikinji gatlak ýükçi eşeklerden ybarat. Olar öz gününden razy hem hiç<br />
hili problema döredenoklar. Üçünji gatlak gizlin gullugyñ iñ aşaky<br />
gatlagyny emele getirýär, ýagny olar hakynatutma şugulçylar.<br />
Şeýlelikde, gizlin gullugyñ iñ ýokarky hem iñ aşaky gatlagy barada<br />
siz eýýäm belli bir düşünje aldyñyz. Galany iki ortaky gatlak. Olaryñ<br />
birinjisi pul üçin işleýän adamlardan, ikinjisi-de – Watan üçin işleýän<br />
adamlardan ybarat. Biziñ ähli problemalarymyz soñky gatlak bilen<br />
bagly.<br />
– Näme, olaryñ içinde-de ygtybarsyzlary barmy? – diýip, adam<br />
eşigindäki ýylan haýran galdy.<br />
– Ýok. – Tal Tagan çalaja gülümsiräp, parahat jogap gaýtardy. –<br />
Ýöne şeýle adamlaryñ ol ýerde bolup biljekdigi hakda jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ taglymaty bar. Gizlin gulluga ýaşyryn gözegçilik edýän<br />
edara hut bu howp göz öñünde tutulyp döredilen. Bu edaranyñ adyny<br />
59
ilýän ýok. Ýöne oña işi düşeniñ gaýybana patasynyñ alynýandygy<br />
üçin oña ”Gaýybanaçylar” diýilýär. Bu zatlaryñ hemmesi, elbetde,<br />
biziñ ýurdumyzyñ düýnki güni. Jenap ýoldaş Prezidentiñ genisi biziñ<br />
halkymyza has täze açyşlary berdi. Halk hojalygynda ”galyndysyz<br />
önümçilik” diýen bir tehnologik usul bar, ine, jenap ýoldaş Prezident<br />
bu önümçilik tehnologiýasyny ýurdy dolandyryş sistemasyna çenli<br />
ösdürdi. Ozallar biziñ ýurdumyzda hökümet, partiýa edaralarynyñ we<br />
gizlin gullugyñ garrap sandan galan kadrlary halk hojalygy üçin<br />
ýitirilýärdi. Emma indi beýle däl. Indi olar ömrüniñ ahyrky<br />
minutlaryna deñeç halkyñ hyzmatynda. Biraz howlukmasañyz, siz<br />
muña düşünersiñiz. Bu zatlar edil daşyndan göräýeniñ ýaly däldir. –<br />
Tal Tagan bir bulgur rus aragy bilen bir bulgur fransuz konýagyny<br />
arasyna salym bermän owurtlady. – Siz gaty dogry aýdýarsyñyz.<br />
Biziñ ýurdumyzda doly bahaly grajdanin hökmünde nagtly ömür<br />
sürmek üçin ýurduñ kanunlaryny berk ýerine ýetirmeli. Olar iki sany:<br />
birinjisi jenap ýoldaş Prezidente baky wepalylyk kasamy, ikinjisi-de<br />
onuñ öz paýhasyndan dömüp çykan we ýurduñ jemgyetçilik<br />
durmuşynyñ ähli taraplaryny kadalaşdyrýan pähim. Ony siz eýýäm<br />
özleşdirene meñzeýäñiz? – ýylan edep bilen baş atdy. – Ýurt bu iki<br />
sany mizemez düýp kanun we jenap ýoldaş Prezidentiñ ”Pähimler”<br />
kitaby esasynda edara edilýär. Haçanda halk nakyly jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ pähimine öwrülende, ol kanuny güýje eýe bolýar. Şondan<br />
soñ oña boýun bolmak hemmeler üçin hökmany.<br />
– Men kanunlar Mejlisde güýje girizilýändir öýdüp ýörüpdirin –<br />
diýip, okumyş ýylan özüniñ türkanalygyndan zeýrendi.<br />
Getirilip, öñünde goýlan indiki tagamdan işdämen dadyp, Tal Tagan<br />
gürrüñdeşiniñ tüntlüginden ýiti lezzet alyp, ýylgyrdy.<br />
– Al, börek iýip otur, edil ganlyja böwrek ýalydyr. Elleriñe gül<br />
bitsin, Nabat! Hawa, men ýañy näme diýdim-ä?<br />
– Kanun çykarylyşyny düşündirjek bolduñyz öýdýän.<br />
– Hawa, pikir edişiñiz, umuman, dogry, teoriýa taýdan alanyñda,<br />
kanunlary Mejlis çykarmaly. Ýöne bu eýýäm adamzadyñ düýnki güni.<br />
Biz bolsa, ähli şertlilikleriñ ıüzüne tüıkürip... – Nabat Bıuro agzasyna<br />
tüıs jaı wagty assyrynlyk bilen kagyz salfetkany uzatdy, – ...öz<br />
ıolumyz bilen öñe barıarys. Nakyl bilen ıöredip bolıan ıurtda akyl<br />
60
kime derkar?! Mejlisiñ deputatlaryna el galdyrmak we çarpmak ıaly<br />
döwlet ähmiıetli wezipeler ynanylıar. Olara kagyz doldurmagy ynanyp<br />
bolanok. Munuñ üçin sowat gerekdigini siz añıansyñyz. Deputatlar<br />
halkyñ içinden saılanyp alynıar, ıöne halky, elbetde, jenap ıoldaş<br />
Prezidentiñ özi belleýär. Ýagny bizde ”Halk” diýen ýörite gurama bar.<br />
Aýlykly. Bu ýerde ýalñyşlyk howpy büs-bütin aradan aýrylan. Norma<br />
boýunça dükanlara goýberilýän adaty iýmiti iýýän adamlar halk hasap<br />
edilmeýär, olar garamaýaklar. Garamaýaklaryñ sekiz gatlakdan<br />
ybaratdygyny men size eýýäm aýtdym. Ana, şol sekiz gatlagyñ iñ<br />
ýokarkysyndan Halk Maslahatyna wekiller gatnaşdyrylýar. Olar<br />
partiýa we hökümet işgärleriniñ iñ aşaky gatlagyna gabat gelýärler.<br />
Soñky gatlagyñ garrap sandan galanlaryndan ýörite ýygnakçy<br />
ýaşulular döredilýär we olar sakgal goýbermäge borçly edilýärler.<br />
Gizlin gullugyñ pensionerleri-de iñ soñky höweslendiriji çäre<br />
hökmünde bu Maslahata agza saýlanylýar. Emma olar gulluk möhleti<br />
döwründe polkownik çininden geçen adamlardan ybarat bolmaly. Bu<br />
kanun bizde berk saklanýar we ol kiçi çinleriñ arasynda aşa duýgur<br />
adamlaryñ gabat gelýändigi bilen baglanyşykly. Birki ýyllykda şonuñ<br />
ýaly bäş-üç adam Halk Maslahatyna gatnaşanlaryndan soñra dyñzap<br />
gelen duýgularyna çydaman, öz-özlerini asyp öldürdiler. Görlüp<br />
oturylsa, olaryñ iñ ulusy leýtenant çininde bolup çykdy.<br />
– Ýazyjy-şahyrlar, jurnalistler, umuman, döredijilik işgärleri näçe<br />
gatlakdan ybarat?<br />
– Olar özbaşyna gatlak emele getirmeýärler. Olar toparlara bölünen<br />
we her topar bir gatlagyñ iýmit paýyndan iýmitlenýär. Meselem,<br />
olardan gizlin edaranyñ iñ aşaky gatlagynda hasapda durýanlary jenap<br />
ýoldaş Prezidentiñ Köşklerinden ýapyk söwda nokatlaryna satuwa<br />
çykarylýan saýlama iýmitlerden iýmitlenýärler. Baýrak alanlary<br />
döwleti edara etmäge mysaly görnüşde gatnaşdyrylýan gatlaklaryñ<br />
haýsydyr biriniñ iýmit limitine berkidilen. Olaryñ ýagdaýy baýragyñ<br />
derejesine bagly. Düýbünden eýesizleri Diller institutynyñ halk<br />
döredijiligi bölümin eýeçiligine degişli. Indi siziñ öz ykbalyñyzy<br />
çözmäge wagt boldy. Siz bu ýerden gös-göni Welaýatkoma gidiñ, iş<br />
wagty bireýýäm gutardy, ol ýerde diñe size garaşyp oturandyrlar.<br />
Ilkinji duşuşyk mende uly täsir galdyrdy, bu kiçi zat däl!<br />
61
Ýüzüne gurak ikindiniñ şemaly uranda, Musa özüniñ suwsuz şäheriñ<br />
sus köçesi bilen tutduryp barýandygyny görüp galdy. Ýylanyñ<br />
damagyndan çykan ýaly lowurdap duran süýnmek maşyn onuñ<br />
söbügini basyp, yzyna düşüp gelýärdi. Onuñ sürüjisi Musa Çölä iñ bir<br />
dostlukly duýgy bilen seredip, her gezek gözleri kaklyşanda, başyny<br />
atyp dişlerini akjardyp ýylgyrýardy. Welaýatkoma gelenlerinde<br />
maşyndan çalasynlyk bilen düşen sürüji Musa Çöliniñ öñüne geçip,<br />
oña agyr agaç gapyny açyp berdi.<br />
– Merhemet ediñ!<br />
Musa Çöli minnetdarlyk bildirip, salkyn koridora burnuny sokdy.<br />
”Görsene muny, iliñ entek gerşi ýylanok, bular bolsa eýýäm salkyn<br />
küýseýär! – diýip, ýylan öz ýanyndan haşyrdady. – Endamyny ýag<br />
alanlar!” Ol gum-guklyk bolup ýatan koridorda gerekli gapyny<br />
agtaryp, esli aýlandy. Kimdir birinden salgy alaýyn diýse-de, egereger<br />
adam görmedi, oña gapyny açyp beren sürüji peýdaly bolup<br />
biljekdi, ýöne ol ýere giren ýaly niräkdir bir ýaña gürüm-jürüm boldy.<br />
Gapylaryñ käbirinden ýuwaşjadan yşyklap gören Musa Çöli<br />
salkyndan giñiş kabinetlerden, stollaryñ üstünde çaşyşyp ýatan<br />
kagyzlardan, otaglaryñ aýnasyndaky sowudyjy kondinsionerleriñ<br />
çynlakaý işinden çen tutup, bu taýynyñ eýesiz däldigini bildi. Ýöne<br />
hany ol eýe? Ol ýene-de öñe ýöredi we bir agyr gapyny itdi. Şonda<br />
otagyñ töründen bir derwüş sypat aksakgal baba örüp, oña garşy<br />
gaýtdy. Musa Çöli entek özüne gelip ýetişmänkä ol arzyny aýtdy:<br />
– Meniñ Çarwa obasynda Aksakgallar geñeşiniñ başy bolasym<br />
gelýär. Ýogsam ölenimi gowy görjek, ýöne men nädip öleýin?<br />
Başga-da bir üýşüp duran soragy bolmansoñ, Musa Çöli oña irdegiçde<br />
bermeli ýeke-täk soragyny berdi:<br />
– Siz nämüçin Öwezi öldürdiñiz?<br />
Derwüş baba düşnüksiz gülümsiredi.<br />
– Öwez ýaşamaga ukypsyz bolup çykdy. Ol döwre uýgunlaşyp<br />
bilmedi. Onsoñ ölmese, alajy näme? Biziñki – ýetene sebäp...<br />
– Onuñ aýalynyñ ykbaly niçik bolar?<br />
Derwüş baba ýüzüni çytdy.<br />
– Men näbileýin? Ol döwre uýgunlaşmaga synanyşýar, galanynam<br />
görüberdik-dä...<br />
62
Öz kowumdaşlarynyñ takdyry ýadyna düşen Musa Çöliniñ girre<br />
gahary geldi.<br />
– Biziñ ýolumyz aýry. Goý, her kes elinden gelenini aýamasyn: siz<br />
meni tanañzok, menem – sizi!<br />
Ol gapyny ýapdy-da, alagarañky koridor bilen öñe ýöräberdi. Onsoñ<br />
burçdan öwrülen ýerinde eýlekilerden has haşamly bir gapa duşdy.<br />
Açsa, içinde özüni bu jaýa salan kişi üstüne uçar gonaýmaly ýaşyl<br />
mahmal örtgüli stoluñ añry çetinde saçyny darap otyr. Ýöne indi onuñ<br />
sürüjä meñzeýän ýeri ýokdy.<br />
– Geliñ-geliñ! Köp garaşdyrdyñyz. Gapyny açyp beremsoñ, men siz<br />
öz başyñyzy çararmykañyz öýdüpdim, emma edil beýle-de däl ekeni.<br />
Kofemi ýa-da çaý? – kabinet eýesi oturgyçlaryñ birini çekip,<br />
myhmana oturmaga kömek etdi. – Hawa, olary siz haçan isleseñiz içip<br />
bilersiñiz, ýöne häzir däl.<br />
Musa özüniñ turuwbaşdan ýokary partiýa gatlagyna aralaşandygyny<br />
syzdy. Ony iñkise goýan birje zat, gürrüñdeşiniñ öz gözlerine göni<br />
garamakdan gaça durmagydy.<br />
– Tal Tagan size düýn örän gyzykly baha berdi... – ýylan tasdanam:<br />
”Nädip düýn?” diýipdi, emma diñe guraksy ýuwudynyp oñdy. – Biziñ<br />
örän uly açyşyñ üstünden baran bolmagymyz-da ahmaldyr... – ýag<br />
çalnan ýaly seýrek saçy bir gapdala kese daralan akýagyzdan dolmuş<br />
welaýat eýesi her sözüne aýratyn basyp gepledi. – Elbetde, biziñ<br />
tanyşlygymyz az, ýöne ynamymyz uly. Beýle gymmatly partiýa<br />
kadrynyñ ýolda ýatmaýandygyny her bir zatdan gowy bilýäris. Biz<br />
sizi gözümizi ýumup işe almaga-da taýyn. Biziñ oba hojalygymyz,<br />
jenap ýoldaş Prezidentiñ merdana eginlerinde dur, biziñ hemmämiz<br />
birigibem onuñ ýüküni ýeñledip bilmeris, ýöne ähli güýç-gaýratymyzy<br />
sarp etmek borjumyz. Diýmek, biziñ oba hojalygymyz üçin siziñ<br />
gymmatly tapyndy bolaýmagyñyz-da ahmal, ony kim bilýär? Göreli,<br />
mundan näme netije çykýar. Söz sizden!<br />
Musa ýerinden turdy, galstugyny düzedişdirdi.<br />
– Biz ekin meýdanyny öñküden iki esse giñelderis!<br />
– Gowy.<br />
– Gowaça ekişini ilden on gün ir tamamlarys!<br />
– Ajap! Munuñ özi inisativa.<br />
63
– Pagtany öñküden iki esse köp bereris!<br />
– Bu eýýäm – wada. Tal Taganyñ ýöne-möne adama pisindiniñ<br />
oturmajagyny men gowy bilýärin, şonuñ üçinem men sizden arkaýyn.<br />
Şeýle biri bize gerekdi. – welaýat eýesiniñ bu mylaýym sözleri<br />
Musanyñ ykbalynyñ oñyn hem çalt çözülýändigini añlatdy. Emma bu<br />
çözgüt birneme geñsi bolup çykdy. – Biz size guwanmakçy, welaýata<br />
wepaly boluñ. Köne partiýa agzasy bolmagyñyz biz üçin – esasy zat.<br />
Adam bolmak añsat, onuñ üçin dogulmagyñ özi ýeterlik, ýöne köne<br />
partiýa agzasy bolmak, bu her kime ýetdirip duran bagt däl. Siz biziñ<br />
ile tüýs jaý wagtynda geldiñiz, biz häzir öz ýurdumyzy dünýäniñ<br />
merkezine öwürmegiñ aladasynda. Ol merkeziñ biziñ ýurdumyzda<br />
bolmalydygyna jenap ýoldaş Prezident ýekeje-de şübhe goýmady. – ol<br />
diwardan asylgy surata elini uzatdy. Basym bütin dünýä biziñ<br />
ýolumyzy ykrar eder. Dünýäniñ gitjek ýeri nire? Ähli ýangyç<br />
resurslary jenap ýoldaş Prezidentiñ elinde. Atom çemodanjygy kimiñ<br />
elinde bolsa, şonuñkyda bolsun, esasy zat ýangyç resurslary. Jenap<br />
ýoldaş Prezident täze asyryñ täze eýesi. Ol öz asyryna ”Altyn asyr”<br />
diýip at dakdy. Nebit-gaz ýataklary kimiñ elinde bolsa, alty asyryñ<br />
sazyny-da şol buýrar! Ol saz kimiñ gulagyna ýakmasa, goý, özünden<br />
görsün!<br />
Biziñ günlerimiz – erteki: jenap ýoldaş Prezident öz halkyny<br />
asyrlaryñ tümlüginden çykaryp, ýagty geljege ullakan ewolýusion<br />
ädimler bilen alyp barýar. Rewolýusiýalardan biz öler ýaly ýadadyk,<br />
bes! Bu illerde rewolýusiýanyñ ömri tükendi. Indi ewolýusion<br />
özgerişleriñ zamany geldi. Dek düýn! Siziñ bagtyñyz getirdi, siz uzaga<br />
gidersiñiz! Bizde ilki kolhozlar, soñra daýhan birleşikleri, soñra<br />
kärendeçilik, soñra potratçylyk ýatyryldy. Indi obalar müdirlige<br />
öwrülýär. Men sizi Çarwa obasyna müdir edip belleýärin. Eýsem<br />
nämüçin bellemeli däl? Siziñ gelşiñiz meni haýran etdi, beýle-de bir<br />
şowly ýöriş bolar ekeni! Biz size ewolýusion okgunlylygy we<br />
barlyşyksyzlygy öwrederis. Bu ýolda biz hiç bir zady gaýgyrmakçy<br />
däl. Adam resurslary entek ýeterlik. Esasy zat – öñde goýlan<br />
ewolýusion maksat! Jenap ýoldaş Prezident biziñ halkymyzy diñe<br />
özüne görünýän örän aýdyñ ýol bilen romantiki belentlikleriñ ebedi<br />
doñaklygyna alyp barýar. Ol şeýle diýýär: ”Adam wagtyndan öñ ölüp<br />
64
ilmez!” Halkyñ bu gününi we geljegini şundan aýdyñ kesgitläp<br />
bolarmy? Elbetde, ýok. Bu kesgitlemä hiç zat goşmak-da, aýyrmak-da<br />
mümkin däl, ýagny gadagan! Boýun egmeli we öñe gitmeli! Biziñ<br />
düşünişmäge wagtymyz ýok, bes! Indi biz hiç kesi diñlemekçi däl!<br />
Biziñ elimizde jenap ýoldaş Prezidentiñ yglan eden ”Üç Ýyllyk<br />
Gümbaşlyk”, ”Bäş Ýyllyk Ümsümlik”, ”On Ýyllyk Asudalyk”<br />
Programmalary bar. Olar hem geljekde Ählumumy Dymyşlyga we<br />
Baky Jennete ösüp geçer.<br />
– Gowaçadan başga zat ekse bolmazmyka? – Ýylan ikirjiñlenip<br />
sorady.<br />
– Elbetde, bolar. Isle, temmäki ekiñ, isle-de – banan. Ýöne<br />
tabşyranyñyzda – pagta tabşyrsañyz bolany.<br />
– Nämüçin?..<br />
– Sebäbi pagtanyñ häkimligi biziñ öñde goýan maksadymyza dogry<br />
gabat gelýär. Gep ekinde däl, halky edara etmekde. Halka şeýle bir<br />
ekin ekdirmeli, onuñ üstüne mydama edil uruş düşen ýaly bolmaly,<br />
ýagny hiç zada, aýratynam özi hakynda pikir etmäge eli degmeli däl.<br />
Asla onuñ pikirlenmäge wagty bolmaly däl! Pelsepe hergiz döwletiñ<br />
düýbuni opurýar. Halk bolsa, sähelçejik wagt tapsa, pelsepe otarmaga<br />
görin. Ertir irden oba git, adamlary yzyña düşürip, ýeñişlerden<br />
ýeñişlere äkit! Goý, seniñ ýoluña jenap ýoldaş Prezidentiñ gözüñi<br />
gamaşdyryjy şöhlesi ýagty saçsyn! – soñky sözlerini ýerinden ör<br />
turup, dabara bilen aýdan welaýat eýesi Musanyñ gulagyna etlek<br />
dodaklaryny degrip, diñe onuñ özüne eşitdirip: – Ýöne men saña<br />
birjigem ynanamok... – diýip, gyzgyn pyşyrdady.<br />
Welaýat eýesiniñ bu sözleri eýýäm bu jaýda hyñ berýän häkimligiñ<br />
işgärleriniñ gürrüldili el çarpyşmasyna ýakymly garylyp gitdi. Musa<br />
minnetdarlyk bilen baş egip, Hojam Şükürowiçiñ pamyk ýaly<br />
ýumşajyk ak ellerini öz uzyn barmakly penjesi bilen işdämen gysyp<br />
hoşlaşdy-da, daşaryk çykdy. Ol welaýat häkimliginiñ gapysynda<br />
durup, daşyna gedemlik bilen göz aýlady. Şäher kaýyllyk bilen dem<br />
alyp ýatyr, adamlaryñ sussy basyk, eginleri gysyk. Olar töweregi<br />
fontanlaryñ zynjyry bilen gurşalyp, ýaz, tomus, güýz aýlary salkyn<br />
gülli atyzlara çümýän kaşañ jaýyñ ýanyndan tükeniksiz ýazykly<br />
boýunlaryny burup geçip barýarlar. Bu jaýyñ töwereginde şowhun<br />
65
turuzýanlar diñe üme düşmez serçeler. Başga ýerde suwsuzlyk olara<br />
wehim salansoñ, olar bu bagyñ eýeleriniñ şanyna saýraýarlar. Guşlar<br />
adam däl, olar jokrama yssyda suwsuz hem iýmitsiz ýaşap bilenoklar.<br />
Musa sowuk gözleriniñ jübüt tegelegini siññin dikende, serçeleriñ<br />
sürüsi şahadan şaha böküp, jürküldeşip, oña golaý-golaý geldi.<br />
Olaryñ käbiri eýýäm onuñ hut gözleriniñ öñünde pelpelleýärdi.<br />
Zeýrenç gatyşykly süýji jürküldi bilen agzyna ýakynlaşyp gelişleri<br />
diýseñ ýakymlydy. Musa lezzet bilen towlanyp, birdenem batly owsun<br />
atdy.<br />
– Ah, siz süýjüjeler! Siz asyl bu ýerdemi?..<br />
– Nämejik diýdiñiz?.. – onuñ arkasyndan usullyk bilen gelen goja<br />
bagban piline söýenip durşuna geñirgenip sorady.<br />
– ”Hüş-şt!“ diýdim. – Al-da-jylar! Ahmal bolsañ, gözüñi çokjaklar!<br />
Musa Çöli bu ýerden derrew garasyny saýlamak bilen boldy.<br />
Elbetde, ”hä” diýmänem, entek oñly diýen etmäni öwrenmedik<br />
aýaklary ony bazara eltdi. Çünki gadymy şäherde hemme ýollar<br />
bazara getirýär. Wagt ikindine golaýlap, bu ýeriniñ mähellesi-de<br />
günortankydan has köpdi. Bu gezek ol bazara barmadyk bolsa gowy<br />
boljakdy, emma ýalñyşjagyñ gözi batyl, ol bazara ýañadandan girdi<br />
we adamlaryñ arasyndaky ilkinji gödek ýalñyşyny goýberdi. Sebäbi<br />
iki ädim ätmänkä, gözi düýnki söwdägär gelne düşdi we ar almak<br />
islegi döredi. Haýsydyr bir bazarçynyñ özüni aldamagyndan<br />
gatyrganan ýylan sowuk gedemlik bilen gelne garşy ýöredi, baryp,<br />
onuñ üstüne süründi.<br />
– Nämüçin meni aldadyñyz? Siz adammy ýa-da ýok?<br />
Gelin dodagyny ýigrenç bilen çömmeldip, onuñ ýüzüne aýratyn<br />
äwmezeklik bilen seretdi.<br />
– Size kim diýerler? Men sizi tanabilmedim-le?<br />
– Hany, meniñ pullarym? Olary yzyna beriñ, ýogsam meniñ<br />
gaharym geler!<br />
Ýylan gelniñ garaklaryna tiñkesini dikip, ony sowuk gözleriniñ ody<br />
bilen daglady. Gelin ilki bir aljyrajak ýaly etdi, emma derrew özüne<br />
gelip, ters aýlandy-da, ýylanyñ gözlerinden sypdy we bada-bat uly<br />
gykylyk turuzdy.<br />
– Dat, talañçy gelendir-uu! Gündiziñ günortany, ýetişeweriñ-uu!!<br />
66
Bu gykylygy eşiden bazarçylar ýerli-ýerden sütemkäriñ üstüne<br />
topuldylar. Ýylan, bir görse, bazarçylaryñ ýekedaban ýaly<br />
ýumruklary galgaşyp, onuñ süýr depesinde inip gelýär, sähelçe<br />
eglense, atarabanyñ aşagyna düşenden enaýy etjek däller. Rejäniñ geñ<br />
däldigini gören okumyş ýylan ”assa gaçan namart!” diýip, adamlaryñ<br />
arasyndan sümlüp, zut gitdi. Gykuwa ökde bazarçylar onuñ yzyndan<br />
”ýetdim-ýetdim!” edip, uzak kowdular. Iñ öñde-de bazarçy gelin.<br />
– Tutuñ ilden çykan azgyny! – ol uly ili bilen gygyrýar. – Onuñ<br />
menden algysy barmyş! Añkasy aşan lakaşa! Señ ýürejigiñ näme<br />
küýseýänini bilýän ýokdur?! Tutuñ ony, ikini islemez ýaly ediñ!<br />
Kepjebaş şeýle bir dowla düşdi welin, ol tä şäherden çykyp,<br />
özüni adam-garasyz harabalaryñ içine urýança ynjalmady.<br />
Kowgudan gutulandygyna ymykly göz ýetirensoñ, ol<br />
bukusyndan çykyp, ozal gowuny taşlap gaýdan ýerine garşy<br />
ýöneldi. Baryp, gowunyñ üstünde bir silkindi-de, gaýtadan öñki<br />
ýylan keşbine girdi we çöp-çalama siñip gitdi. Gün ýaşansoñ bu<br />
töwerekde adam bolup, elkin ýatmaga batyrlyk edip bilmedik<br />
ýylan bu gijäni şäheriñ alkymyndaky köne ýykyk harabada<br />
galagop geçirdi; ýöne onuñ adamlardan öýkesi welin uzyn gije<br />
egsilmedi.<br />
67
4. Harabadan çykan häkim<br />
Dañdanyñ şapagy gyzaryp, köne harabanyñ gerişleri ot alanda,<br />
Kepjebaş köne galanyñ ýoñsuz jaýrygyndan kellesini çykaryp, düzüñ<br />
içinden tozan turzup gelýän ýeñil maşynyñ ýoluna tes-tegelek<br />
gözleriniñ sowuk jübütini dikip ýatyrdy. Bu ulagyñ hut öz yzyndan<br />
gelýändigini anyk bilende, ýylanyñ gözlerindäki sowuk gedemligiñ ody<br />
uludan ýandy we az wagtlyk-da bolsa, adamlara bolan düýnki öýkäniñ<br />
üstüni doly basdy. Ol alkymyny çişirip, tarp urdy, ýatan jaýrygy<br />
göwresine dar göründi. Ýylan edil adamlar ýaly öz-özüne guwanyp,<br />
wagt ýitirdi, şeýdibem ýoluna garap ýatsa-da, ýeñil maşynyñ nädip<br />
alkymyna gelip ýetenini bilmän galdy. Maşyn onuñ çakyndan ýyndam<br />
bolup çykdy. Orta boýly, daýanykly sürüji ýigit maşyndan düşdi-de,<br />
eýlesine-beýlesine ýaltaklap, gala garşy gaýtdy. Ol galanyñ<br />
gädiginden içine girende, göze ilmezlik üçin jaýrykdan çykyp, galanyñ<br />
daş ýüzüne sallanmasa, Kepjebaşyñ dagy alajy galmady. Galanyñ<br />
içinde adam-gara görmänsoñ, gözüne inen deri eliniñ tersine sylan<br />
sürüji ýene-de daşyna çykyp, galanyñ töwereginde köw urmaga<br />
başlady. Täze başlygy nämüçin köne harabadan gözlemelidigine<br />
düşünmese-de, ol bu işi gowy gördi. Umuman, oña näme iş<br />
tabşyrylsa, ol şony-da gowy görmegi başarýardy. Häzirem özüne<br />
tabşyrylan işiñ aýratyn lezzeti onuñ gözlerinde möhüm alamat bolup<br />
köredi.<br />
Bu wagt edil ”bukuldym” oýnuna gyzygan ýaly iñ ýakyn jaýrykdan<br />
ýañadan yzyna, galanyñ içine sümmäge ýetişen Kepjebaş buljum<br />
ýerde suwlunyp gowundan çykdy-da, bir silkinip, şol demde adama<br />
öwrüldi. Bu taýdan ”ýitigini” taparyn umydyndan eýýäm el üzen<br />
sürüji ýagly papagyny mañlaýyna çümrüp, maşyna tarap ýöräberende,<br />
edil ýeriñ aşagyndan çykan ýaly garşysynda duýdansyz peýda bolan<br />
şilliñ uzyn bugdaýreñk kişä gözi düşende, allaniçigsi bolup gitdi.<br />
Onsoñ ol geñ galandygyny gizlejegem bolup durman:<br />
– Görsene, men harabanyñ içini-daşyny birlaý aýlandymmykam<br />
diýdim welin, beýle däl ekeni! Siz nireden çykdyñyz? – diýdi.<br />
68
Adam keşbine giren ýylan muña hezil edinip, özüniñ entek bu sürüjä<br />
tanyş bolmadyk ýylgyrmasy bilen aýratyn sowuklaç ýylgyrdy.<br />
– Şuş-ş-şu taýdan! Bar, senem kelläñi sokup gör, sygarmyka?<br />
Näbileýin-dä, seniñ gulaklaryñ päsgel beräýmese, olar gözilginç uly<br />
görünýäler...<br />
Müdiriñ äheñini ýüzüne alman, gözilginç inçe barmagyñ uzan<br />
gapdalyna ser salan sürüji muña degişme diýip düşündi we görkezilen<br />
ýarçygyñ ýanyna baryp, oña kellesini sokandan bolup, batnyksyz<br />
kikirdedi.<br />
– Beýle dar ötükden geçmek kyn iş. Munuñ üçin okuwyñ güýçli<br />
bolmaly, ýogsam menem nyzamly goşunda gulluk etdim, ýolda ýatan<br />
çöp däl, emma alajyñ nä, güýçlä boýun bolmak – merdiñ işi. Men<br />
tertip-düzgüne endik eden adam. – ol garnyny içine çekip,<br />
ykjamlandy. – Essalawmaleýkim, ýoldaş müdir! Meniń adym Ţaly.<br />
Buýruñ!<br />
Köne galanyñ ýylmanak burçundan onuñ degişmesine ýigrenç keýpi<br />
bilen seredip duran ýylmanak kişi oña öz äheñinde jogap gaýtardy.<br />
– Hany, onda sür bakaly oba garşy!<br />
Üsti brezent örtgüli ýeñil maşyn düzüñ içinde bat alyp ugrady. Musa<br />
Çöli öten gije alaka awlan ýerlerine gözüni aýlap, süýjülik bilen<br />
gerindi. Tümmekleriñ biriniñ añrysynda görnüp giden atýalmanyñ<br />
yzyndan tasdanam bütin göwresi bilen ümzügipdi, ýagşy wagty özüne<br />
gelip, saklandy. Kabinadan sallanyp barýan göwresini yzyna çekip:<br />
– Bolmaz! – diýip, dişlerini gyçyrdatdy.<br />
– Näme bolmaz, ýoldaş müdir?<br />
Şaly buýrulan her bir ýumşa taýyn görnüşde garnyny içine çekip,<br />
kesgin sorady. Mañlaýyna sowuk der gelen Musanyñ gahary tegelejik<br />
gözlerinden agsam diýdi, ýöne sesi welin, sowukganly çykdy.<br />
– Býuronyñ kararyny bozmak, jenap ýoldaş Prezidente ikilik etmek<br />
bolmaz!<br />
Sürüji garnyny öñküden-de beter içine çekdi.<br />
– Elbetde. Ýöne Gulluş Býuronyñ kararyny bozdy. Bu-da jenap<br />
ýoldaş Prezidente dönüklik etmek bolýar, şeýle gerek?<br />
– Şş-şeýle! Şş-şonuñ üçinem ol indi hiç kim.<br />
Şaly öñki başlygyna köneden duşmançylygy bar ýaly hezil etdi.<br />
69
– Ýok, hiç kim däl, hiç zat! Hiç kim bolanda – biz bolýas, ýagny<br />
gowy adamlar. Biziñ bahamyzy diñe jenap ýoldaş Prezident kesgitläp<br />
biler, – ol ýene-de garnyny içine çekdi. – Emma Býuronyñ kararyny<br />
bozmaga milt eden – hiç zatdyr!<br />
– Seniñ syýasy taýýarlygyñ hiç-neneñ däl – diýip, ýylan edil sarysy<br />
gaýnaýan ýaly ýüzüni çytyp belledi. – Maşyny göni kantura sür, bize<br />
Tal Tagan garaşýandyr.<br />
Oba kontorynyñ öñünde guma bulaşyp oturan daýhanlar maşynyñ<br />
tozanyny deñ-derman paýlaşyp ýuwutdylar. Täze müdir maşyndan<br />
suwlunyp düşdi-de, Býuro agzalarynyñ ýanyna baryp, edep bilen<br />
salamlaşdy.<br />
– Hormatly Musa Çöli, ýap-ýañyja daýhanlar sizi biragyzdan oba<br />
müdiri edip saýladylar. – Tal Tagan oña garşylarynda agyzlaryny<br />
öweldişip oturan daýhanlary görkezdi. – Bu üstünlik bilen men sizi<br />
jenap ýoldaş Prezidentiñ we Býuronyñ adyndan gutlaýaryn! – Tal<br />
Tagan çeýe müdiri şelaýyn gujaklap durşuna, onuñ egniniñ üstaşyry:<br />
– Näme soragyñyz bar? – diýip, banket jaýyna ugramanka halkdan<br />
berk sorady. Halk uludan demini aldy. – Onda ýygnak gutardy, işliişiñize<br />
dargañ. ”Ek!” diýlende, ekip, ”Or!” diýlende-de, ilden yza<br />
galmajak boluñ!<br />
– Onda bu pasyllary nätmeli borka: gyş diýdi, ýaz diýdi, güýz..?<br />
Märekeden çykan bu ýöwsel sesi Býuronyñ agzasy tutuk äheñde<br />
ýoldy.<br />
– Jenap ýoldaş Prezident bu meseläniñ üstünde häzirki wagtda<br />
çynlakaý işleýär. Bu ugurdan ol eýýäm ylymlaryñ doktory, akademik<br />
boldy! – oturanlar ör turup, el çarpyşdylar. – Basym bizde tomus<br />
bilen güýzüñ ýeri çalşyljak. Bu hakda bu gün-erte perman çykar.<br />
Şonda oba hojalygynda uly öñegidişlige garaşylýar. Sebäbi, Permana<br />
laýyklykda, ýazdan soñ öñküsi ýaly tomus däl-de, eýsem gös-göni<br />
güýz geler. Netijede ýañyja ekilen hasyly wagt ýitirmän, ýygnamaga<br />
mümkinçilik dörär. Gör, nähili elpe-şelpelik! Haýsy ýurtda şunuñ ýaly<br />
adalatly kanun bar?! Haýsy ýurtda şunuñ ýaly mesçilik bar?! Gepläñ!<br />
– daýhanlar özlerinden näme talap edilýändigine oñly düşünmeselerde,<br />
ätiýaçdan güýçli el çarpyşdylar. – Bu girizilýän täzeligiñ berjek<br />
netijesi – köre hasa. Diñe gözli körler, göripler hem içi kitüwliler ony<br />
70
görüp bilenok. Bu oñaýly täzelige garşy gitmek – jenap ýoldaş<br />
Prezidente garşy gitmek! Bu-da öz gezeginde – emen ene süýdüñe<br />
dönüklik etmekdir! Emen ene süýdüne dönüklik edýänlere nälet<br />
bolsun!<br />
– Nälet! Nälet! Nälet! – diýşip, daýhanlar gorkudan ýaña uly hyjuw<br />
bilen gygyryşdylar. – Ýaş-şasyn! Halk! Watan! Jenap ýoldaş<br />
Prezident!<br />
Býuronyñ agzasy öz işinden hoşal bolup ýylgyrdy. Onuñ sesinde<br />
günä geçijiniñ äheñi bolluk bilen çawup gitdi.<br />
– Diýmek... basym howanyñ bellisi bolar. Mundan öñ jenap ýoldaş<br />
Prezidente: agaç ekseñ, ýere kölegesiniñ düşýändigini subut etmek we<br />
kölegelerden iñ ýokary ylmy derejäni almak başartdy. Biziñ<br />
ýurdumyza ilkinji kompýuteriñ gelip düşmegi bilen ol ýakynda<br />
kompýuter ylymlarynyñ akademigi diýen ada mynasyp boldy. Bu<br />
mynasybetli-de oña üçünji gezek öz adyndaky ”Prezidentiñ ordeni”<br />
bagş edildi. Bu ordeniñ dakylmagy mynasybetli oña on ýedinji gezek<br />
”Halk Gahrymany”, on sekizinji gezek ”Hormatly il ýaşulusy” atlary,<br />
sekiz ýüzünji gezek ”Adalat” we dokuz ýüz ellinji gezek ”Ynsap”<br />
ordenleri berildi. Emma halkymyzyñ talaby gün-günden ösýär, ol indi<br />
jenap ýoldaş Prezidentiñ mukaddes adynyñ Aýa, Güne we Muhammet<br />
pygambere dakylmagyny isleýär. Ýurdumyzda ýaşaýan saýry<br />
milletleriñ göwnüne degmezlik üçin dini başgalaryñ çokunýan Isa<br />
pygamberine jenap ýoldaş Prezidentiñ ene-atasynyñ adyny dakmak<br />
karar edildi. Bu meselede zähmetkeşlerden gelýän teklipleriñ yzy<br />
üzülenok. Üzülmezem. Býuro muña güwä geçýär. Ýöne biz bu teklibe<br />
Isa pygamberiñ özüniñ näme diýjegine garaşýarys. Daş gulakdan<br />
eşidişimize görä, ol basym resmi wizit bilen bu dünýä ikinji gezek<br />
gelmeli. Pursatdan peýdalanyp, jenap ýoldaş Prezident onuñ bilen<br />
nahar başynda duşuşmakçy. Isa pygamberiñ beýle hormatdan boýun<br />
towlamajagy belli. Bu hakda biz Býuroda giñişleýin maslahat etdik we<br />
şeýle karara geldik. Ýagny Çarwa obasynyñ daýhanlarynyñ umumy<br />
ýygnagynyñ adyndan edil häziriñ özünde Isa pygambere jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ mähriban ene-atasynyñ adyny dakmak barada biragyzdan<br />
teklip kabul edilmeli! Garşy? özüni saklan? Ýok. Teklip kabul! Ajap!<br />
– daýhanlar ör turup, elhenç gürrüldi bilen el çarpyşdylar. Bu<br />
71
gürrüldä obanyñ şyrrygy çykan tamlarynyñ iñ soñky suwaglary-da<br />
paýrap ýere döküldi we haçandyr bir wagt zoraýakdan çig kerpiçden<br />
bitelik edilen diwarlaryñ betnyşan süññi göründi. Býuronyñ ideologiýa<br />
boýunça sekretary dowam etdi: – Onda bu günden beýläk hristian<br />
hudaýy Isa pygamberiñ adyny şeýle tutmaly: ”Jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ ene-atasy adyndaky Isa pygamber!” – dilden-agyzdan<br />
galan märekäniñ el çarpyşmasyndan töwerekde göterilen şor tozan<br />
köwsarlap yzyna geldi-de, daýhanlaryñ öz gözüne girip, gözlerini<br />
awuşatdy. Tal Tagan üsgürinjiredi: – Ýagny bu bolsa, biziñ<br />
halkymyzyñ ýurdumyzdaky dini başgalara edýän sylagynyñ<br />
şübhelenip bolmajak subutnamasydyr. Şübhelenmäge synanyşanlara<br />
ýurdumyzyñ Jenaýat Kodeksiniñ bir ýüz ýetmişden başlap, tä iki ýüz<br />
ýetmişinji maddasyna çenli aralykda iş kesilýär. Biziñ Garaşsyz<br />
Demokratik ýurdumyzda her adama howa ýaly zerur beýle<br />
maddalaryñ uly toplumy gije-gündiz halkymyzyñ hyzmatyndadyr!<br />
Daýhanlar ýene-de gürrüldili el çarpyşdylar. Karar jenap ýoldaş<br />
Prezidente tassyklanmaga iberildi. Ol paýtagtdan tassyklanyp yzyna<br />
gelýänçä prezidiumdakylar märekäniñ gözlerine gözlerini dikip,<br />
sarsman garaşdylar. Karar tassyklanyp, paýtagtdan yzyna gelende,<br />
Býuro agzalary daýhanlary bu ullakan syýasy ýeñiş bilen gutlap,<br />
banket zalyna ýörediler. Ol ýerde Býuro agzalaryny oba müdüriniñ<br />
medeniýet boýunça orunbasary Abat oba gelin-gyzlary bilen gujak<br />
açyp garşylady. Banket saçagynyñ bezelişi hyzmatyñ ýokary<br />
derejededigini görkezdi. Welaýat merkezinden getirilen ir-iýmişleriñ<br />
hemmesi saçagyñ üstüne düzlüpdir. Iýgi-içgi başlandy.<br />
Musa Çöli özüni Býuro agzalarynyñ içinde görüp, dylym-dylym etdi:<br />
gidişi hiç neneñ däl. Emma ol il deñinde saçagyñ başyna geçip, bir<br />
dogramça eti ýañy agzyna eltendirem welin, Býuro agzasy<br />
Tapyndyew syçrap ýerinden turdy-da, gelip, oturanlaryñ gözüniñ<br />
alnynda onuñ bokurdagyny bogup, uly ili bilen heñkirdi.<br />
– It ogly! Sen özüñi kimdir öýdýäñ?! Aýnadan daşaryk seret! Jenap<br />
ýoldaş Prezidentiñ mähriban halky bir döwüm çörege zar bolup,<br />
köçede gultunyp durka, neneñ edip, seniñ bokurdagyñdan iýmit<br />
geçýär?! Biz saña halkyñ aladasyny nädip etmelidigini öwrederis, tur<br />
ýeriñden! otur aşak! tur! otur! tur! otur! tur!..<br />
72
Haraý isläp, Tal Tagana delmuryp sereden Musa Çöli öz<br />
howandarynyñ adam bedenine aýratyn ýakymly zeýtun ýagyna haýal<br />
otda gyzardylyp gowrulan jüýje butjagazlaryny gizlin duýgudaşlyk<br />
bilen işdämen sümrüşini gördi. Onuñ özüne garşy çalaja baş<br />
atmasyndan ”gaýrat et!” diýen manyny okap, zäherli ýylgyrdy. Onsoñ<br />
çalt oturyp-turmakdan ýaña daljygara gelen müdir tä Býuronyñ<br />
agzalary iýip-içip bolýançalar dik aýak üstünde garaşdy. Iýmitden<br />
keýpini köklän Býuro agzalary oña gyñralyp, owadan gülli<br />
süpürgiçlerini boýunlaryna çoladylar-da, oba gözelleri bilen ýapda<br />
”öw-hä” atyşmaga gitdiler. Olaryñ şadyýan sesleri basym akaryñ<br />
boýundan eşidildi. Müdiriñ göwnüne bolmasa, ýaş oba gelin-gyzlary<br />
oýunda olardan asgyn geldiler. Ol boýnuny süýndürip, güzere garşy<br />
bakgaryldy, göwnühoş ýylgyrdy. Emma onuñ begenji uzaga çekmedi,<br />
salkynlap gelensoñlar, Býuro agzalary obada görelde ýygnagyny<br />
geçirip, Musa Çölä daýhanlaryñ öñünde kellesini ýalañaçlatdylar.<br />
Ýygnagy Tal Taganyñ hut özi alyp bardy. Ol süýem barmagyny täze<br />
müdire çommaldyp öñe çykdy.<br />
– Jenap ýoldaş Prezident biziñ gadymy topragymyzyñ üstünde<br />
garaşsyzlygyñ hem özboluşlylygyñ, erkanalygyñ hem işeññirligiñ,<br />
söýgüniñ hem gujur-gaýratyñ düýbüni tutýan, ösdürýän hem<br />
kämilleşdirýän wagtynda onuñ mukaddes ynamyndan haýynlarça<br />
peýdalanmaga ymtylýan päliýamanlaryñ ýurdumyzyñ içinde sümsünip<br />
ýörendigini biz bilýäris. Ine, siz bu adama serediñ! Jenap ýoldaş<br />
Prezident oña uly ynam bildirdi, siziñ obañyza müdir belledi. Bu diñe<br />
ynam däldi, eýsem şol bir wagtyñ özünde talap we buýrukdy, halky<br />
bol-elin durmuşa ýetirmek baradaky berk görkezmedi. Musa Çöli şol<br />
mukaddes ynamy, talaby, buýrugy ödedimi? Nebsimiz agyrsa-da, biz<br />
bu soraga ”ýok” diýip jogap bermeli bolýarys. Musa Çöli jenap<br />
ýoldaş Prezidentiñ mukaddes ynamyndan ters peýdalandy we öz işinde<br />
düýpli kemçiliklere ýol berdi. Siziñ her biriñiz öz durmuşyñyzyñ<br />
mysalynda bu tetelli adamlar üçin munuñ öñden gelýän ýörelgedigini<br />
bilýänsiñiz. Hawa, bu tetelliler jenap ýoldaş Prezidentiñ halk barada<br />
gije-gündiz edýän atalyk aladasyny püçege çykarýarlar. Eger-de Musa<br />
Çölüler aýakbagy bolmasady, onda jenap ýoldaş Prezident öz<br />
mähriban halkyny başbitin bireýýäm jennetden çykarardy. – diliniñ<br />
73
aşagyndan gan aldyrjak dek irikgä bolup oturan märeke bu ýerde<br />
dabaraly el çarpdy we özüniñ nämedir birzatlar añjak bolýandygyny<br />
aýan etdi. Tal Tagan ”köşeşiñ” diýen manyda elini galdyrdy. – Bu<br />
ýerde diñe ýekeje teklip orta atylyp bilner: ýagny jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ mukaddes ynamyny bihaýalyk bilen ýere çalandygy üçin<br />
Musa Çölini Çarwa obasynyñ müdiri wezipesinden boşatmaly! Kimde<br />
kim bu teklibi goldasa, elini galdyrsyn! garşy? özüni saklan?<br />
Köpçülik teklibi biragyzdan goldaýar. Elbetde, bu başgaça bolup-da<br />
bilmez. Çünki jenap ýoldaş Prezidentiñ islegi – halkyñ islegi! Eý,<br />
bihaýa Musa Çöli, sen işiñden boş!<br />
Daýhanlar nämüçindigini oñly bilmeseler-de, täze müdiri<br />
añrylarynyñ almandygyny añdyryp, bu gezek tüýs ýürekden ätiýaçly<br />
el çarpyşdylar.<br />
– Ýaşasyn jenap ýoldaş Prezident!<br />
Tal Tagan daýhanlar el çarpyp bolup barýarka howlukman ýerinden<br />
turdy.<br />
– Býuronyñ her bir başlangyjyny gyzgyn goldaýandygyñyz üçin men<br />
siziñ hemmäñize aýratyn minnetdarlyk bildirýärin. Gürrüldili el<br />
çarpyñ! – gürrüldili el çarpyşyk. – Hawa gadyrdan halk, eziz<br />
daýhanlar! Biziñ ýurdumyzda adalat her ädimde dabaralanýar, jenap<br />
ýoldaş Prezidentiñ ýiti gözlerinden hiç bir zat sypyp bilmez. Muña siz<br />
edil şu wagt Musa Çöliniñ mysalynda ymykly göz ýetirensiñiz. Düýpli<br />
kemçilik goýberen badyna, ol derrew degerli temmisini aldy. Biziñ<br />
ýurdumyzda hakykat, hak iş ýene-de bir gezek hemmämiziñ<br />
gözümiziñ alnynda dabaralandy. Geljekde-de hut şeýle bolar!<br />
Emele çolaşan ýylan ejizledi. Ol süýrenip öñe çykdy-da, Býuro<br />
agzalarynyñ öñünde dyza çökdi.<br />
– Men jenap ýoldaş Prezidentiñ öñünde baky günäli!<br />
– Ajap! Onda indiki mesele. Bilşiñiz ýaly, Çarwa obasyna täze<br />
müdir bellemeli. Bilşiñiz ýaly, biziñ ýurdumyz adyllygyñ öýjügi we<br />
biziñ hiç bir adamynyñ ykbalyna ýüzleý garamaga hakymyz ýokdur.<br />
Eger-de biz diri adamlarda häli-şindi duşup duran uşajyk säwlikler<br />
üçin gymmatly partiýa kadrlaryny ýele sowursak, olaryñ ýüzüne<br />
ursak, onda biz hiç haçan jenap ýoldaş Prezidentiñ biziñ öñümizde<br />
goýan belent maksadyna ýetip bilmeris. Biz kowalarys, maksat gaçar!<br />
74
Biz ýel bolup ýüwürsek, ol salgym bolup bizden arany açar. Diýmek,<br />
jenap ýoldaş Prezidentiñ belent adamçylygyndan, geçirimliliginden<br />
ugur alyp, onuñ arzuw-isleglerinden gelip çykýan ýörelgeden ýöräp,<br />
onuñ talabyny gyşarnyksyz ýerine ýetirip, men Býuronyñ adyndan<br />
siziñ obañyzyñ müdiri wezipesine köne partiýa işgäri, çeýe hem<br />
çalasyn, öz geljegine uly umyt döredýän Musa Çölini saýlamagy<br />
teklip edýärin! Çünki gündiz eliñ çyraly gözläñde-de, bu çöllük obada<br />
onuñ ýaly tejribeli partiýa kadryny, mynasyp ýolbaşçyny tapyp<br />
bolmajagy zähmetkeşlere aýdyñ. Tapylaýanda-da ol biziñ<br />
döwletimiziñ bähbidine bolmaz. Üstesine-de, jenap ýoldaş Prezidentiñ<br />
kadrlar babatyndaky berk hem üýtgewsiz syýasatyna zarba urlar.<br />
Geliñ, bu ýerde onuñ beýik ýörelgesini ýada salalyñ: ”Adam<br />
wagtyndan öñ ölüp bilmez!” Eýsem, kimdir biriniñ ýap-ýañyja eýeläp<br />
oturan jogapkärli wezipesinden sen-men ýok tüwdürilip goýberilmegi<br />
onuñ ölümine getirip bilmezmi? Elbetde, biler. Siziñ hemmäñiz çöregi<br />
agzyñyzdan iýýänsiñiz diýip, umyt edýärin. Adam ykbalyna gezek<br />
gelende, biziñ sowuk-salalyk etmäge hakymyz ýokdur. Ana, şonuñ<br />
üçin-de, ýokarkynyñ beýik syýasatyndan gelip çykýan çuññur<br />
adamçylykdan ugur alyp, siziñ obañyzyñ müdirligine men Býuronyñ<br />
adyndan Musa Çölüni teklip edýärin! Häzirki jogapkärli döwürde bu<br />
wezipä diñe ýekeje mynasyp kandidaturanyñ bardygy düşnüklidir.<br />
Muña garşy gidýän her bir hereketiñ, içki pikiriñ biziñ bähbidimize<br />
ters gelýändigini ýeriñ giñinde duýduryp goýmagy öz borjum<br />
hasaplaýaryn. Jenap ýoldaş Prezident beýikdir, adalatlydyr we<br />
geçirimlidir. Kim-de kim öz ýalñyşyna düşünip, toba etse, onda ol<br />
adam üçin durmuşyñ hözüri gutarmaz. Musa Çöli meselesinde siz,<br />
ine, muña aýdyñ göz ýetirdiñiz. Ol gedemlik edende, bada-bat berk<br />
temmisini aldy, emma öz etmişine düşünip, toba gelende, onuñ agyr<br />
günäsi günübirin geçildi. Indi Musa Çöli üçin ýülünmegiñ diñe birje<br />
ýoly galdy, ol tä iñ soñky demine çenli jenap ýoldaş Prezidente wepaly<br />
hyzmat etmeli bolar.<br />
– Iñ soñky demime çenli jenap ýoldaş Prezidente wepaly hyzmat<br />
ederin!<br />
75
Býuro agzalary ýerlerinden turup, Musa Çöli bilen bir-birden<br />
gujaklaşyp, mähirli görüşdiler. Bu adatdan daşary ýakynlygyñ güýçli<br />
täsirine düşen daýhanlar:<br />
– Halk! Watan! Jenap ýoldaş Prezident! – diýşip, uly oran bilen<br />
aýylganç tolgunyşyp gygyryşdylar.<br />
– Onda näme – diýip, Tal Tagan ýygnanyşygy saldamly jemledi: –<br />
Işli-işiñize dagañ, Býuro ýadady.<br />
Býuro agzalary welaýat merkezine ugransoñlar, müdiriñ medeniýet<br />
işleri boýunça orunbasary Abat başlygynyñ ýüreginiñ näme<br />
küýseýändigi bilen çuññur gyzyklandy. Uzaklaşdyrman, pelteli<br />
çyranyñ ýagtysyna işek goýnuñ başyna ýetildi. Müdir islegli iýmitini<br />
ýuwudyp, ýumşak düşegiñ üstünde süýndi.<br />
Ertesi irden kontora gelip, gapysynda ”Müdir” diýlen ýazgyly<br />
kabinetiñ bosagasyndan çalasyn ätlän Musa Çöli otagyñ törüne göz<br />
aýlap, gapyda az wagt owsun atyp eglendi. Üsti gymmatbahaly mata<br />
örtgüli giñiş stoluñ añrysyna geçip oturmazdan ozal ätiýaçdan onuñ<br />
daşyndan iki-üç gezek aýlanyp çykdy. Soñra gelşiklije düwmä<br />
gözilginç uzyn süýem barmagyny ýetirdi. Dessine gapy açyldy-da,<br />
sekretar gyz eli üsti gök çaýly, erik kişdeli götergili seýkin basyp,<br />
otaga girdi. Gyzyñ götergini müdiriñ öñünde goýşy-da, owadan gülli<br />
käsä edep bilen ajy gök çaý guýşy-da, näz bile gyýa garaýşy-da,<br />
müdiriñ kabinetini Býuronyñ öten agşamky banket zalyna<br />
meñzedýärdi. Bu wagt ullakan aýnalaryñ añrysynda gündizligiñ<br />
lowurdap duranlygy diýäýmeseñ, başga tapawut göze ilenokdy.<br />
– Noş bolsun, ýoldaş müdir, içiñ!<br />
Gyz sallanyp, çykyp gidiberjek boldy welin, çaýly çäýnek bilen erik<br />
kişdesine ýüzüni turşardyp sereden Musa Çöli süñksüz süýem<br />
barmagynyñ yşaraty bilen ony duruzdy.<br />
– Göwnüme bolmasa, men seni öten agşam folklorçylaryñ arasynda<br />
gördüm.<br />
Utanjyndan az-kem gyzaranda, gyz aýratyn owadan göründi.<br />
– Tans etmesem, läle kakmasam, men salkyn kölegede jenap ýoldaş<br />
Prezidente, döwletimize näme peýda getirip bilerin? Kişdäñiz gutarsa,<br />
düwmäni basaweriñ!<br />
76
Bu demde kellesine üýtgeşik bir pikir gelen oba müdiri häzirlikçe<br />
onuñ üstüni basyrdy-da, gyza aýratyn hoşamaýlyk etdi.<br />
– Bu görküñiz bilen siz jenap ýoldaş Prezidente we döwlete näçe<br />
isleseñiz, şonça-da peýda getirip bilersiñiz. Ýöne bu iýmişler bilen<br />
meniñ ugrum ýokdur, olary äkidiñ-de, özüñizjik tamşanaýyñ! – gyz<br />
göterginiñ çetinden tutan badyna-da ol başga pikire geldi. – Hany, dur<br />
entek... Eýsem, çaý içmek müdirleriñ adatymydyr?<br />
– Müdirleriñ adaty indi döremeli. Başlyklaryñ adaty şeýledi.<br />
Onsoñam ajy gök çaý hergiz gaharyñy ýuwutmaga gowy. Işiñ<br />
ýagdaýy şeýle. Myhman-mediwan gelse-hä gündiz ugruna gök çaýdan<br />
gowy zady tapjak gümanyñ ýok. Mineral suw bilen düýe çal<br />
bolaýmasa.<br />
– ”Myhmanyñ” düşnükli, ”mediwanyñ” näme?<br />
– Çagyrylyp gelen-ä – myhman, onuñ ýanyna daklyşyp gelenem –<br />
mediwan bor, ýoldaş müdir!<br />
– Düşnükli. Hiç zady üýtgetmegiñ geregi ýok, goý, hemmesi<br />
öñküligine galsyn! – gyz sallanjyrap, ýene ýöräberjek boldy. – Ỳok,<br />
dur entek, bu-da hemmesi däl. Bar, aýt, ş-şu günden başlap meniñ<br />
günortanky damagyma elin soýlan işek goýnuñ ganlyja böwrekleri<br />
gelsin! Çigligine. Ýylysy sowamanka!<br />
Bu buýrugy eşidende, ýaş gyz müdiriñ tegelek ýiti gözlerinde<br />
üýtgeşik bir oduñ ýanyp gidendigini görüp, onuñ täsin kellesine, ýasyýaýman<br />
alkymyna, düşnüksiz gorky bilen garady, soñra-da sessizüýnsüz<br />
tabynlyk bilen baş atyp, daşaryk ýumlukdy. Kabinetde bir özi<br />
galan Musa çuñ oýa batdy. ”Nämeden başlamaly? – munuñ jogaby<br />
öñden taýyn: – Elbetde, kadrlardan! Ekişi nätmeli? – ol ýazzy<br />
mañlaýyndan asylgy: ”Adam wagtyndan öñ ölüp bilmez!” diýen<br />
ýazgyny okady. – Býuronyñ kararyna garaşmaly bolar, ekişiñ howa<br />
bilen işi ýok: ekmelimi – ekmeli, ormalymy – ormaly! – onsoñ ol<br />
ýazgynyñ ýokarysyndaky suratyñ öñünde örboýuna galyp, galstugyny<br />
düzetdi. – Siziñ islegiñiz – halk üçin kanundyr, jenap ýoldaş<br />
Prezident!<br />
Burçdaky ýüz görülýän aýnanyñ öñüne baranda, ol özüniñ adam<br />
sanyndadygyny ýatlady: alkymyny elleşdirdi, gulaklarynyñ ujundan<br />
çekişdirdi, gaşlaryny sypap, öñe egildi. Indiden eýläk onuñ<br />
77
adamlaryñkydan aýry ykbaly ýok: ol muña begenmelimi, gynanmaly?<br />
– öz gözlerine gözi düşende, ol uzak eglendi, olardaky çuñ gizlenip<br />
ýatan ar almak hyjuwy ony oýlandyrdy. – Eýsem, adamlaryñ onuñ<br />
kowumdaşlaryna çigidiñ çeti ýaly ýüregi awaýarmy? Awanlygynda,<br />
Kepjebaş çöli taşlamaly bolarmydy? Ýok, ol adama öwrülip gitmez,<br />
adamlaryñ içine ol beýle ýöntem höwes bilen gelmedi. Ony çölde öz<br />
gününe goýmadyklar, goý, indi gözlerini ýandak bilen süpürsinler!”<br />
Müdir kabinetiñ içini ädimme-ädim öwrendi. Jaýyñ bir burçunda<br />
indegsiz galdyrylan reñkli bankany görende, girre gahary geldi.<br />
– Hepbesizler! – reñkli banka aýnadan zybyrdap çykdy. Şondan soñ<br />
ol häliden bäri zordan deşikleri bildirýän burnuny gyjyndyryp, keýpini<br />
gaçyryp duran ysdan dyndy, arkaýynlaşdy. – Bular bilen özleriniñ biri<br />
bolup gidişmeseñ, alajyñ nä? – eli götergili gapydan giren sekrater gyz<br />
tabagy stoluñ üstünde goýa-goýmaşa müdir onuñ içindäki böwrekleri<br />
lak-luk atdy. Ýuwaşady. Gözlerini ýumup, boýnuny süýndürdi. –<br />
Gidiber... Ýok, dur entek, meniñ öz işgärlerimi göresim gelýär, hany<br />
olar? Meselem, Gulluş?<br />
Gyz çykan dessine müdir ganly böwrekleriñ humaryna meýmiredi.<br />
Onsoñ:<br />
– Mümkinmi? – diýen ýöwsel ses çykanda, bu oña aşa merdemsi<br />
hem duýdansyz bolup eşidildi. Ol edil guýrugyna basylan ýaly:<br />
– Dyr-pytrak! – diýip, daşyndan haşyrdanyny bilmän galdy.<br />
Böwrekleriñ keýpi bir zarbada dyr-pytrak boldy. Kabinet eýesi<br />
gapyda peýda bolanyñ ýüzüne dem salymda telim gezek owsundy.<br />
– Men Gulluş. Gerek-ýarak zadyñyz barmy, hojaýyn?<br />
Müdir geleniñ ýüzüne edil kürümden çykan alakanyñ samsyk ýüzüni<br />
görýän dek siññin seretdi, ýöne ýagşydan-ýamandan sesini<br />
çykarmady. Gulluş müdiriñ öñünde sadylla bolup, ep-esli duransoñ,<br />
ýadap, agramyny ol aýagyndan bu aýagyna atdy. Müdir onda-da<br />
sarsmady.<br />
– Men Gulluş... Soraýaýyn diýdim...<br />
– Edil özi... siz Gulluş-ş, men sizi gowy tanaýan, ýöne näme<br />
sorajagyñyzy bilip bilemok. Ýadyma düşenok...<br />
– Men hyzmat diýip geldim.<br />
– Obañ ýagdaýyny gürrüñ ber.<br />
78
Gulluş ýüzüni çytdy.<br />
– Obañ ýagdaýy ýok. Kyn. Bu taýy bir çet ýer, adamlary düşnüksiz:<br />
bir görseñ-ä, hemmesi gowy, bir görseñem, hemmesi erbet. – müdüriñ,<br />
gözlerini gyrpman, özüne tiñkesini dikip oturyşyny görende, Gulluş<br />
aljyrady, çalt gepledi: – Gep-gürrüñ kän. Ýöne oñuşmazça däl.<br />
Bularyñ gany gorkakdamarynyñ üsti bilen aýlanýar – Gulluş ahmyr<br />
bilen uludan demini aldy. – Billerini ýazmaga wagt berseñ, utularsyñ,<br />
duşmanyñ köpeler.<br />
– Onda nätmeli?<br />
– Bu inçe sungat, edilişi şeýle: daýhan öz dilini diñe ýeñişli raport<br />
bermek üçin ulanmaly. Dilini başga zatda synap görmegine oña ýol<br />
bermeli däl. Bu 70 ýylyñ tejribesi, ýüzügara etmez. Esasy zat – onuñ<br />
ýüküni ýeñletmeli däl: pagta planyny köpeldibermeli.<br />
– Mundan beter näme?! – ýylan sowukganly bolsa-da, janyýangynly<br />
haşyrdady. – Daş-ş-töwerekde aga-ýana gezere ýer galmady! Ugran<br />
ugruñ – gowaça, onuñ içem – zäherli dökün. Bu ýurtda janly-jandar<br />
ýaşamaly dälmi? Ýa bu dünýä diñe iki aýaklynyñkymy?<br />
Gulluş gorkudan ýaña sesini aşa peseldip gepledi.<br />
– Indi siz aýaklaryñyzy unudyñ, siz iki aýaklydan saýlandyñyz.<br />
Başarsañyz, ili, ýeri, suwy gaýgy edinmäñ, ýogsam utularsyñyz.<br />
Meniñ ýalñyşym – toprakdan aramy açyp bilmedim – ol, hamana,<br />
ötülmesiz aýby bar ýaly, samsyklaç ýylgyrdy. – Şonuñ üçinem siziñ<br />
eliñize galdym. Ýöne siz meniñ ýalñyşymy gaýtalamajak boluñ,<br />
başarsañyz. Bir zat belli: ýyl-ýyldan artdyryp gidip oturmasañ,<br />
daýhanlar göterýän ýüklerine öwrenişýärler. Daýhanyñ eşekden<br />
tapawudy: çakyndan artyk ýük ýükleseñ, eşek ýykylýar ýatyberýär,<br />
emma daýhan – öwrenişýär! – Gulluş yzyny hüñürdä ýazdy: – Ýöne<br />
daýhanlaryñ sabry edil çak edilişi ýaly kän däl, iru-giç düýbi<br />
görnermikä diýýärin...<br />
Täze müdir özünden öñküniñ tejribesinden özüne geregini aldy-da,<br />
gedemlik bilen alkymyny çişirdi.<br />
– Seniñ wagtyñ gutardy. Şonuñ üçinem pikiriñ gyzyksyz. Ýöne bu<br />
ýerde howasala turuzmañy bes et! Men öz zähmetsöýer<br />
daýhanlarymyza töhmet atylmagyna ýol bermen. Pagta planyny her<br />
ýylda iki esseden artdyrsak, olaryñ sabry hiç haçan-da tükenmez!<br />
79
Gulluş zöwwe ýerinden galdy.<br />
– Ýer sandan çykar. Açlyk başlanar.<br />
Müdüriñ gözleri çüýe döndi.<br />
– Belki, olar diñe şonda düşünerler...<br />
Gulluş äm-säm boldy.<br />
– Nämä düşünerler?<br />
– ...özi ýaly jandarlary aç goýmagyñ nämedigine! – öñündäki<br />
galamdandan ujy ýiti galamy eline alan müdir gürrüñdeşiniñ<br />
gözleriniñ içine seredip, sorag berdi: – Ikimiziñ näme tapawudymyzyñ<br />
bardygyny bilýäñmi?<br />
Gulluş oturan ýerinde ”köl turzan” oglanjyk deý oýkanjyrady.<br />
- Siz köne partiýa işgäri, biziñ obamyzyñ kadrlaryny berkitmek üçin<br />
Býuronyñ ýörite ýollan adamsy.<br />
Müdir duýlar-duýulmaz gülümsiredi.<br />
– O diýýäniñ hak, ýöne esasy zat: men Watana iki esse köp pagta<br />
bermekçi, diýmek, men Watany senden iki esse artyk söýýärin!<br />
Hamana, süññi nämedir bir zat syzýan ýaly, Gulluş gorka-gorka<br />
sorady:<br />
– Ikimiziñ aramyzda başga tapawut ýokmudyr?..<br />
Musanyñ uzyn göwresiniñ bir ýerlerinde gahar dömdi, ol kemkemden<br />
ýigrenje öwrülmäge taýýarlyk görüp, damarlarynyñ içinde<br />
aýlandy. Ol Gulluşyñ etlek ýüzüne şübhe bilen uzak wagtlap seretdi,<br />
onuñ içindäkini bilmäge çytraşdy.<br />
– Indiden eýläk meniñ gözüme görünmän ýaşajak bol...<br />
Ýeke özi galansoñ müdir Gulluşyñ ykbalynyñ ajy boljakdygyny<br />
güman etdi.<br />
– Çagyran ekeniñiz... – diýip, orta ýaşly orta boýly kişi bosagadan<br />
bäriligine ätiýaçly ätlände, müdiriñ ýene-de keýpi gaçarly göründi, ol<br />
howsalaly tolgunjyrady, ýöne soñra özüni ele aldy. Ýakasynyñ kiri öz<br />
damagyny çaljak kişiniñ añyrdan gotan atjak ýaly ýapyrylyp gelmesi<br />
onuñ döwlen keýpini sähelçe seýiklemän-de durmady. Onsoñ ol oña:<br />
”aýdyber!” diýen äheñde sowuk gözlerini parhsyz bakgartdy. – Men<br />
Çoluk... Baş hasapçy. Siziñ göwnüñizden turaryn, bir diýeniñizi iki<br />
gaýtalatman, kärime ökde...<br />
– Ş-şeýle... Çoluk diýdiñmi?<br />
80
– Edil özi, Çoluk...<br />
– Ş-şeýle... Hojalygyñ döwlete näçe bergisi bar?<br />
Baş hasapçy aljyrajak ýaly etdi.<br />
– Meniñ hojalygymyñ döwlete bergisi ýok.<br />
– Obanyñ diýýän... – müdir ony dikanlady.<br />
Baş hasapçynyñ ýüzüne sowuk ot çabrady. Ol dodaklaryny<br />
müñküldetdi.<br />
– Üç million ýedi ýüz elli iki müñ sekiz ýüz ýigrimi ýedi manat we<br />
däninim... iki teññe.<br />
– Nädip onça bergi etdiñiz?<br />
– Weýrançylyk. Hasap ýitdi.<br />
– Weýrançylyk bolany üçin hasap ýitdimi ýa-da hasap ýiteni üçin<br />
weýrançylyk?<br />
– Anyk ýadymda däl...<br />
– Ýagş-şy... Iýen iri pullaryñyz – aýry mesele. Meniñ keýpimi<br />
gaçyrýany – soñkujasy: ikije teññe! Ş-şu duran ýeriñizden<br />
gymyldaman, ş-şol iki teññäni yzyna gaýtaryp bilseñiz, siziñ<br />
bagtyñyzyñ getirdigi.<br />
Baş hasapçy müdiriñ nämäni ýañzydýandygyna düşünip, elewräp,<br />
jübülerini döküşdirmäge başlady. Ol şeýle bir hasyrdaýardy welin, hiç<br />
zadyñ çaky däldi. Soña-baka ýüzünden-gözünden joralanyp, der akdy.<br />
Onuñ öz wezipesinde ölemen galasynyñ gelýändigi görnüp durdy.<br />
Müdir oña seredip, zäherli ýylgyrdy. Haýsy jübüsine elini soksa,<br />
petde-petde iri kagyz pul çykýar – mañlaýygara! Ol ahyry özüniñ bu<br />
ýönekeýje oýunda utulandygyny bilip, lampa aşak oturdy.<br />
– Rehim ediñ!<br />
– Gaýdyberiñ – diýip, müdir mylaýym seslendi.<br />
Çoluk göhert düýe ýaly ýere çökdi.<br />
– Ýoldaş müdir, çagajyklamma haýpyñyz gelsin! Menden wepaly<br />
hyzmatçyny ýer ýykybam tapmarsyñyz. Synap görüñ!<br />
Musa diñşirgendi.<br />
– Barlamaz öýdýän bolsañyz, gaty ýalñyşýarsyñyz... Gidiberiñ!<br />
Çoluk pagyş-para boldy, onuñ möle gözlerine ýaş aýlandy, sözleri<br />
wada däl-de, kasam bolup ýañlandy.<br />
81
– Men özümiñ müdürime iñ soñky demime çenli wepaly hyzmat<br />
ederin, gije-gündiz jan aýaman, özüme ynanylan işe berk ýapyşyp,<br />
golasty işgärlerime talapkär çemeleşip...<br />
Musa onuñ sözüni ýigrenç bilen böldi.<br />
– Sizde golasty işgär bolmaz, özüñiz golasty. Wepaly hyzmat<br />
etmeseñiz-de, elbetde, özüñizden görüñ, ş-şondan soñ demiñiz uzaga<br />
çekmese gerek... Wessalam, düşnüklimi?<br />
– Düşnükli... – Çoluk guraksy ýuwudyndy. – Hem düşnükli hem<br />
adalatly hem hormatly. Ýeke özüm müñ hyzmatkäriñ ýerini tutaryn<br />
diýip, umyt edýän.<br />
– Umydy men edýän, siz hyzmat etmeli! – äheñi mylaýym-da bolsa,<br />
diliniñ awulydygyny müdir başdan bildirip, öz pidasyny heziller edip<br />
çekeledi. – Ylalaşmadyk ýeriñizde duýdursañyz, minnetdarlygymyñ<br />
çägi bolmaz...<br />
– Men sizden ölinçäm razy bolaryn.<br />
– Bu sözleri Gulluşa-da diýipmidiñiz?<br />
– Diýipdim. Ýöne men oña: ”...birden-birimiz ölinçäk...” diýen<br />
bolsam, has dogry boljak ekeni. Ýalñyşypdyryn. – Çoluk uludan<br />
demini aldy. – Biziñ ilde wezipeden uly hormat, gorkudan güýçli<br />
duýgy ýokdur.<br />
Musanyñ tes-tegelejik gözlerinde añrybaş kanagat göründi, belki<br />
şonuñ üçindir, ol ömürylla süzülmejek garaklaryny süzgekletdi.<br />
– Adamyñ özünden güýçli duşmany ýok diýleni çyn... Gözüme<br />
görünmäñ! Ýok, duruñ entek, size aýratyn bir ýumuş-ş. Ekiniñ aýak<br />
çetinden geçip gidýän kese ýaby bilýärmisiñiz?<br />
– Elbetde. Ir wagtlarda ol ýerde süri-süri ýekegapan gezerdi, bizem<br />
ýabany jojuk awlardyk: şarasy, çişligi – görlenden däl!<br />
– Ş-şol taýda, ýylgyn tokaýyna ýetmänkäñ, takyrlyk bardyr: bärisi<br />
ýap, añrysy ýylgynlyk...<br />
– Edil özi.<br />
– Ş-şu wagt ýazyñ başy, ş-şeýlemi? Ýazyñ ahyrynda ş-şol ýerde<br />
jenap ýoldaş Prezidentiñ täze Köşgi lowurdamaly. Siz ş-şoña<br />
jogapkär. Ugrañ!<br />
Kontor işgärleri bilen birlaý gürleşip çykansoñ, Musa iñkise gitdi:<br />
”Içinde gözüñ äginjegi ýok. Biri birinden ýöwsel. Ejizeganymlar!<br />
82
Ahyrzaman bularyñ öz başynda. – Musa kabinetiñ içinde aýagy bişen<br />
ýaly, iki ýana zowzuldady. – Adam gutarsa – dünýäniñ gutardygy<br />
eken! Bu görünýänleriñ eýsem nämesi adam: dilimi? dinimi?<br />
düşünjesimi? Ýeten ýerini guradyp barýan aldajylardan adam<br />
bolarmy?”<br />
Kepjebaşyñ içi gysdy. Ol ýañy-ýakynlara deñeç aga-ýana ýaýnap<br />
gezen aññat-aññat gumlaryny ýatlady. Irki ýazdan teniñi çoýýan<br />
ürgün çägäniñ ýakymy onuñ inini dyglatdy. Ol ýumurtgadan çykaly<br />
bäri süýşenekläp aýlanan belendini-pesini birlaý gaýtadan göz öñüne<br />
getirip, adam sypatynda müdiriñ wezipesinde haýsydyr bir kaşañ<br />
kabinetde oturandygyny tas bütinleý unudyp, ýakymly towlanjyrady.<br />
Kabinetdäki ähli goşlar onuñ gözüne öwrenişikli çäge reñkine geçdi.<br />
Bu ýagdaýyñ näçe dowam edeni belli däldi. Dynçlygyny bozmaga milt<br />
eden tapylmansoñ, ahyry müdiriñ özi töwereginden habar almaly<br />
boldy. Ukudan oýanan görnüşde gözüne ilen zady işdämen synlady.<br />
Adamlaryñ arasynda galjagy çyn bolsa, etini gatatmalydygyna<br />
düşündi. Eger ol her ädimde özüniñ nirededigini ýadyndan çykarsa,<br />
hyýala çümse, onda yzyndan basym ýetdirer. Onsoñam yzyny küýsäp,<br />
ýüregi atygsar durar ýaly ol çöli öz keýpine taşlap gaýtdymy?!<br />
Adamlaryñ arasyna näme sebäpden özüni urmaly bolandygy eýsem<br />
onuñ ýadyndan çykdymy? Süýji ýatlamalaryndan eýsem ýañy<br />
üzüldimi?”<br />
Adamlaryñ durmuşyna tenini öwrenişdirmek üçin ol kabinetde<br />
desselenişip ýatan kagyz papkalardaky dokumentler bilen adaty<br />
usulda tanyşmaly diýen netijä geldi we işe başlady. Çañ basyp ýatan<br />
arhiw dokumentleri bilesigeliji şahsyetiñ eline düşüp, ençeme<br />
ýyllardan bäri adam ogluna açmadyk gizlin syrlaryny oña açdylar.<br />
Birnäçe günden soñ täze müdirde obanyñ taryhyndan sorag galmady.<br />
Daýhanlarda iş ukybyny ýok etmek üçin obada kolhozdan başga zady<br />
gurmagyñ geregi ýokdugyna, ”daýhanbirleşigi” diýilýäniñ-de,<br />
kolhozyñ täze adydygyna ymykly göz ýetirdi, adamlara haýpy geldi.<br />
Ýüregi howlap, arasynda ol penjiräniñ alkymyna barýardy-da,<br />
aýnadan daşaryk boýnuny uzadýardy, otuñ-çöpüñ hoşboý ysyny aljak<br />
bolýardy, emma oña derek suwarymly ekerançylygyñ üstünden<br />
göterilýän himiki dökünleriñ agyr ysy ýapbaşyk burnuna urýardy.<br />
83
Şonda ol ýene-de kabinetiñ içine gaýra çekilip, gaýtadan kagyzlara<br />
çümýärdi. Netijede birnäçe günüñ içinde onuñ dünýägaraýyşynda<br />
käbir özgerişler bolup geçdi, teniniñ çuñunda düşnüksiz<br />
ikirjiñlenmeler başlandy. Ýöne welin, öz niýetinden dänerden entekler<br />
ol gaty daşdady, tersine, öz maksadyna ýetmek üçin ol ýap-ýañyja işe<br />
girişýärdi, bar aladasy bu wagt öz töweregine wepaly hyzmatkärler<br />
ýygnamakdan ybaratdy. Onuñ bu işe çemeleşişi göreni geñ galdyrdy.<br />
Adamlar nämäniñ nämedigine düşünip bilmän, many gözläp<br />
horlandylar; hiç kesiñ çaky çykmadygy – başga hasap. Müdiriñ özüne<br />
işgär saýlaýşyna telpek goýaýmalydy: ne onda garyndaşsöýerligiñ<br />
alamaty bardy, ne-de gaýry tanyşlygyñ, duranja bir garañkylyk! Bu<br />
ýerde haýsydyr bir syr bolaýanda-da, ol saýgarardardan çuñda<br />
oturana çalymdaşdy. Gulluş muny añjak ýaly etdi, aýratyn-da<br />
Kakabaý Garasöýmez kontorda görnende, onuñ gümany güýçlendi.<br />
Ahyrsoñunda onuñ öz gümanynyñ başyna ýeten bolmagy-da<br />
ahmaldyr?<br />
”Ýylanyñ ýigreneni narpyz, olam hininiñ agzynda gögerer!” diýleni<br />
çyn bolup çykdy, çekge süñkleri çykyp duran ýapy ýaly daýaw<br />
pyýada gapydan geldi-de, ne mylaýym, ne-de hyýrsyz äheñde:<br />
– Tal Tagan size köp salam iberdi! – diýdi.<br />
Musa Çöli hemmesine düşündi. Ýogsam Kakabaý Garasöýmez bilen<br />
işleşmeli boljakdygy ýadyna düşende, onuñ ini üýşendi. Ýöne oba<br />
kümsüginden gutulmagyñ ýeke-täk ýoly – ony ýanyñda saklamak<br />
dälmidir? Adamlaryñ arasynda başyñy çarajak bolsañ, ondan<br />
beterine-de kaýyl gelersiñ! Galyberse-de, obadaşlarynyñ içini<br />
Kakabaý Garasöýmezden gowy biljek kim bar? Ýok, kadrlar boýunça<br />
orunbasarlyk wezipesi – oña ylaýyk. Goý hasaby öñküsi ýaly Çoluk<br />
ýöredibersin, Derwüş babany jenap ýoldaş Prezidentiñ hut özüniñ<br />
Çarwanyñ aksakgallar geñeşiniñ başlygy edip bellejekdigini bilip<br />
durka, ol Şemşady özüne kassir edinip almasa bolmaz. Şemşat oña<br />
zerur bolanda ýok ýerden pul ýasap, daýhanlaryñ gözüni baglamak<br />
üçin gerek bolar. Medeniýet, goý, goñşy obadan bolsun welin, ýöne<br />
hökman ýat ýerden gelmelidir diýen düşünje halkyñ beýnisinde<br />
ozaldan çuñ ornan, şonuñ üçinem bu işe Abady bellemeli bolar.<br />
Ýogsam her kimiñ öz medeniýedi öz gözüne gündelik durmuş bolup<br />
84
görünýär, diýmek, bu işe jogapkär adamyny näçe daşdan getirseñ,<br />
şonça-da gowy! Onsoñam nämedir bir zada geñ galmak çarwalylaryñ<br />
düýşüne-de girenok. Aslynda olaryñ ”meniñki bolsun” diýer ýaly<br />
düýşleri-de ýok, başlary ýassyga ýetse, öli ýaly ýatýarlar. Bir günden<br />
bir gün Şemşat gürüm-jürüm bolanda-da, olar munuñ üçin artykmaç<br />
gynanyp oturmadylar: ”Pul bolsa, kassir tapylar; kassir ýiten bolsa,<br />
diýmek pul ýokdur!” diýdiler. Oña derek daýhanlar bu oba ömründe<br />
aýagyny basmadyk kişiniñ özlerine beletligine dillerini jukguldadyp,<br />
geñ galdylar: töweregine adam aralaşdyranok!<br />
Ýöne howplusy Gulluşyñky boldy, ol aldy-da Çolugyñ gulagyna:<br />
– Munuñ näme iş etjek bolýandygyna düşünemok... – diýip<br />
pyşyrdady.<br />
Kim bilýär nädip, ýöne bu gep derrew müdiriñ gulagyna baryp ýetdi.<br />
Müdir Gulluşyñ kabinetine boýnuny uzadanda, ol şarñyldap ýatan boş<br />
otagyñ bir burçunda özi üçin goýlan warak oturgyja tersin atlanyp,<br />
gözlerini mölerdip, täleýine kaýyl garaşyp otyrdy. Müdir onuñ ýüzüne<br />
edil hinindan çykan atýalmanyñ nakys ýüzüne sereden ýaly dikanlap<br />
seretdi. Gulluşyñ süññi elendi.<br />
– Men seni howpdan gutarmasam boljak däl! – ýagdaýynyñ<br />
erbetdigini añan Gulluşyñ gözleri bogulýan tegäniñki dek tegelendi. –<br />
Öweziñ kellesi alnan gije sen medeniýet orunbasaryñ öýünde ş-şerap<br />
süzüp otyrdyñ. Içen ýeriñde-de, harlap uklap galdyñ. Ýygym döwri!<br />
Ullakan jogapkärçilik! Sen bolsa, ýat gelniñ öýünde mesçilik edýäñ!<br />
Elbetde, bu waka bilen prokuroryñ gyzyklanan güni emlägiñi eliñden<br />
almak ş-şerti bilen azyndan sekiz ýyl işiñ bar! Berk rejimde!<br />
Jany bokurdagyna gelen Gulluş elini daldalady.<br />
– Ýo-ok, men günäkär däl, men adamyñ kellesini alamok! –<br />
Gulluşyñ bokurdagyndan ses däl-de, tutuk bir jagyrdy eşidildi. – Men<br />
däl, men dä-äl!<br />
Ýakymsyz haşyrdy bilen gülen Musa Çöli elglenmän, öz pidasynyñ<br />
üstüne abandy.<br />
Birneme soñrak ownuk zerurlyk bilen Gulluşyñ kabinetine boýnuny<br />
uzadan Çolugyñ gözi şeýle hadysany gördi: Gulluş boş otagyñ<br />
ortasynda ysgynsyz serlip ýatyr, täze müdir bolsa, onuñ üstüne<br />
abanyp, ol ýerinden-bu ýerinden dişleşdirip alýar, ýatanyñ ýüzüne<br />
85
haşlap, ak tüýkülik saçýar. Ýüzüne ýagýan laçja-laçja ak köpürjikden<br />
haýy gaçan elleri bilen goranjak bolýan biçäre Gulluşyñ manysyz<br />
urunmasyny synlap duransoñ, Çolugyñ huşy başyndan uçdy. Ol<br />
gapyny hasyrra ýapyp, daş ýüzünden oña arkasyny berdi, daljygyp<br />
haslady, kimdir birinden delalat isläp, gözlerini tegeläp, alagarañky<br />
uzyn koridoryñ iki ýan ýüzüne naýynjar garanjaklady, emma kömege<br />
gelerli adam ýokdy. Täze müdir geleli bäri işgärler öz kabinetinden<br />
çykman, busuşyp otyrdylar. Bu ýerden garasyny näçe çalt saýlap<br />
bilse, şonça-da peýdalydygyny bilen Çoluk öz kabinetine bakan<br />
ýumlukdy. Ýöne, göwnüne bolmasa, müdir ony gördi. Kabinetine edil<br />
sümdüm edende, müdiriñ tegelejik aýylganç gözleri onuñ yzyndan<br />
dikilip galana meñzedi.<br />
Bolup geçýän gümürtiklikden çen tutup, bu ýerde öz akylynyñ<br />
çäginden agdyk işleriñ başlanýandygyny tilki mekirligi bilen syzan<br />
Çoluk müdir näme etse-de, sesiñi çykarmaly däldigine tiz düşündi. Ol<br />
edil üstüne güni alnan heleý kimin kitüwini ýüreginiñ çuñunda<br />
gömmegi öwrendi.<br />
Çen bilen edil şol wagtlar Aman bilen aýalynyñ arasynda ilkinji<br />
oñşuksyzlyk bildirdi. Amanyñ: ”Aýalymyñ teni sowuk” diýen gürrüñi<br />
oba ýaýrady. Sapar-ýalañaç muny eşidip: ”Sowuk ten görmedik<br />
ýigide bakyñ, emeldarlygy nämä degmeýär, daýhan gelin alan bolsa,<br />
eline diñe gury süñk ilerdi!” diýipdir. Uly il Amana käýindi:<br />
”Ýetimek! Teni bilen ne işiñ, öýüñden uzyn etekli girip-çyksa bolýarda!”<br />
”Düşüniñ-ä! – Aman janykdy. – Bu aýalyñ tüýsi başga, mährimiz<br />
goşulyşanok, düşegimiz buz ýaly. Men gorkýan...”<br />
– Hökümet bilen heleýinden gorkmadyg-a erkegem däldir! – Saparýalañaç<br />
onuñ jogabyny nagt etdi.<br />
Guýma kenek ýaly orta boýly Sapar-ýalañajyñ güne ýanan ýüzi,<br />
elmydam oýnaklap duran dogumly gözleri göz öñüne gelende, Aman<br />
öz derdiniñ ile gülküdigini bildi. Onsoñ syryny şondan beýläk açmaga<br />
onuñ bogny ysmady, gepiñ gerdişine gelende, ýuwudynyp, gözlerini<br />
mölerdip oturyberýärdi. Gaşlary bitişik ýeser gara gözlerinde<br />
adamynyñka meñzemeýän gorky peýda bolýardy. Kimdir biri has<br />
çintgäberjek bolsa, ol: ”hüş-ş!” edip, barmagyny agzyna ýetirýärdi,<br />
86
oturan ýeri nire bolaýsyn, derrew jaýyñ aýnalaryna, tüýnügine gözüni<br />
dikip, syçan sümer ýaly deşik görse-de petikläp başlaýardy. ”Şemşat<br />
gelen badyna öýümden ýylanlam gitdi” diýip, oglanlykda bileje kel<br />
bolup, kellesine deñje garyn geýen Sapar-ýalañajyñ hut özüne janygyp<br />
gürrüñ berdi. Sapar-ýalañaç bu gürrüñi eşidip: ”Ýuwha gelensoñ,<br />
ýanyñda ýylanyñ ne köri bar?” diýdi. Ýöne ol muny nämedir bir zady<br />
añyp däl-de, agzynyñ ugruna aýdan bolmaly.<br />
Onsoñ bir günden bir gün ýüzüni garañka tutup, Aman obanyñ<br />
mollasy Rahmanyñ öýüne geldi. Gapyny, aýnany içinden berk<br />
gulplap, ýaryk-ýaryk bolan buz ýaly dodaklaryny degrip-degrip,<br />
mollanyñ gulagyna gorkuly pyşyrdady:<br />
– Molla aga, meñ aýalymyñ göbegi ýok. Şemşadyñ.<br />
Molla depesine ýumruk degen ýaly, ep-esli wagt sesini<br />
çykarman, onuñ ýüzüne seredip, huk bolup oturdy, iki baka<br />
yrandy. Soñra onuñ ýüzi agaryp, bütin süññi sandyrady. Ol<br />
özüni köne duşmanynyñ eline düşen saýdy, bar güýji bilen<br />
Amanyñ döşünden itdi-de, Gurhana ýapyşdy...<br />
87
5. Jenap ýoldaş Prezident<br />
Halklaryñ serdarynyñ ỳazan we jenap ỳoldaş Prezidentiñ mañlaỳyna<br />
togap edinip, tälim alan kitaby – partiỳa taryhynyñ ”Gysgaça<br />
kursunda” hemme zat Gurhandyr Injildäkiden ỳa-da Töwratdakydan<br />
has düşnüklidi: azlyk – köplüge, aşakdaky gurama – ýokardaka<br />
gürrüñsiz boýun egmeli. Gutardy. Ýazylmadyk kanunlar bolsa,<br />
elbetde, partiýanyñ çür başynda oturan gojalaryñ özleridi. Goja<br />
serdarlaryñ göwnünden turmadyk islendik ädimiñ seni partiýanyñ<br />
”Gysga kursunyñ” eçilen lezzetlerinden dem salymda mahrum edip<br />
bilýärdi.<br />
Häkimiỳetiñ çür başyna barỳan kötel ỳolda duş gelen güzerleriñ<br />
hemmesinden geçensoñ, jenap ýoldaş Prezident üçin iñ jogapkärli<br />
döwür gelip ýetdi: oña diri serdarlara çaý demlemegi ynandylar. Tä<br />
saçy agarýança. Şonda ol gaty kösendi. Suwuñ haçan<br />
gaýnaýandygyny bilmekde iş bardy. Onuñ abraýynyñ içini üzen,<br />
saçyny agardan çig suw boldy: ýañy çigrän suwdan çaý demläp,<br />
hojaýynlaryny içini julk etdi. Olar dişlerini gysyp kän çydadylar,<br />
kämilleşerine garaşdylar, ýöne bolmady. Onsoñ onuñ syýasy<br />
karýerasy pitige mündi: hojaýynlary oña näme iş ynanjaklaryny<br />
bilmediler. Ýöne ahyrsoñy ylaýyk wezipe tapyldy, onuñ eline ýurduñ<br />
gizlin gullugyny berdiler. Bu iş çaýçynyñky ýaly çylşyrymly däldi:<br />
hojaýynlar kime barmak çommaltsa, şonuñ kellesini kakmalydy. Öz<br />
kelläñ dynç. Wagt gyzyldan gymmatly, oýlanmaga idin ýok, diýlenini<br />
edip ýetişseñ, zor boldugyñ. Täze wezipesinden onuñ göwni bitdi.<br />
Ýöne ykbalynyñ pitikde duran günleri onuñ saçynyñ galanjasy-da<br />
agardy. Agarman nätsin? Eýsem onuñ ýeten gulluk derejesinde syýasy<br />
karýeranyñ gutaran ýerinden añryk ömür üçin aýratyn gapy<br />
açylmaýandygyny güman etmek kynmydy? Ine, az wagtda başyndan<br />
geçiren bu jan gorkusy üçin-de onuñ ýüreginde çaý gaýnadylýan<br />
çäýneklere ajy hem ömürylla ötülmejek ýigrenç galdy. Aryny<br />
wagtynda ýerine salyp bilmäni sebäpli ýigrenji has-da köredi. Diñe<br />
jenap ýoldaş Prezident bolansoñ, ol çäýnekleriñ ugruna çykdy, ýöne<br />
çäýnekler adam däl, olara näme çäre görjek? Näme sütem etjek?<br />
88
Elbetde, ol indi ýurtdaky ähli çäýnekleri, islese, bir gije-gündüziñ<br />
dowamynda-da ýok etdirip biljekdi, ýöne beýtse, onuñ ýürekden<br />
söýýän halky çäýneksiz galjak. Onsoñ halk neşesirär, keýpi bozulyp,<br />
ýaşaýyşa höwesi gaçar. Onuñ öz halkyny beýle jeza dözüp biljek<br />
gümany barmy? Ol näme daş toýnakly haýwanmy? Üstesine-de, bu işi<br />
edäýse, geñ-tañlyk ýurduñ çäginden çykyp, oña ýaramaz şöhrat<br />
getirmezmi?<br />
Onsoñ ol ömür ýolunda toplan tejribesine daýanyp, her halda<br />
çäýneklere degerli jeza oýlap tapmagyñ hötdesinden geldi. Munuñ<br />
üçin ol kitirleri ýok etmedi. Gaýta ýene birini ýasatdy. Han çäýnek.<br />
Sap altyndan. Içine buşukmak üçin. Öz gizlin duşmanlaryna berjek<br />
jezasyndan ol göwnühoş boldy. Ýekeje oñaýsyz ýeri: çuññur lezzet<br />
almak üçin gezen ýerinde siýdigini saklamaly bolýandygy diýäýmeseñ,<br />
jeza añrybaş keýplidi. Agşamlaryna il ýatyp, it uklansoñ, tylla kitiri<br />
eline alyp, balagyny sypyryp ugranda, hamana ýañy gaýdyp gelen<br />
gelniniñ ýanyna barjak ýaly, endam-jany galdyrap, üşüdýän sypatda<br />
digdiremäge başlaýardy. Sary altynyñ üstüne sary siýdik şarlap<br />
ugranda, erbet sesini edip, agzyny dik ýokaryk tutup gygyrardy. Bu<br />
bir ýönekin gykylyk bolman, eýsem ýalñyz möjegiñ hatarly<br />
uwwuldysyna meñzeşdi. Ilkiler bu sesi eşidenlerinde, onuñ<br />
janpenalary öz hökümdaryny göze görünmeýän beladan halas etmek<br />
üçin gapa topulyşyp gelerdiler, soñ welin, olar bu sese öwrenişdiler<br />
gitdiler. Belki-de, Larin olara sypaýyçylyk bilen ýagdaýy<br />
düşündirendir? Haýsy-da bolanda, ýeke gezegem jenap ýoldaş<br />
Prezidentde bu del lezzetden ýüz öwürmek islegi döremedi. Eýsem<br />
nämüçin ol öz durmuşyny bolşundan-da beter garyplaşdyrmaly?<br />
Käşgi onuñ ýaşaýyşynda lezzetli pursatlar üýşüp ýatan bolsa... Halk<br />
keseline öwrülen ýaranjañlykdan, bol-telki iýip-içmekden hem öz<br />
duşmanlaryna görkezýän süteminden başga – guwanara onuñ nämesi<br />
bar? Altyn çäýnegiñ keýpi – garyp ruhunyñ tesellisi. Dogry, ol käte öz<br />
ten küýseginiñ sesini eşitmän duranok, ýöne bu islegiñ yzyna düşseñ,<br />
aýallara janyñy ynanmaly. Olaryñ göwnüne ýaramak oña berilmändir.<br />
Munuñ üçin diñe baýlykdyr häkimiýet ýeterlik däl, başga-da käbir<br />
zatlar gerek. Onuñ ten küýsegi birçak gorkudyr ýigrenje öwrülen.<br />
Aýallar onuñ iñ duýgur duşmanlary. Olaryñ oña bolan söýgüsi ilkinji<br />
89
gijede gutarýar, soñra diñe gorky galýar. Başga hiç zat. Onsoñ ol<br />
nädip aýallara janyny ynansyn? Nädip olary edil boş çäýnekleri<br />
ýigrenişi dek ýigrenmesin? Nädip olardan içi sowasyn? Bu iki öýke<br />
onuñ ýüreginde diýseñ çuñ ornan. Ilki bolup onuñ içine dogmaz oglan<br />
salan-da onuñ başdaşy. Ol öñýeteniñ hyzmatynda öñürdikläp ýörkä<br />
aýalynyñ ondan göwni geçdi. Onuñ saýlan ýolunyñ wezipäniñ çür<br />
başyna eltjekdigine ynanan barmydy? Aýaly-da ilden üýtgeşik<br />
bolmady. Ulurak güýmenjäniñ ugruna çykdy. Maşgala dawasy<br />
golaýlap, erkekleriñ şuña meñzeş ýagdaýda adatça edişi ýaly, gara<br />
çyny bilen onuñ üstüne topulaýmaly bolanda, aýaly eline boş kitiri<br />
tutdurdy welin, ol aşhana garşy ýumluganyny bilmän galdy.<br />
Düwdenekläp yzyna gelende-de, elbetde, aýaly öńki ýerinde ýokdy.<br />
Köçäniń ańry ýüzünde görnüp giden ýaly etdi, bolany şol. Geñ. Köşge<br />
girmeli aýal öz geljeginden meýletin ýüz öwürdi diýseñ, kim ynanar?<br />
Onuñ göwnünde müdümilik güman galdy: aýallar öz ärlerini şeýle<br />
taşlaýarmyka?<br />
Ýurdy eline alansoñ, aýalyna görünjek bolup, ol özüne iñ ýokary<br />
aýlygy belledi. Aýaly yzyna gaýdyp geler öýtdi. Elbetde, äriniñ täze<br />
wezipesi, aýlygy Suzanyñ göwnünden turman durmady, ýöne,<br />
nämüçindir, ol yzyna dolanyp gelmäge höwesek bolmady. Oña derek<br />
ol döwlet gaznasyndan öz paýynyñ haýsy ýurduñ bankyna<br />
geçmelidigini elin habar etdi. Onsoñ jenap ýoldaş Prezident öz aýaly<br />
bilen döwlet bähbidini göz öñünde tutup, berk söwdalaşmaly boldy.<br />
Aýalynyñ haýal etmän gelip, ýurduñ ahlak hajatlary üçin maşgala<br />
suratyna düşüp gitmegini talap etdi. Aýal ýüreginiñ näzikligini<br />
diýsene: eredi. Ol öz aýagy bilen äriniñ ýanyna geläýdi. Elbetde,<br />
gününlik. Ýöne gazetler ýeteşikli. Olar birnäçe sagadyñ içinde jenap<br />
ýoldaş Prezidentiñ maşgala suratyndan tegelek ýüz ýyllyk ýüküni<br />
tutup goýdular. Milletiñ namysy halas edildi. Indi ol suratlar her gün<br />
irden ýurduñ gazetleriniñ birinji sahypasynda lowurdap çykýar. Ol<br />
suratlaryñ birinde aýaly ikisi goşa gumry ýaly bolşup, Köşk bagynda<br />
gezelenç etse, beýlekisinde bileje garbak-gurbak edinýärler, ýene<br />
birinde – ýylgyryşyp, söýünişip otyrlar. Aýalynyñ maşgala<br />
tamdyrynda çörek ýapyp duran ýeri-de bar – suratçylara telpek<br />
goýaýmaly! Ýene bir ýerde ol aýalyna gazet okap berýär, eli altyn<br />
90
çäýnekli ýylgyryp duran ýeri-de bar, garaz, müñlerçe görnüş! Bu<br />
suratlar oña däl, onuñ mähriban halkyna gerek. Ýurduñ ahlak ýüki<br />
onuñ boýnunda, onuñ gitjek ýeri nire?!<br />
Indi ol her gün irden gazetleriñ çykmagyna edil çaga ýaly sabyrsyz<br />
garaşýar, her gün olaryñ ýüzünde öz bagtly maşgalasyny görüp,<br />
gözüne ýaş aýlaýar. Gazetler günüñ güni onuñ maşgala bagtyndan<br />
täzelik açýarlar, bu bir gidip ýatan tükeniksiz hekaýat. Hekaýatyñ içi<br />
onuñ özi üçin-de garaşylmadyk begençlerden doly: nirededir bir<br />
ýerlerde onuñ agtyklary bolýar, aýalynyñ söýgüli iti abraýly baýrak<br />
alýar ýa-da şoña meñzeş ýüzlerçe beýleki hoş habarlar. Onsoñ ol<br />
aýalsyz, çagasyz öýde ýatyp-turýandygyny undup, bagtly bolýar.<br />
Gazetler diñe bir onuñ mähriban halkyny däl, eýsem onuñ hut özünide<br />
maşgalalydygyna ynandyrdylar, ol indi aýalsyzdygyny bilenok,<br />
şonuñ üçin-de ol indi täze çatynjalary gaýgy edinenok: olara görelde<br />
alara öñlerinde mukaddes nusga bar. Gazetleriñ sahypasyna siññin<br />
seredip, käte ol gözüne ýaş aýlanyny duýman galýar: ah, eger-de onuñ<br />
aýaly ýurduñ jurnalistleri ýaly boýnyboş bolanlygynda, ol dünýäde iñ<br />
bagtly jenap ýoldaş Prezident bolmazmydy eýsem?!<br />
– Bu ýurtda indi menden uly wezipeli ýok. Aýlygym seniñ islegiñe<br />
görä öser. Gal, saña başga näme gerek? – diýip, ol öz adyny göterýän<br />
uçarlar meýdanynda ýassykdaşyna özelenip ýalbardy.<br />
– Sammyjak... – aýaly onuñ iki satanynyñ arasyna gözüni dikdi, –<br />
seniñ söýgüli halkyñy hoş etdim. Menden saña ýene näme gerek?<br />
Minnetdar bolmagyñ deregine ýene ýüzüñem sallaýañmy, gadyr<br />
bilmez... Bu ýurtda galyp, men gül ömrümi kül etmeli, şeýlemi?<br />
Gonamçylykda ýaşar ýaly men nä müjewürmi? Onsoñam bu taýy<br />
yssy, men derleýän.<br />
Jenap ýoldaş Prezident howa galkyp giden uçaryñ yzyndan delmuryp<br />
galdy.<br />
– ”Ah, Larin, seniñem erkiñ ýetmejek zady bar ekeni. Sen meni<br />
bagtly ederden ejiz geldiñ. Meniñ saña ýüregim awaýar...”<br />
Aýallaryñ baýlyga göz gyzdyrýandygy – toslama. Bu gepi tapan<br />
adam aýal tohumyny tanaman geçipdir. Onuñ ähli betbagtçylygy<br />
şundan ybarat dälmi näme? Başgaça bolanlygynda ol bireýýäm bagtly<br />
bolardy. Bu gün ol ýurduñ ýeke-täk hökümdary. Ýöne onuñ raýatlary<br />
91
onuñ ýüreginde gopýan harasatdan habarsyz, ýaranjañlary onuñ<br />
derdini egserden ejiz gelýärler. Olar jenap ýoldaş Prezident aýal<br />
jynsyny itden beter ýigrenýändir öýdýärler. Elbetde, olar hakykatdan o<br />
diýen daş düşenoklar, ol aýallary ýigrenmän duranok, ýöne başga zat<br />
üçin däl-de, eýsem olara erkiniñ ýetmeýändigi üçin. Bir ýurda eýelik<br />
edip, bir heleýe erkiñ ýetmese, niçik bolar?! Ol käte ähli hany-manyny<br />
bir heleýe erk etmek bagty bilen başa-baş çalşmaga-da taýyn, ýöne bu<br />
onuñ üçin bitmez arzuw, çünki onuñ duşmany ýakyn arada... Onsoñ<br />
onuñ añrybaş bagty – kürsüsi. Kürsüsine dalaş edýänler ony diñe<br />
syndan däl, syýakdan saljak bolýarlar, olaryñ özleri muña<br />
düşünmeseler, jenap ýoldaş Prezident ne alaç etsin?<br />
Ol bütin ýurdy boýun egdirdi, ýöne aýaly ýene-de eline ilmedi, ol edil<br />
ürgün çäge ýaly onuñ barmaklarynyñ arasyndan syzyldy çykdy<br />
ötägitdi, al onsoñ öz hökümdarlygyñdan alýan bolsañ lezzeti! Arman,<br />
onuñ güýji heleý tohumyndan diñe öç almaga ýetjek, özge zada däl.<br />
Azy ýaran aýallaryñ etmişi üçin agzyndan süýt ysy gitmedik ýaş<br />
gyzlar onuñ öñünde jogap okarlar. Eýsem, öz hökmürowanlygyndan<br />
ol nädende dokunyp biler? Keýpi ýedi gat asmana dalaş edende, ýaş<br />
gyzlaryñ üstüni gymmatbaha sowgatlar bilen gömüp, ol dünýäni<br />
düldüredip bilýär, ýöne ol görgülijikler öz janlaryny gul-gula salyp,<br />
ýigrençlerini bildirenlerinde, hemme zat ýene öñki hanasyna gaýdyp<br />
gelýär – öwrenişikli durmuş. Bagtyny ýatyran gyzlarynyñ soñraky<br />
ykbaly bilen gyzyklanmak höwesi onda ýok. Onuñ öz ýoly bar,<br />
aýallaryñ-da – öz. Ol aýallaryñ göwnüne ýetmek üçin ýaradylmandyr,<br />
oña köpüñ üstünden häkimlik bagty berlipdir. Milletiñ diñe<br />
erkeklerden däl-de, eýsem aýallardan hem ybaratdygyny duýup<br />
gezmek – onuñ üçin lezzetiñ çuñy: söýmeseler, jähennemä gitsinler, iñ<br />
bolmanda onuñ gijeki otagynda näzirgäp görseler, galany bilen ol<br />
oñşar, ýöne welin, arman, aýal göbekliden ýekejesiniñ-de onuñ bilen<br />
ikiçäk galyp, atlaza çümüp, ýüzüne çynlakaý duýgy bilen garamaga<br />
ukyby ýetenok, ýogsam bolmanda, onuñ göwnünde-de köp zat<br />
başgaça bolardy; eýsem bu ýurtda hemme zadyñ hut onuñ keýpine<br />
görädigini bilmeýän türkana şindi-şindem galdymykan? Haýp, ýöne<br />
Köşge getirilýän üzümiñ suwy ýaly ýaş gyzlaryñ ýurduñ abraýy<br />
azaryna-da däl, olar öz duýgularynyñ ýesiri; añry gitse bir hepdeden<br />
92
öwrekleri böküp ugraýar, şondan beýlesini sorap nätjek? Köçä<br />
kowlansoñlar, olaryñ gününe it aglaýar. Ýöne ol Köşgüñ olary gözden<br />
salmaýandygyna, aladasyny edýändigine ynanýar, çünki ertir, agşam<br />
Köşgüñ öñünden öñleri ak fartukly geçýän ”pagtaçy gyzlaryñ” diñe<br />
şolardan ybaratdygyny ol güman etmän duranok, ýöne ol muña göz<br />
ýumar; çünki alkymynyñ aşagyndan aýlap, başyna ak ýaglyk oranan,<br />
öñleri ak fartukly gyzlar ýaly onuñ göwnüni göterip biljek aýal<br />
maşgala bu dünýäde, megerem, başga ýokdur; pagtaçy gyzlar onuñ<br />
gözünde ejizligiñ hem garawsyzlygyñ nusgasy; olar onuñ iñ bir<br />
gizligin duýgularyna meçew berýärler; olary görende, üýtgeşik<br />
bagtdan ýaña onuñ hut başy aýlanyp, injigi saññyldaýar; şonuñ<br />
üçinem ol öz altyn çäýneginiñ berýän düýpsüz lezzeti bilen bäsleşip<br />
bilýän pagtaçy gyzlara ýürekden minnetdar. ”Köşk ýaş gyzlary<br />
azdyrýar” diýip, duşmanlary gep ýaýradýarlar, ýaýradybersinler, ol<br />
muña atalyk sabry bilen çydar – halk özüniñki.<br />
Onuñ öz halkyna ýüregi awaýar. Pelegiñ oýnuna bak: ýetim diýip,<br />
oña gyýa garanlar bu gün ýurdy bilen onuñ eline galan ýetimler! Oña<br />
itiñ art aýagyndan suw içirenler, saçagyndan bir döwüm çöregi rowa<br />
görmedikler, köçe-köçe suwsuz hem çöreksiz otyrlar! Onda-da, olar ol<br />
diýip ölüp ýatyrlar, onuñ bir sözüne, bir nazaryna zar; ýurduñ ähli<br />
gazetleri her günde bu barada ýazýarlar, ol ilkiler muña ynanmajak<br />
boldy, ýaranjañlaryñ çypdyrmasydyr öýtdi, emma gazetler oña gidere<br />
ýer goýmadylar; hakykatdan gaçyp gitjek ýeriñ nire: halk ony söýýär,<br />
başyna täç edinýär. Bu söýgä ynanmasa, ony Hudaý tutar.<br />
Ýogsam onuñ özi adamlaryñ her haýsyny aýratynlykda ne söýýär,<br />
ne-de ýigrenýär; ýüreginiñ çuñunda aram-aram düşnüksiz bir güýçli<br />
duýgy möwjese-de, onuñ nämedigini anyk bilip bilenok. Onuñ<br />
aýalaryndaky çyzyklary yzarlan Larin: ”Bu duýgy mähre hem söýgä<br />
hemişelik mätäçlik, ýöne onuñ gapdalyndan ugurdaş hökümdarlyk<br />
duýgusy-da boýdan-başa görünýär” diýýär; olaryñ haýsy birine<br />
ynanjak? Perwaýsyzlyk däldigi-hä belli, ol gije-gündiz halkynyñ<br />
yzynda, mal bakan ýaly bakyp ýör, elinden iým-suw berýär,<br />
aýasyndan duz ýaladýar, iñ soñunda-da, öz raýatlarynyñ her birini<br />
kepene dolap, öz eli bilen o dünýä ugradýar; ol ýetişmese, indi<br />
adamlar ölüsini-de ýerlänok; onsoñ ol ýagşyzada ýaly bolup barýar-<br />
93
da, öleniñ boýuny-inini ölçäp, oña öz eli bilen ylaýyk kepen biçip<br />
berýär; ýogsam, ýurduñ içini basym maslyk aljak, adamlar ölüşip<br />
ýatyr; olaryñ öz merhemetli jenap ýoldaş Prezidentini göresi gelip,<br />
ýüregi gysyp ölmesi indi adaty waka öwrülip gidipdir; adamlar onuñ<br />
nurana ýüzüne zar; gazetler her günde onuñ ýylgyryp oturan mährem<br />
ýüzüni öýleriñ törüne eltýärler, telewideniýe ertirden agşama onuñ<br />
sesinden hem nurana keşbinden halky gandyrmagyñ ugrunda, emma<br />
bolanok, halk halys tökesirän: barybir az bolýar. Onuñ daş heýkelleri<br />
ýurtda iñ geçginli haryt, daş gazylýan karerlerde elhenç güýçli<br />
traktorlar gije-gündiz arlaşyp işleseler-de, halkyñ bu islegini ýakyn<br />
onýyllyklarda kanagatlandyryp bolmajakdygy görnüp dur; adamlar<br />
onuñ bir garyşjyk daş heýkelini edinmek üçin iýmit dükanlarynyñ<br />
agzynda hepdeläp nobata durup, iñ soñunda mukaddes maksatlaryna<br />
ýetip bilmän, şehit bolýarlar; olara kepen biçende jenap ýoldaş<br />
Prezident gözýaşyny saklap bilenok; ulular – ulular, ýöne ýaş<br />
çagalara näme gerek? Gabrystanlyklar çaga mazarlaryndan doldy!<br />
Olar onuñ nurana sypatyna aşyk bolup, näzijek bokurdaklaryndan<br />
iýmit ötmän, uçmanyñ ak guşuna öwrülip gidýärler. Ah, bu zatlar<br />
nähili gaýgyly! ”Adam näçe ýaş öldügiçe şonça peýdaly, oña az kepen<br />
gidýär” diýip, ol kädaýym özüni köşeşdirjek bolýar, emma köşeş nire,<br />
gözi ýaşly, bagry başly, patadan – pata ylgap ýör; ol her günde<br />
ýurduñ müñlerçe ýerinde pata görünýär, adam gömýär; nädip muña<br />
ýetişýändigini onuñ özünden öññe bilýän ýok.<br />
Ol özi bilen mähriban halkynyñ arasynda hiç bir ýaşyryn syryñ<br />
bolmazlygyny isleýär, bu mukaddes pikire gulluk edýär, ony ilki<br />
bolup, özi ýerine ýetirýär; gazetler, radio, telewideniýe onuñ her bir<br />
ädimini gije-gündizde 24 sagatlap halka dynman aýan edýärler; halk<br />
ol hakynda bary zady bilmeli, ol öz naharyny-da dört wagtyna<br />
telewizorda öz halkynyñ gözüniñ öñünde edinýär, onuñ her damagyna<br />
näme iýip-içýänini mähriban halky Hudaý gün berse, uludan-kiçä<br />
görüp otyr; ir bilen onuñ geýnişini-de ekranda synlaýar, ol öz<br />
mähriban halkyna ilkinji säher salamyny berip, Köşgüñ<br />
kabulhanasyna, onuñ aladasyny etmäge ugraýar; şonda ”Jenap ýoldaş<br />
Prezident sag-aman ördi!” diýip, il-gün Tañra alkyş okaýar; agşam<br />
ýene onuñ sag-aman ýatyp-turmagyny Tañrydan dilemek üçin uzyn<br />
94
gün sabyrsyz garaşýarlar. Onsoñ ol halkdan ýürekdeşligi talap etmäge<br />
hakly. Iliñ içinde onuñ her bir adamynyñ hereketini synlap ýören<br />
sanetmez jübüt gözleri, kimiñ nirede näme diýýändigini diñleýän<br />
sansyz jübüt gulaklary bar. Oña ”kim, näwagt gelip, maña öz pikirini<br />
aýdarka?” diýip, garaşyp oturmak ýaraşmaz, şonuñ üçinem ol bu<br />
zatlaryñ najadyny döwlet derejesinde iýmeli bolýar. Ýurduñ bir<br />
çetinde biri dilini gymyldatsa, ”Ýeriñ aşagynda ýylan gäwüşese” bu<br />
oña aýan. Ýagşam, ýamanam ýerde galanok, her kes öz päline duçar<br />
bolýar. Köçedir bazarlaryñ indi arz jaýyndan tapawudy ýok, diýjegiñi<br />
diý-de, jogabyñy al! Ol jogabyñ garaşdyrmasy ýok; halka edilýän bu<br />
hyzmat gün-günden gowulaşýar, agzyñdan sypdyran her bir sözüñ<br />
jogaby eýläñe öwrülmänkäñ mañlaýyña urulýar. Ilini ýürekden<br />
söýmeýän adam oña beýle hyzmat edermidi? Bu ýurtda adamlar<br />
”Nädip öz pikirimizi jenap ýoldaş Prezidente ýetirerkäk” diýen<br />
gaýgydan dynç; eýsem olar arz jaýyna barjak bolup, parahor<br />
diwanbeglere baryny-ýoguny dökmelimi? Ýok, bu adalatlylykdan<br />
nyşan däl, onuñ ýigrendigi – býurokrat süýrenjeñlik! ýüreginiñ<br />
söýdügi – ýönekeýlik, ol hemme zadyñ ýönekeý bolmagyny isleýär:<br />
ýaşaýyşyñ-da, ölümiñ-de... Onuñky indi – her deminde adamlara<br />
ýagşylyk etmek, il ony ýagşyzada deñeýär, ol iliñ ynamyny ödemegiñ<br />
ugrunda, ol bu ýoldan sowulmaz; onuñ ullakan göwher gaşly altyn<br />
ýüzükli barmagy elmydama öz halkynyñ nabzynda, şonuñ üçin-de<br />
onuñ edil häzir nämäni küýseýändigini her kesden gowy bilýär, hiç<br />
haçan ýalñyşanok. Eger ol eline ýüzi orak-çekiçli gyzyl baýdak alyp<br />
köçeden ýörese, bu halka gerekdir! Eger ol Käbäniñ gara daşyna sejde<br />
edip, başyna ýaşyl selle oransa, onda bu halka gerekdir! Eger harby<br />
lybas geýip, serkerdebaşy sypatynda minbere çyksa, bu-da halka<br />
gerekdir! Halkdan bidin çöp başy gymyldamaz. Yzyna hiç zat tamakin<br />
bolmazdan il-güne ýagşylyk etmek nähili ýakymly, onuñ begençden<br />
ýaña ýygy-ýygydan ini dyglap gidýär; diñe käte düýşünde gara<br />
basanda, ol gaýtadan özüniñ aýakýalañaç gapy-gapy entän, bir<br />
döwüm çörege zar bolan ýyllaryny görüp, gara der bolup, hopugyp<br />
oýanýar; şonda ol derrew otagyñ diwaryndan gazylan buky ýerdäki<br />
kakadylan külçelerini barlap görýär-de, azajyk ynjalýar; ol külçeler<br />
oña birden işi gaýdyp, aç galsa, buky ýerlerde gizläp saklaýan iýgili-<br />
95
içgili ätiýaçlyk jaýlaryna özüni atýança gerek boljak; elbetde, tagtdan<br />
taýmasa, ol iýmitiñ oña geregi ýok. Diñe öz başyny çaramak däl, ol<br />
bütin halkyñ iýmitini agzyna tutup berip otyp. Halkyñ ýalñyz<br />
howandarynyñ özüdigini ol gowy bilýär. Adamlar öz wagtynda onuñ<br />
gadyryny bilmediler, ýöne indi bilýärler, şoña-da şükür.<br />
Geçirimliliginden ýaña onuñ ýüregi para-para boldy. ”Eje-e! – diýip,<br />
ol birden uly sesi bilen zörledip ugrady. – Sen nämüçin maña itiñ art<br />
aýagyndan suw içirdiñ? Nämüçin meni eneli-ýetim etdiñ? Men welin,<br />
ynha, seni bütin milletiñ enesine öwürdim. Indi aýt: kim gowy ekeni?!<br />
Onsoñam, bu millet nämüçin meniñ oñan enem bilen oñmaly däl?! Bir<br />
günden bir gün seniñ guburyña zyýarata-da bararyn, elim degse,<br />
häzirlikçe, görýäñ-ä, men işli. Men adamlary kör iden dek idip ýörün,<br />
bu millet mensiz hiç kim, eje!<br />
Jenap ýoldaş Prezident ejesiniñ suratyny gujaklap, uly ili bilen<br />
möññürdi. Onuñ gözýaşy altyn rama gaplanan suratyñ üstüne paýrap,<br />
suratdan bärligine gözlerini çerreldip oturan ýaşmakly aýalyñ edil<br />
oglunyñka meñzeş dolmuş ýañaklaryna emelsiz çalnan reñkini suw-sil<br />
süpürerli göründi. Aýalyñ gözlerinde üýtgeşik bir mähir görünmesede,<br />
ogly ony görýäne çalymdaşdy.<br />
– Eje! Sen nämüçin dirikäñ köçeleri menden gowy gördüñ? Men<br />
bilýän, belki, sen meni utanjañlygyñdan ýaña ýigrenensiñ? Sebäbi men<br />
samankepbäniñ diñe pişikler üçin gurulmaýandygyna ir düşündim, ah,<br />
meniñ utanjañ ejem! Sen: ”Jigiñe süýt getirjek” diýip, köçede çigit<br />
çigitlär ýörerdiñ. Soñam seni ýer ýuwutdy, ýöne men bu ýerde<br />
şäherlileriñ näme günäsiniñ bardygyny bilemok. Ýykylan kesegiñ<br />
aşagyndan seni gözläp, dyrnaklarym döwüldi. Tapmadym. Indi men<br />
seniñ adyñy köçelere dakyp, içimi sowadýaryn, eje!<br />
Altyn ramadan gözlerini öñküsi ýaly çerreldip oturan aýalyñ üstüne<br />
ýagan şor damjalary aýasy bilen süpürişdiren jenap ýoldaş Prezident<br />
suraty bagryna basyp, horkuldap uklap galdy.<br />
Ýeke galsa, ol bozulman durup bilmezdi, hemme zada ýüregi<br />
awardy, onsoñ bu hasratdan dynmak üçin ol ýüz görülýän aýnanyñ<br />
öñüne geçip, tans etmäge başlardy; kellesi gyzanda, dişine aş<br />
pyçagyny gysdyryp, ullakan otagyñ içinde at çapardy, käte-de<br />
daraklygyna galyp, elleriniñ birini döşüniñ üstünde, birini-de egniniñ<br />
96
deñinde uzadyp, gybyr-gybyr giderdi. Onuñ tanslarynda günbatar<br />
elementleri-de ýok däldi, arman, olar uzak imrinerden ýöntemdi.<br />
Haslap ugransoñ, aýnada garnyny görüp, azajyk suslanardy, arman<br />
ýaşy tansdan ötüşen, başyna süzme halta sokulandan enaýy däl.<br />
Tansa gelişmese, göwresi, belki puluñ ýüzüne gelşer?! Bu pikir onuñ<br />
kalbyny heýjana getirdi. Onsoñ ol haýdan-haý täze milli pul<br />
çykarmagyñ köýüne düşdi, ýogsam gün gijigip, onuñ ýatar wagty<br />
golaýlaýardy. ”Bu işde esasy mesele – surat. Puluñ ýüzünde haýsy<br />
suratymy goýmaly: penjeklimi ýa-da köýnekçe, gyrmyzy donlumy ýada<br />
agar çäkmenli? Belki, egnime haly horjun gelşer: horjun, horjun,<br />
hor-r-r!..<br />
Ertesi irden ol gözüni ýalpa açyp, ýurda jar çekdirdi: ”Kim-de-kim<br />
meniñ suratym ýelmenen puldan bir halta ýygnasa, ol baý bolar,<br />
öýñüze meniñ pulumdan basyñ-da – baý boluñ! Ýag iýip, ýüpek<br />
geýiñ, adamlar! Ýag iýip, ýüpek geýmedigiñ başy ölümli, maly<br />
talañly!”<br />
Ol ýük maşynyny täze puldan mas ýükläp, köçeme-köçe aýlanyp,<br />
ilata täze pul paýlady, adamlar oña alkyş ýagdyrdylar-da, onuñ suraty<br />
çekilen kagyz pullary gysymlaryna gysyp, dükanlara eñdiler. Bir<br />
günüñ içinde dükanlardaky harytlaryñ ýerine suw çaýkaldy, halk ony<br />
ýedi depik gumy bilen süpürdi, soñra dükanlaryñ gapysy suslandy.<br />
Jenap ýoldaş Prezident otagynyñ aýnasyndan bu ýagdaýy gördi,<br />
sandygyny açdy – puly bar. Ýöne haryt ýok. Ony nireden almaly?<br />
Suratly kagyzjyklara haryt berjek ymmatda barmy? Ýok, diñe ol, öz<br />
halkyny jany-teni bilen gowy görensoñ, adamlara şeýle ýagşylyk<br />
edýär. Ýurduñ indiki ykbalyny kesgitlemek üçin jenap ýoldaş<br />
Prezident özüniñ dag içindäki Köşgüne gitmelidigine düşündi, ol ýerde<br />
howa salkyn, ýöne siñek az, bolanjasyny-da janpenalary sypdyranok,<br />
bu-da onuñ keýpini gaçyrýar. Bu gün ol: ”Siñeklere degmäñ, özüm<br />
öldürjek! – diýip, ýörite tabşyryk berdi. – Adamlañ-a soñuna<br />
çykdyñyz, siñekleri bir maña goýuñ, betnebisler! Menem bir zada<br />
güýmenmeli ahbetin!” Onsoñ ol eline siñek öldürilýäni rezin<br />
”şarpyldygy” alyp, Köşk bagyna ”awa” çykdy, bäş-üç siñegi<br />
aparansoñ, keýpi göterilip, çalaja hiñlendi, soñ howlynyñ iñ salkyn<br />
künjünde owadan syrçaly fontanyñ başyndaky pil süñkünden ýasalan<br />
97
gymmatbaha mahmal örtgüli kürsüsine geçip, oýa batdy: halkyny<br />
mundan beýläk nähili ýaşatmaly?<br />
Adamlar garaşýar, onuñ belli bir karara gelmegi gerek. Eýsem bu<br />
nähili millet? Hiç kimiñ pikir edesi gelenok, bar zat oña garap dur,<br />
eger ol birden gatyja dümewläp dagy edäýse, onda bu gäbi azan millet<br />
nätjekkä? Oña öz keýpine çykardan suratly kagyzjyklaryna derek agyr<br />
milleti ýallamak ýokuş degýär, emma alajyñ nä? – indi adamlaryñ<br />
jübüsi suratly kagyzdan weşeñ-weşeñ, deregine iýmit bermeseñ, alla<br />
bilsin, ol kagyzlary olar nä dertlerine ýaratjaklar? Ol bolsa suratda iñ<br />
gymmatbaha eşiklerini geýip otyr!.. Halk öz garamatyny onuñ<br />
boýnuna atdy-da, dükanlaryñ agzynda uzyn-uzyn nobata düzüldi,<br />
olam indi halky eklemeli-saklamaly, eginlerine eşik, aýaklaryna<br />
aýakgap tapyp bermeli! Adamlar buýruga şeýle bir öwrenişdiler<br />
welin, perman bermeseñ, agşam ýatyp, ertir turjagam däller! ”Ýogsada...<br />
– diýip, ol şonda howsala düşdi. – Gün ikindi bolup barýar, men<br />
bu nalajedeýinleri näwagt ýatyryp, näwagt turuzsamkam? – ol<br />
nakyllar kitabyny açdy: ”Giç ýatyp, ir tur, alty pişegi artyk ur!”<br />
Boldy! Ine, indi diñe Perman çykaraýmak galdy!”<br />
Ol agşam naharynyñ başyna geçip, telekameralaryñ garşysynda, öz<br />
mähriban halkynyñ gözüniñ öñünde garnyny göjedi. Dag içiniñ salkyn<br />
howasy onuñ biwagt çak ukusyny tutdurdy; telekameralara ”bes<br />
ediñ!” diýip, elini salgady-da, ol ýatylýan otagyna gitdi. Biwagt<br />
ýatyşy ýaly biwagt oýanan jenap ýoldaş Prezident dag Köşgüniñ<br />
çolalygyna diñ saldy, beýlesine agdaryndy. ”Ertir men Perman<br />
çykaraýyn, goý, adamlar agşam sagat sekizde ýatyp, irden sekizde<br />
tursunlar, şonda 12 sagat uky bolýar. Elbetde, entek dünýä<br />
tejribesinde öz halkyna munça ukyny eçilen hökümdar ýokdur. Munuñ<br />
ýaly eşret adamlaryñ nirede gören zady? (Oña derek adamlar ukuda<br />
iýmit iýmezler – bu-da döwletiñ utuşy!) Eýsem, ol öz halkyna entek<br />
ymmatda görülmedik eşreti wada bermedimi näme? Berdi. Diýmek, ol<br />
öz halkyny görülmedik ýoldan-da äkitmeli bolar! Onuñ soñra nireden<br />
çykjagy belli däl, ýöne nämüçin ol hemme zady bilmelimiş? Ol nä<br />
Hudaýmy? – jenap ýoldaş Prezident ýumşak düşegiñ üstünde<br />
towlandy, aýagynyñ azajyk üşeýändigini syzdy, şol demde-de,<br />
gapydan giren kişi onuñ aýaklaryny sessiz-üýnsüz örtüp gitdi... – Her<br />
98
näme-de bolsa, onuñky ýaly halk başga hiç kimde ýokdur: süñksüz<br />
gowy, belki-de işeññirem! – Elbetde, hakykatda munuñ edil beýle<br />
däldigini ol gowy bilýär, ýöne bu wagt özüniñ resmi pikir edýändigini<br />
ýadyndan çykarmaly däl, ýogsam öz halkyna mahsus köpçülikleýin<br />
biweçlik birçak onuñ etinden ötüp, süññüne ýetdi: beýle-de bir bigäne<br />
halk bolar ekeni?! Käte ol: ”Adamlar indi-hä çydamazlar... – diýip,<br />
gorkýar. – Üstüme dökülip, bellisini ederler, dardan başak asmaklaryda<br />
ahmal...” Şonda ol ýöwsellemän bilenok, başyny basyrynyp ýatýar.<br />
Garaşýar. Bolýan zat ýok. Onsoñ ol ajygyp, bialaç ýorgandan çykýar,<br />
özüni ele alýar: ”Ýok, hiç kimsäniñ menden hasap soramaga haky<br />
ýok! Sebäbi men jenap ýoldaş Prezident! Gazetler dogry aýdýarlar:<br />
men öz halkymyñ beýik ogly!” Bu ýurtda menden özge başyny çarap<br />
bilýän kim bar?!” Ol öz garşysyna gitmäge synanyşýanlary nägilelik<br />
bilen ýatlady, olaryñ içinde jany ýok: jaýdan ýykylsa-da, maşynyñ<br />
aşagyna düşse-de ölüp ýatyrlar, çöpejanbitdiler! Bolşuñyz şol bolsa,<br />
kimdir biriniñ garşysyna çykmak nämä gerek? Gögeleler. Jenap<br />
ýoldaş Prezidentiñ özi adamlary erbet görenok, hatda söýýärem,<br />
nämüçin söýmesin? Ol ”il ogly”, gazetler bir zady bilmän diýmezler.<br />
Egindeşleriniñ içinde onuñ mähriban halkyny şata tutjak bolýanlary<br />
ýok däl. Olaryñ iñ erbet ýalñyşy – halk bilen şygarsyz, guraksy<br />
işleşjek bolýarlar, munuñ niçik gorkulydygyny bilenoklar. Jenap<br />
ýoldaş Prezident muny bilýär. Onuñ ýüreginiñ näzikligine bu ýurtda<br />
düşünjek ýok, hatda Larinem bärden gaýdýar! Onuñ nämedendir bir<br />
zatdan nägileledigi-de syzdyrýar – ol nämekän? Jenap ýoldaş<br />
Prezident bu ýurtda kimdir birinden howatyr edýän bolsa, elbetde, ol<br />
adam Larindir, çünki onuñ gözlerinde hojaýnyny ýöwselledýän, köne<br />
otdan galan gyzyl köz bar. Geñ galaýmaly: şunça ýyl bile işleşselerde,<br />
jenap ýoldaş Prezident entek bir gezegem Lariniñ garşysyna gidip<br />
görenok, bu ony iñkise goýdy: gitse nähili bolarka? Ýene-de onuñ<br />
aýaklary üşäp ugrady, şonda dek şu wagt – ol dag içinde digdireýärkä<br />
– gowaçaly atyzlarda awgustyñ jokrama güneşiniñ hezilini süýr depesi<br />
bilen görüp ýören halkyna onuñ gözi gitdi. Niçiksi bagtly adamlar:<br />
üşänoklar, digdiränoklar, doñanoklar! Ah, meniñ bagtyýar halkym!<br />
Nädip onuñ bir özi adamlara munça tükeniksiz bagty eçilip bildikä?!<br />
Neneñ ol öz-özünden müñde bir razy bolmasyn, gözüne ýaş<br />
99
aýlamasyn?! Egindeşlerine galsa, onuñ halkyna bu eşretleriñ ýüzden<br />
birini-de dözjek däller, nähili rehimsiz adamlar! ýok, adamhorlar!..<br />
Onsoñ ýene Larin düşünmese, oña başga kim düşünsin? Elbetde,<br />
Lariniñ şahsyeti haçan-da bolsa bir wagt gutarnykly netije çykarardan<br />
has çuñ. Onuñ kimdigi käte bildiräýjek ýaly edýär-de, soñ ýene<br />
näbellilige urýar gidýär. Atam döwründen bäri öz ýanynda işsizlikden<br />
köwlenip ýörmändigine jenap ýoldaş Prezident düşünerçe boldy, çaga<br />
däl. Bu çaka Larin birwagt ýumuş oglanyna öwrülip gitmelidi, emma<br />
gider ekeni! Näletsiñmiş, ýogsam ilkibaşda hemmesi oýun-oýunlykdan<br />
başlandy: oña köksüz dost gerek boldy. Tutundy. Ine-de oýnuñ<br />
dowamy! Hakynatutma kişi ýurduñ ody bilen girip, küli bilen çykdy,<br />
onsoñ barja zat bulaşdy: indi Köşkde kimiñ hakynatutmadygy anyk<br />
däl. Bu gün Larinden özgeleriñ hemmesi hakynatutma bolup<br />
görünýär. Hatda jenap ýoldaş Prezident-de! Bütin Köşk! Onsoñ ondan<br />
çekinmäbilseñ çekinme-dä! Lariniñ wezipesi hemişe aldawçy, ondan<br />
çen tutsañ, bagtyñ ýatdygy, aslynda onuñ bu ýurtda näme işläp<br />
ýörendigini indi biler ýaly bolmady, muny jenap ýoldaş Prezidentiñ<br />
özi-de indi bilmän geçse gerek? Anyk bilýäni – onuñ garşysyna<br />
gitmeli däldigi. Ol Larini jana-jan dost tutunansoñ, häkimiýetiñ çür<br />
başyna çykdy. Larin hemişe onuñ aladasy bilen ýaşap geldi; edil şu<br />
wagtam ol ýuwaşjadan gelip, ýene onuñ aýaklarynyñ üstüni ýapyp<br />
gitdi; Lariniñ elleri güýçli hem mylaýym; belki onuñ öz kakasynyñ<br />
ellerinde-de şeýle ýakym bolandyr, emma jenap ýoldaş Prezidente<br />
olaryñ mährinden ganmak nesip etmedi; munuñ hakyky sebäpkäri<br />
kim: Ikinji jahan urşumy ýa-da ejesi – bu belli däl... Ah, Larin, sen<br />
nämüçin ozal özgelere gulluk etdiñ? – ol kellesini has ynjalykly<br />
goýup, ýañagyny ýassyga oýkady. Elbetde, Larin kime zähmet<br />
siñdirmelidigini tiz añdy, ýüzüni oña öwürdi, olaryñ dostlugy – birçak<br />
synagdan geçen; ullakan imperiýanyñ gullugynda bişişen adamlara bir<br />
kiçijik özbaşdak döwletde başyñy çaramak – itiñ añsady! Ol ikisi indi<br />
ölümlik aşyk-magşuk kimin aýrylmaz, edil söýgüdäki ýaly bu<br />
dostlukda-da her kimiñ öz belli ýeri, çygry bar: hiç haçan biri<br />
beýlekiniñ ýerini tutup bilmez; onuñ synmazlygy şundan dälmidir?<br />
Larin bilen jenap ýoldaş Prezidenti diñe şum ölüm aýra salar; Lariniñ<br />
gözüniñ açyklygynda hiç kes jenap ýoldaş Prezidente tokunyp bilmez.<br />
100
Ýöne, arman, indi Lariniñ aýagynyñ aşagy gorp atýar, bu gidişine<br />
gitse, onda basym jenap ýoldaş Prezident onuñ aladasyny etmeli<br />
bolmasa-da ýagşydyr, ah, niçik gazaply döwür! niçiksi gazaply<br />
zamana! Halasgäriñ halys bolanyny görmek tragediýa däl-de, eýsem<br />
nämemiş?! Larinem muny añýan ýaly, ýuwaşaýar, ýöne entek onuñ<br />
güýji güýç däl, islese ol özi bilen jenap ýoldaş Prezidenti düýpsüz<br />
gorpa-da äkidip biljek; ölenlerinde-de, çyn aşyklar deýin, olaryñ<br />
gujaklaşyp ölmeli bolmagy ahmal; erk Larinde, hemme zat onuñ<br />
nämäni saýlajagyna bagly; jenap ýoldaş Prezidentiñ geçmişinden<br />
dünýäni gyzyklandyrjak faktlar onuñ elinde, diýmek, Larin döwüñ<br />
janyny saklaýan baýguş; bu syry ol ikisi aw etiniñ başynda keýp çekip<br />
otyrkalar arada gözlerine ýaş aýlap açdy; jenap ýoldaş Prezident<br />
munuñ duýduryşdygyna-da ýa bolmasa, işleriñ gidişinden keýpiniñ<br />
kök bolup gözüne ýaş aýlaýandygyna-da düşünip bilmän galdy,<br />
ynjalykdan gaçdy, derrew soñky çykaran permanlaryny gözden<br />
geçirdi: olarda Larine ýakmajak näme bolup biler? Olaryñ hemmesini<br />
taýynlan özükän ol nämeden nägile bolmaly? Ýöne, diýseñ diýmeseñ,<br />
Larin ynjyk adam, hüşgärlik zelel etmez. Eger-de Köşge Hyrly<br />
Durgur gelmedik bolsa, onda ol soñky döwürde halys ýekesirejek<br />
ekeni. Hyrly Durgur! Sen niçiksi ýaş, dogumly, görmegeý! Seniñ<br />
gözleriñi göreniñ emenjek çukury neneñ syzlamasyn? Aýallar onda<br />
özlerine arzuw eden görki görseler, erkekler özüne geregini görýär.<br />
Hyrlynyñ abraýyna tokunan jenap ýoldaş Prezidentiñ duşmanydyr,<br />
diýmek, halk duşmanlary; Hyrlym, gör, sen niçik belende galdyñ! Bu<br />
belentlikde uzak saklanmak üçin sen özüñe gowy seretmeli, öz<br />
wagtynda, ýöne az iýmeli; sen ýykylsañ, Köşkde gizligin çapak<br />
çaljaklar tapylar, ýöne meniñ ýüregim paralanar! – jenap ýoldaş<br />
Prezident ýañy ýyly ötüp ugran aýaklaryny biri birine oýkap, Hyrly<br />
Durgur baradaky ýakymly duýgularyny ösdürdi: – Ah, Hyrlym,<br />
edebiýatyñ ýiligi, Köşgüñ läligi, Prezidentiñ balygy!<br />
Hyrly Durguryñ görki özboluşly: erkege-aýala deñ ýaraýar; elbetde,<br />
Köşgüñ bol-telki iýmiti onuñ bilini ýognatdy, emma gözleriniñ owasy<br />
– şol öñküligi... Erkek adam ýarsmasa gowy; elbetde, Hyrly Durgur<br />
Köşk şahyry, dolmuşlyk oña gelişýär; Köşk şahyrynyñ bili hiç, esasy<br />
zat – duýgusynyñ näzikligi, teni; onuñ edep-ekramy-da bir şahyra<br />
101
degýär, ol añyrdan gelýär-de, gol gowşuryp durýar, şonda jenap<br />
ýoldaş Prezident özüni bagtly duýýar; diñe Hyrly Durgur gelensoñ,<br />
onuñ Köşgi Köşge meñzedi. ”Ah, Hyrlym! – jenap ýoldaş Prezident<br />
ýekesiremekden ýaña onuñ adyny tutdy: – Sen nirede? Arman, seni<br />
Larin meniñ ýanyma goýbermez, ol girelgede sak oturandyr, ýogsam<br />
sen meni ýeke goýmazdyñ.”<br />
Jenap ýoldaş Prezident hamsykdy, onuñ ýogyn gaşlarynyñ aşak<br />
eteginde ýerleşýän bulanyk gözlerinden aýralyk hasratyna garylan<br />
gözýaş damjalary etlek ýañagynyñ üstüne togarlandy. Edil şol wagtam<br />
gapynyñ tutusy ýokary galyp, onuñ añrysyndan ýylanyñka meñzeş<br />
ýylçyr kelle göründi.<br />
– Salam, jenap ýoldaş-ş Prezident! – gijäniñ ümsümliginde añyrdan<br />
geleniñ sesi aýratyn gyryljyk hem haşyrdyly çykdy. – Larin meni<br />
içerik goýberdi!<br />
– Bilýän, bilýän... Larin akylly oglandyr, ony maña nahak<br />
ýamanlaýarlar. Töwerek-daşymyz duşman! görübilmezçilik!<br />
görüpçilik! Şrtda päliýamanlaryñ sany azalanok, men bu belanyñ<br />
garşysyna aýgytly göreş çäresini taýynlaýaryn. Döwlet edaralarynyñ<br />
işini düzetmeli, halkda maña wepalylygy terbiýelemeli; ýat pikirleri<br />
biziñ jemgyetimizden haşal ot kimin köki-damary bilen sogrup<br />
taşlamaly! Goý, adamlaryñ ruhy umumy ýokary göterilsin. Olar maña<br />
guwanmaga haklydyrlar! Men kim? Halkyñ mähriban ogly, onuñ<br />
añsat hem elpe-şelpe durmuş hakyndaky isleginden, arzuwhyýalyndan<br />
önen perzendi! Men öz halkymyñ iñ pynhan arzuwlaryna<br />
gulluk edýärin, tä ölünçäm-de şonuñ gullugynda duraryn! Daşymyzy<br />
gurşaýan sredany, ýagny howany, suwy, ýeri sandan çykarýanlary<br />
halamok, öz ýurdumda ähli mör-möjekleriñ ýaýnap ýaşamagynyñ<br />
tarapdary. Lariniñ-de muña düýbünden garşy däldigi – biziñ üçin kiçigirim<br />
dereje däl.<br />
Jenap ýoldaş Prezident bu sözleri ýüpek haladynyñ tyrpançak<br />
jübülerine elini sokup durşuna, eñegini buýsançly galdyryp, teatrda<br />
meşhur monology ýatdan okaýan artistiñ sypatynda aýratyn bir içki<br />
dabara bilen aýtdy. Musa Çöli bu sözleri öz gulagy bilen eşidip,<br />
minnetdarlyk bilen onuñ aýagyna ýykyldy. Jenap ýoldaş Prezident<br />
haladynyñ aşak eteginden gyzaryp görünýän ýylmanak injikleriniñ<br />
102
daşyna örän çeýe oralan müdiriñ sowuk omzamasyndan ini üýşenip,<br />
aýaklaryny zordan çekip aldy.<br />
– Ýeri, ýeri! Tur ýeriñden! Ine, seniñ deputatlyk mandatyñ! Men<br />
saña ynanýan, şonuñ üçinem seni öz ýanyma aljak, sen maña<br />
paýtagtda gerek. Seniñ tejribäñi öwrenmesem boljak däl, onsuz<br />
demligimi daralyp barýan ýaly görýän, ahmal galasym gelenok...<br />
Senem hüşgär bol. Bilýäñmi näme, dogrymy aýtsam, men şu Larine o<br />
diýen bir ynanyp baramok... – ol süýem barmagyny dodaklaryna<br />
ýetirip, azajyk aşak egildi, gözüni gorkuly tegeledi, Musany otagyñ<br />
beýleki burçuna çagyrdy. – Içigüjükli adam, özümi bilelim bäri bile<br />
işleşip ýörüs, ýöne içinde nämäniñ ýatandygyny bilip bilemok, ondan<br />
gorkmadygyñ imany ýokdur. Ýöne sen meni gorkýandyr öýdäýme.<br />
Sen özüñden ägä bol, eger onuñ demine düşäýseñ, bu ýurtda adam<br />
ogly señ dadyña ýetip bilmez, ol seni erbet eder! – soñra ol apañ-apañ<br />
basyp geldi-de, pil süñkünden ýasalan kürsüsine çuñ çümüp oturdy. –<br />
Men bu ýurtda özümi bagtly duýýaryn, howasy yssy, ýöne ilaty maña<br />
wepaly, duşmanlardan welin ägä bolmaly. Olar biziñ aramyzda<br />
sümsünişip ýörler, ahmal bolsañ, içikdiräýjekler! Sen bir häzir<br />
bolýañmy? Bilip goý, men seni gaty alada edinýärin, sen ýaş,<br />
tejribesiz, ynanjañ hem göwnaçyk, emma ikimiziñ töwerek-daşymyz<br />
göriplerden doly, biz gaty ätiýaçly bolmaly, sen diñe ýalñyşmasañ<br />
bolany...<br />
Musanyñ göwnüne bolmasa, edil bu pursatda gapydaky owadan<br />
tutynyñ sepinde Lariniñ ýylçyr mañlaýy hem çüýşe gözleri görnüp<br />
giden ýaly boldy. Ol ätiýaçdan jenap ýoldaş Prezidentiñ arkasyna<br />
aýlandy; myhmanyñ endamyna aralaşan gorky duýgusy dessine jenap<br />
ýoldaş Prezidente-de geçdi, onsoñ ol ellerini sandyradyp, Musanyñ<br />
uzyn barmakly ellerinden tutup, olary öz ýüreginiñ üstünde goýdy,<br />
soñra ikisi ätiýaçly pyşyrdaşmaga başladylar. Olaryñ ýurduñ ykbaly<br />
hakynda gürrüñ edýändigini añan Larin ýylgyrdy, onuñ derrew ukusy<br />
tutdy. Onsoñ ol uka garyşyp barşyna pikir etdi: ”jenap ýoldaş<br />
Prezident süñksüz gowy adam, hatda oñurgasyz, munuñ göwnüni<br />
ýykan baýnamaz, öz ajalyna-da ölmez, beýle adamynyñ gaty<br />
horlanyp, edil keselli it kimin süñklerini sanaýmaly bolup, gapyrgasy<br />
gapyrgasyndan, bykyny bykyndan geçip, hapa çukuryna ýykylyp<br />
103
galjagy öñünden añdyrýar; Lariniñ ol betbagtlara ýüregi awady; işişden<br />
geçensoñ, Larin nätsin, ol ot bolanda niräni ýakjak?! Elbetde,<br />
onuñ bu ýurda nebsi agyrýar, ýogsam ol bu ýere işe gelermidi?<br />
jöwzaly çöllükde öz gül ömrüni köýdürermidi? Ýurdundan awara<br />
ýaşarmydy? Ahyr ýaşynda hiç kes ony öz borjuny ýerine ýetirmedi<br />
diýip, aýyplap bilmez, ol bu çöllükde öz başyny çarap ýaşady, wepaly<br />
dost ýetişdirdi, oña ýurduñ ykbalyny ynandy; Larin öwünjeñligine öz<br />
ýanyndan duýlar-duýulmaz ýylgyrdy, bu, daşyndan seretseñ, hamana<br />
uka oraşyp barýan ýadaw adamynyñ şeýtanyñ aldawyna düşüp<br />
ýylgyrmasy ýaly bir zatdy; gapydan jyklap giden Musa hut şeýle pikir<br />
hem etdi, ol Lariniñ bigünä çaganyñ ýylgyrmasy deýin ýylgyrmasyna<br />
goşulyşman durup bilmedi; Larin hoş boldy, oýaly-ukuly halyna<br />
ýakymly döwlet aladalarynyñ oý-pikirlerine ulaşdy, teniniñ iñ soñky<br />
öýjügine deñeç zerur işe gönükdirdi; Lariniñ bu ýurtda birine gahary<br />
gelýän bolsa, onda olar onuñ ýelden-günden gorap ýören mähriban<br />
dostunyñ gadyryny bilmeýänler bolmalydy; erkek adam-da bolsa,<br />
Larin jenap ýoldaş Prezidente enelik mährini duýýar, göýä göwsünden<br />
emme emdirip ulaldan ýaly. Onuñ neresse çaga ýaly goragsyzlygy<br />
Lariniñ bagryny dilýär; jenap ýoldaş Prezident muny bilýär, ýöne edil<br />
kiçijik çaganyñ öz enesinden daşlaşmagy, özüni duýdansyz howplara<br />
sezewar etmegi gowy görşi kimin, olam Lariniñ gözüne güýdüşip, öz<br />
başyny çaramany öwrenjek bolup synanyşýar; ýogsam, ýüreginiñ bu<br />
ýukalygy bilen onuñ her ädimi Larine gaýgy; ol hatda öz<br />
duşmanlaryny-da adam şekilli ýigrenip bilenok. Arada ol Diller<br />
institutynyñ ýokarky gatynda öz garşysyna çykanlaryñ biri bilen<br />
hoşlaşmaga bardy; ol kişi oña ”Sen zalym!” diýip gygyranda, jenap<br />
ýoldaş Prezident öz garşydaşynyñ halyna ýüregi awap, gözüne ýaş<br />
aýlady, soñam hamsygyp, şeýle diýdi: ”Men seniñ aýalyña ýa-da öý<br />
goşlaryña degemog-a, senem meniñ elimdäki häkimiýetime tokunma!<br />
Eger men seniñ aýalyña ýapyşan bolsam, şonda sen näderdiñ? Meni<br />
halamazdyñ gerek?! Siziñ baryñyz şonuñ ýaly: öz zadyñyzy ile<br />
beräýjek däl, ýapyşyp ýatyrsyñyz, emma, başarsañyz, meniñkini<br />
elimden aljak, gör siz nähili doñýürek! nähili päliýaman! Siz meniñ<br />
elimden häkimiýeti alsañyz, men onsoñ nämä güýmenmeli? Haýsy<br />
ýurdy dolandyrmaly? Men bu ugurdan ýörüteleşen, okan okuwym,<br />
104
toplan tejribäm şu ugurdan, başga hünärim ýok! Siziñ göwnüñizi<br />
görjek bolup, men ahyr ýaşymda bir döwüm çörege zar bolmalymy?!”<br />
Adamlaryñ küýünde nämäniñ ýatandygyny bilmek çetin, olar edil<br />
möý ýaly betlagam, başarsalar, ýapyşjak-da – endamyña zäherini<br />
dökjek, hemme zady agdar-düñder etjek, belkem olar ýurdy-da ellerine<br />
aljakdyrlar? Gör, olaryñ işdäsi nähili! Ýok, olaryñ gözüni jenap<br />
ýoldaş Prezidentiñ ýagşylyklary tutar, olar öz päliýamanlygynyñ<br />
gurbany bolarlar, edil heýwere keseleline uçranlaryñ kösenip ölüşleri<br />
ýaly olaram kösenip ölerler. Ýogsam, edil beýleki adamlar ýaly,<br />
olaryñ köçeden barýarkalar maşynyñ aşagyna düşübem, iş ýerinde<br />
basgançakdan ýykylybam ölmegi ahmal, hatda köpüsiniñ bagtyndan<br />
hut şeýle ajalyñ çykmagy, belki kanunalaýykdyr? Ýöne bu olar üçin<br />
uly hormat bolardy. Larin olaryñ hemmesiniñ şeýle öljekdigine ýerlikli<br />
şübhelendi, olaryñ hemmesi beýle tarpa-taýyn ölüme mynasyp<br />
adamlar däl; aslynda olar özlerine haýsydyr bir bähbitli ölümi-de<br />
saýlap bilerler, şonda olaryñ yzlarynda galan çagalary hökümetden<br />
kömek puluny alyp bilerdi; her bir ata öz çagalarynyñ we aýalynyñ<br />
geljegini özüniñkiden ileri tutmalydyr; şonuñ üçinem, aýdaly,<br />
haýsydyr bir jaýyñ ikinji ýa-da üçünji gatyndan ýykylyp ölmek ýa-da<br />
syrkawhanada çalasowat şepagat uýasynyñ eden emelsiz<br />
sanjymyndan, gyssagarada gerekli derman tapylmazlygyndan kösenip<br />
ölmek – beýle adamlar üçin pes dereje däldir! Belki, olaryñ käbirini<br />
işdeş aýallarynyñ gabanjañ ärleri atyp öldürer? Nähili owadan ölüm,<br />
ýöne yzynyñ gürrüñi köp. Mundan olaryñ ýaz wagty daga gezelenje<br />
gidip, aýagy taýyp, dagdan ýykylyp öleni müñ paý gowy dälmidir!<br />
Elbetde, olaryñ her birine adam şekilli ölüm tapyp bermek añsat iş<br />
däl. Käşgi munuñ üçin oña artykmaç aýlyk tölenýän bolsa? Ýok,<br />
Larin munuñ bilen dynç alýan wagtlary meşgullanmaly bolýar, bu<br />
gidişine gitse, bir günden bir gün ol: ”Nädip ölseñiz, şeydip ölüñ!”<br />
diýip, döwlet ähmiýetli bu işi başyndan aýlap urup-da biler; ähli zady<br />
owadanlamak, ýylmamak, goñşy döwletleriñkiden pes bolmadyk<br />
medeni derejä ýetirmek diñe oña galmandyr. Olam adam-a! Edil<br />
beýleki adamlar ýaly olam – etden hem süñkden ybarat! Bu agyr işe ol<br />
niçezar çydar?!<br />
105
Şol wagt beýleki jaýda nämedir bir zat diýjek bolup agzyny açmaga<br />
synanyşan Musany jenap ýoldaş Prezident yşarat bilen duruzdy.<br />
– Ýuwaş bol, men onuñ uklap ýatandygyna asla ynanamok,<br />
hakykaty menden eşit, ol gaty mekir, elhenç adam, ikimiziñ çakymyz<br />
däl, sen muña iru-giç düşünersiñ, ýöne giç bolar...<br />
Bu sözleri eşidende Musa Çöli gözlerinde sowuk gedemligi gizlese,<br />
Larin goñşy jaýda öñküsindenem beter mähirli ýylgyrdy, başyny<br />
çalaja ýaýkady: ”Älhepus, bu adamynyñ ýüreginiñ açykdygyny, edil<br />
neresse çaga ýaly, ýüregindäki – dilinde, ömri uzak bolaýsyn ýöne...”<br />
– Sen ýöne meniñ diýenimi içiñde sakla, ýogsam ardurja heläk<br />
bolarsyñ, Larin adamynyñ günäsini geçýän däldir. Ol ikimiz köne<br />
dost, şonuñ üçin ol meni gowy görýär, menem ony. Ýöne ol menden<br />
başga adamyny halanok, köp adamlar muña düşünip bilmän ölüp<br />
gidýär. Men nädeýin, oña: ”Sen meni gowy görme, beýlekileri gowy<br />
gör!” diýeýinmi? Buýruk bereýinmi? Bu barypýatan ýeñilkellelik<br />
bolmazmy? Bu ýurtda her kim öz başyny çarasa-da az däl. Meñ<br />
ýerimde bolsañ, senem etmersiñ, menem siz ýaly adam-da, nä meni<br />
jadygöýdir öýdýäñizmi? Onsoñam, birinjiden-ä, kimi gowy<br />
görmelidigini Lariniñ özi gowy biler, ikinjidenem, onuñ meni hemme<br />
kişiden gowy görmegine men asla garşy däl. – şu ýerde ol Musanyñ<br />
gulagyna dodaklaryny degrip, çygly hem gyzgyn pyşyrdady: – Ähli<br />
janly-jandaryñky dek meniñem ýekeje janym bar. Görşüñiz ýaly,<br />
ýaşaýyşymam hiç neneñ däl, illeriñki meniñkiçe ýok... – soñra ol ýene<br />
sesini gataltdy: – Bolýar onda hoş! Zähmetkeş daýhanlara menden<br />
ýalkymly salam aýt! Ýañkyny ýitirmegin, mandatyñy... Ýitirseñ,<br />
başga ýokdur, hemmesini eýýäm paýladym. Mejlisiñ sessiýasyna gel,<br />
bileje oturyp, birek-birege guwanyşyp, agzybirje işläris, soñ men seni<br />
bankede çagyraryn, sen bankedi gowy görýäñmi? Meñ-ä öler aşym –<br />
banket, gizläp nädeýin? Men saña Köşgüñ bagynda goýun soýduryp,<br />
täzeje böwrek getirderin, hiç zady gaýgy etme, ikimiz dost bolarys!<br />
Musa Çöli çykyp giden badyna Larin gelip, otagdaky telekameralary<br />
işe girizdi, alagarañky otagyñ içi ýagtyldy; jenap ýoldaş Prezident<br />
mähriban halkyna säher salamyni berip, eşiklerini geýinmäge durdy...<br />
Eşigini geýnip, kabulhana çykdy-da, gelip, Larini mähirli gujaklady.<br />
Soñra daşary ýurtlardan gelen wekilleri kabul etmäge başlady. Ilkinji<br />
106
olup, Beniniden gelen üç adamdan ybarat delegasiýa kabulhananyñ<br />
girelgesine geldi, olar pete-pet öñlerinden çykan Musa Çölüden ýiti<br />
teleinterwýu aldylar. Reportajda Musa Çöli nazarkerde müdir<br />
hökmünde başdan-aýak ýylgyryp göründi. Çünki olar Musanyñ<br />
Köşgüñ gapysynda özlerine ir bilen pete-pet gabat gelmesine örän<br />
ýokary baha berdiler. Jenap ýoldaş Prezidentiñ öz göwünlerine has-da<br />
ýarajakdygyna olar bada-bat gapyda düşündiler. Şonuñ üçinem<br />
duşuşyk gös-göni gujaklaşmakdan hem sowgat alyşmakdan başlandy.<br />
Jenap ýoldaş Prezident özüne getirilen lowurdap duran gymmatbaha<br />
awtomobile Köşgüñ aýnasyndan göz aýlap, iki ýurduñ arasyndaky<br />
gatnaşyklara ýokary baha berdi; beninililer begenişip, indikide oña<br />
şahsy uçar getirmegi wada berdiler; jenap ýoldaş Prezident öz däbine<br />
görä, günortanlygyny myhmanlar bilen paýlaşyp, olara nahar başynda<br />
antly şerap içirdi: ”Bize bu ýurtda sizden başga jenap ýoldaş<br />
Prezident derkar däl!” Dürli tagamlardan dadyp, olar: ”o-o!”<br />
diýişdiler.<br />
– Jenap ýoldaş Prezident, siziñ işdäñiz iñ ösen demokratik ýurtlaryñ<br />
ýolbaşçylarynyñkydan-da gala! – myhmanlar guwanç bilen<br />
barmaklaryny ýaladylar.<br />
Soñra beninilileri paýtagtyñ fontanlaryna aýladylar, suw dik ýokaryk<br />
çüwdürilende, myhmanlar munda öz ýurtlaryndaky fontanlara uly<br />
meñzeşlik gördüler, asyl görlüp oturylsa, olaryñ ýurdunda-da<br />
fontanlaryñ suwy dik ýokaryk atylýan ekeni! Bu olaryñ kalbyny<br />
heýjana getirdi, nähili ajaýyp ýurt! Gaýtadan Köşge gelenlerinde,<br />
Köşgüñ iñ içki zalynda gözüñe söweýin bir bedew at agyzdyrygyny<br />
çeýnäp, olara garaşyp duran ekeni, beninililer ol ata üç bolup<br />
artlaşdylar-da, ”niredesiñ Benini?” diýip, Köşkden gös-göni öz<br />
ýurtlaryna garşy ýüzin salyp gitdiler. At aýagynyñ güpürdisine<br />
ylgaşyp ýola dökülen halk köpçüligi derrew goltuklaryndan ýaşyl<br />
baýdajyklary çykaryp, depelerinde galgadyşyp, biri biriniñ aýagyny<br />
basgylaşmaga, özara öýkeleşmäge, ötegçileriñ yzyndan boýunlaryny<br />
uzadyşmaga we berk kada laýyklykda ýuwaşdan arama çenli<br />
şatlanmaga başladylar.<br />
Köçelere dökülen mähriban halkyny synlap, ýüreginiñ çuñundan<br />
çogan iñ inçe duýgularyna bäs gelip bilmedik jenap ýoldaş Prezident<br />
107
Köşgüñ belent aýnasynyñ öñünden aýryldy-da, özüni ýatylýan<br />
otagyndaky tyrpançak ýüpek düşege çümen ýylmanak telefonuñ<br />
üstüne oklady we eýýämden ýakymly duýgy bilen sandyrap ugran<br />
ýogyn barmaklaryny gowy görýän sanlaryna degirdi...<br />
– Ýagdaýlañ gowujamy? Näme jañ etmedik bolýañ, nä begenip<br />
öläýer öýdýäñmi? Gowy görülýäniñi bilýäñ-dä, tulajyk! Hany, gürrüñ<br />
ber, näme täzelik?<br />
– Ezizim! myssyjagym! Sensiz geçen günüme nälet! Seniñ ýüregiñi<br />
ýyladyp biljek habarymyñ ýok güni ölsemdim, gömülgen kibi<br />
gömülsem, suw bolup çägä siñsem, gözden uçsam, gulakdan gaçsam!<br />
– Saña ynanman, kime ynanaýyn? Sen meniñ başymyñ täji, gözümiñ<br />
nury, halkymyñ biri, Musanyñ ýary... iýen-içeniñ özüñki, göreneşideniñden<br />
habar ber?<br />
– Ol indi deputatlyga dalaş edýär.<br />
– Wepadar dostum näme işleýär?<br />
– Hile gurýar.<br />
– Ah, Abat, Abat! Aýallary ýigrenip bilemok, Hudaý bilsin,<br />
nämeden?<br />
– Hudaýyñ bilmedigini hatyn biler!<br />
– Seniñ eşigiñ ýukamy?<br />
– Ýuka... öñümde diñe pagta ýygylýan fartugym bar.<br />
– Içkiñ?<br />
– ...bar, ýukajyk, añrysy görnüp dur...<br />
– ...reñki?<br />
– ...gülgüne...<br />
– ...”gülgüne” diý!<br />
– ...gülgüne!<br />
– ...ah, gülgüne!..<br />
Telefonyñ trubkasyndan aýagyna basylan çaga güjügiñ çyñsamasyna<br />
meñzeş ses eşidilip, endigan ”guguldy” gelende, aýal ezilen<br />
dodaklaryny ýene bir gezek trubkanyñ tompuk ujuna emaý bilen<br />
ýetirip, aýaklaryny ýygnady-da, gözlerini ýumdy. Jenap ýoldaş<br />
Prezident bu wagt eýýäm dikelip, egnine haladyny iltäp durdy; ol<br />
çalaja hiñlenip, inine suw almaga ýöredi. Salkyn suw onuñ tenine hoş<br />
ýakdy, onsoñ ol uzak wagtlap depesinden suw akydyndy. Abat bu<br />
108
wagt öz syýasy yhlasynyñ döwlet derejesinde gadyrynyñ bilinjekdigini<br />
öñünden syzyp, telefonyñ ýanyndan aýrylyp bilmän otyrdy. Şonuñ<br />
üçinem telefon gaýtadan jyññyrdanda, ol trubkany üýtgeşik mähir<br />
bilen gysymlady.<br />
– Abat diñleýär...<br />
– Bu ýoldaş Larin. Hoş habary size hut özüm ýetireýin diýdim.<br />
Jenap ýoldaş Prezidentiñ sizi ýurdumyzyñ Amerikadaky adatdan<br />
daşary we doly ygtyýarly ilçisi edip bellemekçidigine men<br />
birjikde şübhelenemok. Siz bu täze wezipäñizi-de öñküsi ýaly<br />
ýurdumyzyñ öz içinde alyp bararsyñyz. Siziñ çalt ösüşiñize<br />
guwanmazlyk mümkin däl. Bu täzeligi, belki-de, Nabatdan<br />
gizlemegiñ geregi ýokdur, biz oña ynanýarys, Tal Tagana, goý,<br />
muny hut onuñ özi ýetirsin. Hojam Şüküre haçan we nädip<br />
ýetirmelidigini özüñ çöz. Ýöne bir zady bilip goý: habarlar<br />
çeşmesi kimiñ elinde bolsa, iş ýüzünde ýurduñ eýesi-de şoldur.<br />
Habarlary başyna goýberen iru-giç olaryñ gurbany bolar. Iñ<br />
ygtybarlysy – olary özüñ döretmekdir. Habar hem gizlin syr<br />
ýasamagyñ hötdesinden gelseñiz, özüñizi ynamly duýup<br />
bilersiñiz, onsoñ bu dünýä: açsañyz – aýañyzda, ýumsañyz-da –<br />
ýumrugyñyzda bolar!<br />
109
6. Diller instituty<br />
Iñ gizlin habarlary döredýän, soñra-da olary yzyna kabul edýän,<br />
gizläp saklaýan we olar boýunça adamlaryñ hem-de ýurduñ ykbalyna<br />
öz täsirini ýetirýän gaşlak müdir gözleriniñ üstüne abanan atyñ ýaly<br />
ýaly irimçik gaşlaryny elindäki gödeñsi daragy bilen yhlasly<br />
daraşdyryp, üstünden aýalaryny taýly gezek ýöretdi-de, añyrdan ýetip<br />
gelen myhmanlara gujak açdy.<br />
– Diller institutyna hoş geldiñiz! Geliñ-geliñ, şeýdip, bizdenem habar<br />
alyp duruñ-a! Günbatarda ornaşyp, bu taýlaryk gara salman oñýañyz.<br />
Nirede ýaşasañyzam, bu gözel ýurdy unutmak bolmaz. Dogry...<br />
Ewropa – Ewropadyr, onuñ aly kändir; Ewropa, islese, maýmyndan<br />
adam, islese-de, adamdan maýmyn ýasap bilýär. Ol ýerde<br />
televideniýe, radio, ya-da, meselem, gazet-jurnal gyryñ daşy ýalydyr;<br />
efirde siziñ-de sesiñizi eşitmän duramzok, şonuñ üçinem ýüzüñizi<br />
görmek – ýetibilmez arzuwymyzdy; ine, indi bolaýdy, öz aýagyñyz<br />
bilen geldiñiz. Menem, ynha, öz ýerimde, size garaşypjyk<br />
oturandyryn. Ýurt bilen tanyşdyñyz, armanyñyz galan bolsa, aýdyñ!<br />
Ýogsa-da, men ”Ýurt sesi” diýip, gazedem çykarýan. Esasy işimiñ<br />
daşyndan. Ol ses meniñ edaramdan çykman, eýsem nireden çyksyn?<br />
Daşary ýurtlularyñ ýüreginiñ näzik bolýandygyna-da biz belet, ony<br />
göz öñünde tutarys, hiç zady gaýgy etmäñ! Gowy ýeri: siziñ gönderme<br />
kagyzyñyzda biziñ Institutymyzda näçe wagt geçirmelidigiñiz<br />
aýdylmandyr, diýmek, hiç hili gyssanmaçlyk ýok, bu ýerde<br />
isledigiñizçe galyp bilersiñiz. Onsoñam, kagyz boldy bolmady – hiç,<br />
biziñ ýigrendigimiz hat-ýazuw, maña galsa, öñki ýazylanlaram ýok<br />
etjek, kitap adamyny öz arassa aslyndan azaşdyrýar, ”Okadygyça –<br />
kapyry çykar!” diýen nakyly eşidensiñiz-le. Esasy zat – Watana<br />
ýürekden hyzmat etmek. Ildeşlerimiz üçin – adamlaryñ hemmesi-de<br />
biziñ ildeşimiz! – biziñ gapymyz elmydam açykdyr! – elindäki hatly<br />
kagyza siññin sereden müdir ýene-de gaşlaryny daraklady. – Gowy<br />
kagyz, umuman, adaty diýseñ-de boljak, bular ýaly gönderme bilen<br />
bize köp gelýärler, esasan-da öz raýatlarymyz, hawa, ynha... Elbetde,<br />
bu biziñ Diller institutymyz üçin uly hormat, jenap ýoldaş Prezident<br />
110
ize ynanýar, diýmek, biziñ işimiz indi ýurdumyzyñ çäginden çykyp,<br />
halkara ähmiýete eýe bolýar! Bu hemmämiz üçin guwandyryjy faktdyr<br />
– müdir daragyny goltugyna gysdyrdy-da, çapak çaldy. Myhmanlarda,<br />
keýpine şärik, çapak çaldylar. – Ýene-de bir gezek: hoş geldiñiz!<br />
Täze-täze adamlar gelip durmasa, dogrusy, ýüregiñ gysyberýär, örän<br />
şat! – soñra ol myhmanlaryñ orta boýly buýra saçlysynyñ owadan ala<br />
gözlerine barmagyny begençli çommaltdy: – Siz Ýumry Derili<br />
bolsañyz gerek?<br />
– ”Derili” däl, Dereli...<br />
– Bagyşla-añ! – müdir edil ile belli teatr artisti deýin sesini ýeñiljek<br />
süýkdürip, aýagyny şarpyldadyp jüpledi. – Bulaşdyrdym! Dereli,<br />
elbetde Dereli. Ýöne onda-da deriñizem-ä erbet däl, örän galyñ<br />
görünýär, adatça, akýagyz adamlarda siziñki ýaly galyñ deri seýrek<br />
duşýar. Olaryñ taýaga çydamsyzlygy-da şondanmyka diýýärin... – ol<br />
ikinji myhmana ýüzlendi: – Size bolsa, biz belet, sesiñizi eşidenimden<br />
tanadym, siz, elbetde, şol Azan Atdaş bolmaly!<br />
– Bildiñiz. Men şol meşhur jurnalist Firez Razan Atdaş! – diýip,<br />
guşaklygyndan ýokarysy jozzuk ýüz bolup duran myhman alkymyny<br />
asyp, öwünjeñ halymsyrady.<br />
– Jurnalist diýseñizläñ... elbetde, jenap: ýigide müñ dürli hünär-de<br />
azdyr. Gündogarda siz ýüñi ýeten söwdagär, Günbatarda – jurnalist,<br />
okeandan añryk aşsañyz – kimdigiñizi al-arwah bilsin! Ýöne biz<br />
gadyryñyzy bilmeýändir öýtseñiz, ýalñyşarsyñyz. Ýurduñ daşynda<br />
biziñ sizden başga ýapyşalgamyz ýokdur, ruhdaşlygyñyzy her ädimde<br />
duýýarys, doga käriñiz peýdakeşlik bolansoñ, siz biziñ özümiziñki<br />
bolýañyz duruberýäñiz, sebäbi: ”Söwdanyñ Hudaýy – peýda!”<br />
diylipdir, onsoñ biziñ Hudaýymyz bir bolýar ahyryn, gaçyp gitjek<br />
ýeriñiz nire? Biziñ üçin siziñ belli bahañyz ýok, ýöne näçe bolsa-da,<br />
ondan gaçmarys. Diller instituty siziñ tejribäñize asylam mätäç.<br />
Sebäbi siziñ gepiñizi yzygiderli diñlän adam söz azatlygyny<br />
ýigrenmän bilmez.<br />
Firez Razan Atdaşyñ jozzuk ýüzünde utanja meñzeş alamat görünjek<br />
ýaly etdi, ýöne bu uzaga çekmedi. Ol ýanyndakylara gabak astyndan<br />
gümürtik göz aýlap, gümmi-sümmä urdy:<br />
111
– Bizde tejribe näme işlesin, göwnüme gelenini edýän welin, olam<br />
peýdaly bolup çykýar. Meselem, men özüme işgär alamda, isleg<br />
bildirýänleriñ içinden diñe öz atdaşlarymy saýlaýan. Olar-da güýçli<br />
jurnalist, demokrat bolup çykýarlar. Nesibe-dä, näme diýip, näme<br />
aýtjak!<br />
– Ine, bize ýetmeýän tejribe-de şol-da! – Diller institutynyñ müdiri<br />
heýjana geldi: – Nähili ajaýyp usul: ýönekeýden netijeli! Atdaş<br />
bolmasa, asla işe alma diýsene! Biz welin, pikirdeş gözläp, onuñ<br />
anketini okap, ýedi arkasyny yzarlap, kösenip ýörüs!<br />
Açylmasyz syrynyñ açylybermeginden ätiýaç eden Firez Razan<br />
Atdaş gapdalynda atyñ ýaly dek irimçik gara saçlaryny barmaklap,<br />
häliden bäri dymyp duran ýigide tompuk barmagyny çommaldyp, gepi<br />
başga ýana sowdy:<br />
– Tanyş boluñ, bu ýigide Gire Zire diýýärler. Munuñ-da jurnalist<br />
bolmak höwesi bar, şonuñ üçinem men muny siziñ ýanyñyza getirdim.<br />
Onsoñam... – myhman müdiriñ gulagyna küti dodaklaryny degrip<br />
janykdy: – Günbatarda jurnalist bolmak üçin, Gündogarda söwda<br />
etmesi gerek, baý bolmasañ, bolanok: ne Günbatarda ýüzüñe<br />
seredýäler, ne-de Gündogar-da. Atam pahyr baýdy, biziñ uly<br />
howlymyz bardy, süri-süri dükanymyz, halymyz, talabanymyz<br />
bardy... Ýöne bir gün irden men zyndanda oýandym, kakam pahyr<br />
meni bergisiniñ ujundan algydarlarynyñ eline berip goýberse nätjek, it<br />
ogly! Bizem taryh-maryh diýlen zady okadyk, ol-bul ýañky näme<br />
diýasyñyz, ata Watan diýañyzmy-nämemi...<br />
Diller institutynyñ müdiri gaşlaryny ynjyly çytdy.<br />
– Meniñ gulaklaryma rehim ediñ, hormatly gonak, arasynda<br />
dynjyñyzy alyñ!<br />
Firez Razan Atdaşyñ ýag damsam diýýän etlek dodaklary özüne<br />
adatdan daşary göwniýetijilik bilen derrew ýañadandan açyldylar:<br />
– Gezek bersek, soñ siziñ bize gezek berjegiñizi bilemiz ýok, biz-de<br />
sizler ýaly... jurnalist-murnalist bolup işleýas, şul-bul... Meselem,<br />
meniñ dostum Dereli dil bilen gyzyklanýar, men bolsam – pul bilen,<br />
he-he… Puly bolmadygyñ dili bolarmy, ýok! Emma Dereli: ”Dili<br />
bolmadygyñ puly bolmaz” diýýär. Onsoñ biz jedel edip, bärik<br />
gaýtdyk! Gire Zire Atdaşy-da alyp gaýtdyk.<br />
112
– Hoş geldiñiz! Oñarypsyñyz! – Institutyñ diwarlaryna ornap giden<br />
tukat ümsümlik müdüriñ gyryljyk sesinden tisgindi. – Siziñ jedeliñizi<br />
çözmek üçin ata Watan elinden gelenini eder! Elbetde, munuñ üçin<br />
birneme wagt gerek bolar, ýöne siz üçin biz wagt-da, isleg-de,<br />
mümkinçilik-de taparys. Biziñ milli demokratiýamyzyñ şertlerinde her<br />
bir adama aýratyn üns berilýär, gije-gündiz onuñ aladasy edilýär...<br />
– Demokratiýa diýmek, elbetde, erkin söwda diýmek. Eger men islän<br />
zadymy siziñ ýurduñyzdan alyp, islän ýerimde-de satyp bilsem, onda<br />
sizde demokratiýanyñ barlygy...<br />
Müdir bloknodyna bellik etdi.<br />
– Bu diýeniñizi biz ýerine ýetirjek bolarys. Ýöne... – müdiriñ<br />
ýüzünde irgözünden ynjalyksyzlyk alamaty görünjek boldy. –<br />
Biriniñkä gonak bolan her demde söz alyp gaçmaz. Siziñ öz gürleýän<br />
ýeriñiz bar, biziñ-de – öz. Bu gün siz biziñ myhmanymyz. Maña diñe<br />
resmi suratda: ”Diller institutyna hoş geldiñiz!” diýäýmek galýar!<br />
Ýumry Dereli bilen Gire Zire zordan: ”sag boluñ!” diýip ýetişdiler.<br />
Firez Razan Atdaş ýagly balyk dek tyrpançak göwresini müdir bilen<br />
Ýumry Dereliniñ arasyna sokdy.<br />
– Minnetdar! Biz bu taýyny öz ýurdumyz diýip, ýüregimizde söýgi<br />
göterip ýörüs. Söwda-satyk bolsa, gowy boljak, söýgümiz has-da<br />
artjak. Watany gury söýmek bizlere gaty gymmat düşýär. Ata-baba<br />
hünärimiz-de çüýräp ýatyr, satmak-satyn almak biziñ ökde kärimiz...<br />
Näme diýasyñyz oña, täjir-mäjir diýañyzmy-nämemi... Bagyşlañ, ýöne<br />
şertnama baglaşmazdan ozal siziñ adyñyzy soramasy gerek... –<br />
myhman goltuk jübüsinden derrew taýyn şertnama çykardy. Eline<br />
galamyny aldy-da, ýagdan ýaña lowurdaýan mañlaýyny gaşady. – Ine,<br />
bu ýerde siziñ adyñyzy görkezsem, size-de girdeji geler. Size kim<br />
diýerler?<br />
– Maña ”Jenap ýoldaş müdir” diýseñiz ýalñyşmarsyñyz. Ýalan adym<br />
Gaşlak. Çyn adym diñe nobatdaky harby çin berlende tutulýar. Ony<br />
diñe dogran enem, özüm hem döwlet kadrlar bölüminiñ müdüri biler.<br />
Hatda göbegenem-de meniñ çyn adymy bilýän däldir! Aýyplaşmañ,<br />
işimiziñ gylygy şeýle, biz dil ylmynda adatdan daşary çuñ barlaglary<br />
geçirýäris… Geplände ýygy-ýygydan gödek grammatiki ýalñyş<br />
goýberýänleriñ dilini sogrup, düýpli labaratoriýa barlaglaryny<br />
113
geçirmeli bolýarys. Ýöne... siziñ dilde goýberýän ýalñyşlaryñyzy<br />
görüp, meniñ öz Institutymyza ýüregim awady. Bize niçik agyr işiñ<br />
garaşýandygy görnüp dur. Siz ata Watanda bilimiñizi artdyrmaly<br />
bolaýsañyz gerek... Siz entek ojagaz kagyzlaryñyzy öñki ýerine salyñ.<br />
Onsoñ-da, at meselesine gezek gelende, ýene bir zady aýdasym gelýär:<br />
biziñ ýurdumyz üçin jenap ýoldaş Prezidentiñ belent ady ýeterlik.<br />
Indiden eýläk size-de özbaşyñyza at gerek bolar öýdemok, ol size<br />
artykmaç ýük bolar. Muman, biz siziñ çakyñyzdan has<br />
myhmansöýerdiris... Siz bu taýdan añsat yzyñyza gidip<br />
biläýermikäñiz?<br />
Bu sözleri eşiden myhmanlaryñ bedenine ilkinji galpyldy aralaşsa-da,<br />
entek olaryñ ýüreklerine düýpli howsala düşmändi.<br />
– Hormatyñyz üçin minnetdar. Ata Watanda öz ene dilimizde<br />
gepleşmek biz üçin uly bagt. – Ýumry Dereli dowam etdi: – Ýöne,<br />
Hudaý saklasyn, köçelerde bize güñ, lal, peltek adamlar kän duşdy,<br />
olaryñ ”bazzyldysyna” düşüner ýaly däl. Siziñ arassa gepleýşiñize<br />
telpek goýaýmaly! Bu ýere gelenimiz gowy bolaýypdyr, ýogsa ilki tas<br />
garşy bolupdyk.<br />
– Aý, ýog-a! Heý-de garşy bolaýmak bormy?! ”Tanamaz – sylamaz”<br />
diýleni-dä... Garşylyk, jedel – durmuşy ösdürýär diýip, bizem<br />
eşidýäris, meselem, ”Garşylykly taraplaryñ göreşi we birligi” –<br />
klassyky ynanç! Ýöne öz ýurdumyz üçin biz baky ylalaşyk ýoluny<br />
saýlap aldyk, çünki biz adamzat taryhynda bu ýoluñ ähli gizlin<br />
mümkinçilikleriniñ entek ulanylmandygynyñ üstüni açdyk. Diýmek,<br />
kimdir biri ol mümkinçilikleri herekete getirmek töwekgelçiligini öz<br />
üstüne almaly, eýsem jenap ýoldaş Prezidentden özge ony kim<br />
başarsyn? Ýeri bolýar, başlangyç klas okuwçylaryna berilýän düşünje<br />
bilen siziñ kelläñizi garjaşdyryp oturmaýyn. Gowusy, sizi öz<br />
Institutymyzyñ işi bilen tanyşdyraýyn. – orta boýly gaşlak müdir, aşa<br />
garaýagyz sypatyna laýyk garañky gözlerini daşary ýurtly<br />
myhmanlara gezekli-gezegine dikip, ýylgyrjaklaýan ýaly etse-de,<br />
diýseñ saldamly gepledi: – Men bu ýerde kän wagtdan bäri bar. Ozal<br />
ýazyjy bolup işleýärdim. Ýazyjylygam gowy kär, ýöne bu häzirki işim<br />
– öz ugrum-da. Ýurdumyzda müdümilik ewolýusiýa dowam edýär,<br />
onsoñ ýolbaşçy işleri synagdan geçen kadrlara ynanman, kime<br />
114
ynanjak? Ozalky kärdeşlerimiñ hem köpüsi bu ýerde, ”Halk döredijilik<br />
öýünde”… Onsoñ bu Instituty maña ynanman, kime ynanjak?<br />
– Halk döredijilik bölümiñiziem barmy? Ol-a tüýs meniñ ugrum<br />
eken! – Ýumry Dereliniñ begenji içine sygmady.<br />
– Elbetde, bar! – diýip, müdir onuñ begenjine gosüldy. – Ozal men<br />
öz galamdaşlarymy edebi tankydyñ üsti bilen watan wepaly edip<br />
terbiýeleýärdim. Ol kyn usuldy, irginsiz hem uzak zähmeti talap<br />
edýär. Indi, ynha, has täsirli usullary ulanýan. Bu meniñ öñki işimiñ<br />
gös-göni dowamy diýseñ-de boljak. Umuman, meniñ şol öñki kärim:<br />
alyjym üýtgese-de, harydym üýtgänok. Her kimiñ öz halaýan işi-dä.<br />
Bu ýerde lütüm çykýança işlesem-de, eger walla ýadawlyk duýamok,<br />
her günüm – açyş. Meselem, öñler men adamynyñ çydamlylygynyñ<br />
çägi ýokdur öýderdim, ýöne beýle däl ýaly, göwnüme bolmasa, ol çäk<br />
bar; elbetde, gutarnykly netijä gelerden entek ir, onuñ üçin entejik<br />
zähmet çekmeli boljak. Biziñ institutymyza ”Institut-labaratoriý”<br />
diýilmegi-de şonuñ üçin: biz irginsiz gözlegde. Özüm barada aýtsam,<br />
dogrusy, zehinim diñe şu ýerde doly açyldy, ol edil kapasadan çykana<br />
döndi. Atam döwründe ýazan edebi-tankydy makalalarym Diller<br />
instituty döredilende, esasy gollanma boldy. Olar öz aktuallygyny<br />
ýitirenok, gaýtam ýyl geldigiçe gymmaty artýar. Olarda döredijilik<br />
işgärleriniñ arasynda kimiñ kimdigi öñden subut edilip goýlan, diñe<br />
çäre göräýmek galýar. Günäsini boýnuna goýjak bolup azara galyp<br />
ýörmeli däl, hezillik, islän adamyñ, baryp, gös-göni ýakasyndan<br />
tutaýmaly. Biriniñ-de: ”Nämüçin?” diýip biljek gümany ýok. Meniñ<br />
gözümi görenlerinden, işleriniñ gaýdandygyny bilýärler. Çünki olaryñ<br />
hemmesi-de meniñ ozalky dostlarym. Olaryñ içinde näçe tezegiñ<br />
ýatandygyna men belet. Belki, olaram maña beletdirler, ýöne peýdasy<br />
nä, adama ýazgytdan gutulma barmy? Geñ görmäñ, soñky döwürde<br />
men halys dindaram bolupdyryn. Meselem, men öz kärdeşlerimiñ<br />
haýsy biri barada ýatlama ýa-da nekrolog goşgusyny ýazsam, ol<br />
bendäniñ çöpi tükenýär duruberýär. Onsoñ men hudaýhon bolman,<br />
kim bolsun? Gizläp nädeýin, häzirki işimiñ-de ýazyjylyk bilen umumy<br />
ýeri örän kän: öñem adam terbiýeleýärdim, häzirem. Ýöne öñ birneme<br />
abstrakt terbiýedi: alsa-da öz işi, almasa-da. Emma ol döwürler geçdi,<br />
bizde milli demokratiýa kök urdy, indi men öz nukdaý nazarymy<br />
115
ýazyjylaryñ gös-göni gulagyna guýýaryn. Elbetde, muña hemmesiniñ<br />
gulagy, beýnisi çydanok, ýöne onuñ üçin biz terbiýeçilik işini sähelçede<br />
togtadyp bilmeris. Hakymyz ýok.<br />
– Muña nähili düşünmeli? – myhmanlar biraz geñirgenip, biri biriniñ<br />
ýüzüne seredişdiler. Ýumry Dereli çintgedi: – Olar nämä çydanoklar?<br />
Olary nämüçin Diller institutyna zor bilen getirmeli bolýar? Olar şeýle<br />
çalasowat adamlarmy?<br />
Müdir ajy ýylgyrdy.<br />
– Käşgi... arman, ýöne olar okumyş bolup, ene dilimiziñ grammatiki<br />
kadalaryny, aýratyn-da sintaksis, ýagny sözlem düzüş kadalaryny<br />
gödek bozýarlar. Onsoñ biz olary tertibe çagyrmaly, hatda ýörite<br />
okatmaly bolýarys. Käbir zerur grammatiki kadalary zor bilen<br />
gulaklaryna guýýarys, muña-da olaryñ käsiniñ gulagynyñ bardasy<br />
çydanok, ýarylýar, käsi dälireýär. Aslynda sag adam jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ syýasatyna ters gelýän sözlem düzermi? Olar öñden däli,<br />
bu ýerde biziñ nä günämiz bar? Daşary ýurt metbugatynda Diller<br />
instituty barada makala ýazsañyz, meniñ diýenimi ýatdan çykarmañ:<br />
biz dilde jenap ýoldaş Prezidentiñ deñsiz-taýsyz obrazyny döretmek<br />
bilen meşgullanýarys. Bu iş daşary ýurt metbugatynda ylaýyk baha<br />
berilmegine mynasypdyr. Egindeşleriniñ oña goýýan sarpasy aýdypdiýerden<br />
ýokary. Goý, bu barada biziñ partiýamyzyñ lideri size<br />
gysgaça gürrüñ bersin...<br />
Müdir gyllak elini diwardaky düwmä ýetiren badyna ýokardan aşak<br />
demir gözenek sallandy we onuñ içinde oturan jandar özüniñ adama<br />
meñzeşligi bilen myhmanlary añk etdi. Gözenek ýere ýetip ýetmänkäde,<br />
partiýanyñ lideri lakgyldap başlady:<br />
– Jenap ýoldaş Prezidentiñ merhemeti çäksizdir. Jenap ýoldaş<br />
Prezident dogruda gürrüñ barýarka biz galan çeşmeleriñ baryny<br />
aýgytly inkär etmäge borçludyrys! – onuñ saglygy gowy we ol gijegündiz<br />
halkyñ aladasy bilen ýaşaýar. Iñ esasy zat-da ol uzak<br />
ýaşamakçy. Onuñ bu mukaddes islegini göz öñünde tutup, biz<br />
partiýanyñ gurultaýynda her bir partiýa agzasynyñ oña öz ömründen<br />
azyndan bir ýylyny eçilmegini gazandyk. Bu rezolýusiýa biragyzdan<br />
kabul edildi. Şeýlelikde häzir biziñ alymlarymyz öz ýaşyndan gyrkyp,<br />
116
ony jenap ýoldaş Prezidente bermegiñ mehanizmini işläp düzmegiñ<br />
üstünde gije-gündiz der dökýärler...<br />
Müdir diwardaky düwmä barmagyny degren badyna demir gözenek<br />
ýokaryk gitdi. Partiýanyñ lideriniñ adyny myhmanlar müdiriñ: ”Beren<br />
gürrüñiñiz üçin köp sag boluñ, hormatly Monjuk Mukaỳeviç!”<br />
diýende bilip galdylar.<br />
– Hawa... – diýip, müdir ýene-de dowam etdi, – jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ biz hakdaky atalyk aladasyny her demimizde duýýarys,<br />
biziñem öz söýgümizi oña her demde ýetiresimiz gelýär. Ýurdumyzyñ<br />
metbugat serişdeleri halkyñ bu ösen islegini kanagatlandyrardan ejiz<br />
gelýärler: kagyz, garagurum, dürli nurbatlar, ýaglaýyjy serişdeler<br />
ýetenok; öz ýüregiñi açmak üçin gazetlerde birnäçe aýlap nobata<br />
durmaly. Meniñ bolsa, jenap ýoldaş Prezidente öz söýgümi tiz-tizden<br />
ýetiresim gelýär. Ýogsam, özüñiz bilýäñiz, durmuş-da bir dosta iki<br />
duşman tapylýar; meniñ ýerime göz gyzdyrýanlaryñ köpdügini<br />
añýansyñyz; olaryñ, hamana, men ”erbet işleýär” diýip, jenap ýoldaş<br />
Prezidenti ynandyrmaklary ahmaldyr. Häzirki wagtda meniñki ýaly<br />
aýlykly, arassa iş iliñ ýetibilmez derejesi, ätiýaçlylyk artykmaçlyk<br />
etmez. Şonuñ üçin-de, men siziñ hut biziñ Institutymyzyñ işi bilen<br />
tanyşmaga gelendigiñize iki bolup bilemok; ýöne bizi saýlap<br />
alanyñyzda, siziñ ýalñyşmandygyñyzy-da aýtmakçy, sebäbi biziñ<br />
Institutymyz dörediji adamlar üçin tapylgysyz ýer: üç wagtyna mugt<br />
nahar, gije-gündiz aýdym-saz, gündelik alada. Iñ esasy zat-da – bu<br />
hyzmatlar olar üçin hökmany. Biz öz plan-borçnamalarymyzy doly<br />
ýerine ýetirýäris.<br />
– Sizde ýörite plan-borçnama-da barmy?<br />
– Elbetde, gadyrdan, Harsy Hazan Atdaş!<br />
Myhman ilgezik düzetdi:<br />
– Firez Razan Atdaş...<br />
– Hawa, Gerez Razan... Ýöne meniñ öz şahsy gyzyklanmam-da bu<br />
meselede pes rol oýnanok. Men ýöne bir tötänden bu işe bellenen<br />
adam däl, hakyky janköýer, öz kärdeşlerimiñ bu hyzmatlardan köpräk<br />
peýdalanmagyny isleýärin. Olaryñ köpüsi bilen öñ kän ýyl bileje<br />
işleşdim, duz-emek boldum, onsoñ meniñ olarsyz oñup bilmejegim<br />
düşnükli, birki gün görmesem, ýüregim gysyberýär, dünýäden doýan<br />
117
ýaly bolýan. Ynanmarsyñyz, ýöne men bir gezek tas öz şirin janymada<br />
kast edipdim, hawa, hawa! geñ galmañ! Meni bu ýerden işden<br />
aýyrjak bolýarlar diýen ”myş” gulagyma degdi, erbet boldum, işdäm<br />
tutuldy, aýlyk-günlük jähennem, men nädip öz öwrenişen<br />
kollektiwimden aýrylyp ýaşaýyn? Bilýäñizmi näme, men dünýä belli<br />
uly ýazyjy-da bolup biljekdim, ýöne elim degmedi: ýygnaklar,<br />
komandirowkalar, myhman-mediwan, ýenegör... Hemmesine-de men<br />
ýetişmeli. Daşary ýurtdan adam gelse-hä – bar onsoñ! Olary kime<br />
ynanjak? Bu ýurtda bil baglar ýaly adam barmy? Aýylganç kyn!<br />
Jenap ýoldaş Prezidentiñ janyna berekella! Netijede meniñ gül ömrüm<br />
kül boldy... – müdir edil kiçijik albassy ýaly bolup, şumjardy.<br />
Myhmanlar birhili alasarmyk ýagdaýa düşdüler. Müdir gözýaşyny<br />
eliniñ arkasy bilen süpürip, täzeden söze başlanda, olar onuñ ýaşy<br />
kepän gözünde bulanyk reñkiñ gitdigiçe goýalýandygyny gördüler. –<br />
Her bir ynsan öz ata Watanyna guwanmaga haklydyr. Bu biziñ<br />
Konstitusiýamyzda bellenen. Ýöne siz barada ol ýerde anyk zat<br />
aýdylmandyr, bu meni birneme oýlandyrýar...<br />
– Eýsem ol ýerde adyñ görkezilmelimi?<br />
– Elbetde, hormatly Firez Zen...!<br />
– Firez Razan – bu gezek, nämüçindir, myhman öñkülerinden-de çalt<br />
düzetmäge gyssandy.<br />
– Hawa... Garaz Ezen, Atdaş. Biziñ Konstitusiýamyz – milli<br />
dokument, onuñ maddalary-da örän millileşdirilen. Daşary ýurtly<br />
ildeşlerimizden kimler öz ata Watanyna guwanmaga hakly bolsa,<br />
onuñ ady ýörite sanawda görkezilen. Ýöne gaýgy etmäñ, gelipsiñiz –<br />
tañ edipsiñiz, indi biz size hyzmat ederis, ýöne bir şert bilen: ata<br />
Watany wasp etmek borjuñyzdyr. Ýogsam, özlerini demokratiýanyñ<br />
göbegi saýýan Günbatar gazetleriniñ işi bize töhmet atmak. Şol<br />
sebäpli-de biz olaryñ wekillerini garaşsyzlygymyzyñ esasyny düzýän<br />
edaralarymyza aralaşdyramzok. Siz – başga gep, Ewropada<br />
ýaşasañyz-da, biziñ özümiziñki. Onda näme, tanyşlyga girişeliñ,<br />
gadyrly Ýumry Derili! Gire Zire we Firez Dazan Atdaş! Ýogsa-da,<br />
sizi täzelikde öýlenipsiñiz diýip eşitdik: aýagy düşümlijesi bolsun!<br />
Ýumry Dereli kikirdedi...<br />
118
– Bu öz orunbasary Gyz Düregeýe öýlendi. Ýagny, Günbatarda<br />
aýdylyşy ýaly, orunbasary ikisi pullaryny goşdular.<br />
– Gutlaýan-gutlaýan! – müdir kelpez näz etdi: – Gör, biz niçiksi<br />
enaýy wakadan habarsyz galypdyrys!<br />
Ýumry Dereli ony köşeşdirdi.<br />
– Gaýgy etmäñ, bu enaýy waka Firez Razan Atdaşyñ ömründe<br />
gaýtalanyp duran zat, siz onuñ indiki durmuş toýuna hökman<br />
ýetişersiñiz!<br />
– Kesekiniñ ahlagyna göz etjek bolsañ, özüñkä eliñ degenok-da;<br />
öñde-de bir gelin: ”Iliñ göwnüni görjek bolup, çagajygym atasyna<br />
meñzemedi!” diýipdir. Hany onda, egin-eşigiñizi çalşyryñ! Ine, size<br />
ýörite niýetlenen lybas, institutyñ içinde geýilýär. Müşderilere del<br />
adamlar bilen görüşmek, gürleşmek rugsat edilmeýär; bu çäre olaryñ<br />
hut öz bähbidini goraýar, sebäbi olar ýat adam görseler, tolgunyp<br />
başlaýarlar, şeýdibem gaýra üzülýärler, onsoñ käte olaryñ käbirine<br />
hatda goşmaça terbiýeçilik çärelerini-de bellemeli bolýar. Bu-da<br />
artykmaç çykdajy...<br />
– Beýle ýagdaý ýygy-ýygydan gaýtalanýarmy? – diýip, Gire Zire<br />
bilesigelijilik etdi. – Dogrusy, biz ýene-de käbir zada düşünmejek<br />
bolýarys...<br />
– Howlukmañ, barýarka hemmesine düşünersiñiz, munuñ üçin siziñ<br />
wagtyñyz ýeter diýip, umyt edýärin. Hawa, biziñ müşderilerimiz käte<br />
täze gelen işgäri ýa-da ýokardan gelen gözegçini del adamdyr öýdüp,<br />
ýok ýerden tolgunyp başlaýarlar, rahatlygyny ýitirýärler.<br />
– Tolgunmak – bu adamzada mahsus duýgy, meselem, Ewropada-da<br />
adamlar tolgunman oñup bilenoklar. – Ýumry Dereli owadan ala<br />
gözlerini sypaýyçylykly bulduratdy. – Siziñ müşderileriñiz<br />
tolgunanda, näme ýakymsyzlyk bolup biler?<br />
Gaşlak müdir jogap bermäge häzirlendi, emma bu ikarada Firez<br />
Razan Atdaş ýoldaşynyñ böwrüne hürsekläp, pyşyrdamaga ýetişdi.<br />
– Söwda-satyk barada soraşmaga-da wagt goý...<br />
Institut-labaratoriniñ pes boýly müdiri pyşyrdynyñ öz gulagyndan<br />
sowa geçmändigini añdyryp, ernini duýlar-duýulmaz gyşartdy, dil<br />
ýaranda, gepiniñ başyny süýkdürdi.<br />
119
– Hi-iç hi-ili... Olar diñe öz saglyklaryna zyýan ýetirýärler. Erbet<br />
bozulyp, gözlerine ýaş aýlap, del adamlar bilen elleşip, olaryñ tenine,<br />
eşiklerine ellerini degrip görmek isleýärler. Elbetde, beýle ýagdaý<br />
gelenleriñ ýüregini awadyp, ýa bolmasa, biziñ Diller institutymyz<br />
barada ýalñyş düşünje döredip biler. Emma bu bizi gorkuzanok, biziñ<br />
aladamyz – müşderileriñ öz saglygy hem ruhy ýagdaýy. – gürrüñ<br />
gidip durka olaryñ edil gapdalynda üç sany oturgyç we agaç stol<br />
getirip, üstüni mahmal bilen örtdüler. Ýöne öñürti stoluñ üstündäki<br />
gan-koklary myhmanlaryñ gözüniñ öñünde süpürip aýyrmaly boldy.<br />
Onda-da goýy gan mahmalyñ käbir ýerlerinden tegmil bolup çykdy,<br />
şonda müdir tutuk degişdi: – Görşüñiz ýaly, praktiki nukdaý nazardan<br />
seredeniñde, biziñ işimizde öñki simwolymyz, ýagny gyzyl reñk has<br />
amatlydy; gyzyl mata ulansañ – janyñ ujy, onuñ ýüzünde ganyñ reñki<br />
bildirenok. Ýaşyl reñke geçip, indi biz ýuwun-ýuwuna döndük, neneñ<br />
onsoñ sabyn ýetsin?! Geçiñ, saçak başyna, geçiñ, geçiñ! Institut bilen<br />
tanyşlyga başlamazdan öñürti az-owlak garbak-gurbak edinseñiz<br />
biçeme bolmaz, ýüregiñiz has sarly bolar, köp zat bilen tanyşmaga<br />
ýetişersiñiz.<br />
– Ýok, ýok, köp sag boluñ! – Firez Razan Atdaş ir düşen saçlarynyñ<br />
ýerini sypalady. – Biziñ wagtymyz ýok. Institut bilen tanyşdygymyz,<br />
syýahatymyzyñ medeni programmasy tamam. Onsoñ söwda-satyga<br />
başlamakçy.<br />
– Ol siziñ özüñizi alyp barşyñyza bagly bolar... – diýip, müdir<br />
ýakymsyz degişdi. – Siziñ ata-babalaryñyz bir zamanlar bu ýerden<br />
göçüp giden adamlar, siz-de olaryñ nesilleri. Biz jenap ýoldaş<br />
Prezidenti bütin dünýäde ýaşaýan ildeşlerimiziñ barynyñ serdary diýip<br />
yglan etdik, bu ýerden gelip çykýan logiki netije – siz biziñ öz<br />
raýatlarymyza deñelýärsiñiz we biziñ ýurdumyzyñ kanunlarynyñ güýji<br />
size-de degişlidir. Bu hakykaty ýatdan çykarmasañyz, öz jan<br />
saglygyñyz üçin gowy bolar! – gaşlak müdir myhmanlaryñ ýüzüne<br />
birneme nakys, ýöne diýseñ talapkär seretdi.<br />
Ýumry Dereli bu degişmeden azda-kände eýmenip, degişme äheñinde<br />
her halda özleriniñ başga döwletiñ adamsydygyny ýañzytmak isledi,<br />
emma bu, tersine, müdiriñ sallanyşyp duran gaşlaryny bürüşdirdi.<br />
120
– Öz ýurdumyzda dünýä ähmiýetli özgerişler bolup geçýärkä, daşary<br />
ýurtlaryñ kanunlaryna sygynmak watançylyk däldir! Soñky döwürde<br />
adam hukuklary diýip, pelsepe otarmak ýoñ bolupdyr. Ýöne bu<br />
meselede biziñ hiç kime meñzemeýän öz ýolumyz bar we ol ölüm<br />
bilen adam hukuklarynyñ gös-göni baglanyşygyna esaslanýar.<br />
Garbak-gurbak edinenimizden soñra men ony size düşündirerin.<br />
Myhmanlar isleseler-islemeseler-de adam başyna bir käse çaý içip,<br />
öñlerinde goýlan iýmitden dadyp görmeli boldular.<br />
– Aslynda ”ölüm ömrüñ dowamydyr” diýen düşünje adamzada<br />
öñden mälim – garsak boýly, garaýagyzdan gaşlak müdir stoluñ<br />
başyndan turup, alagarañky koridordan ýöräp ugransoñlar, dişini<br />
synçgaşdyryp, ownujak iýmit böleklerini ýanyndan barýanlaryñ<br />
aýagynyñ aşagyna ”püfläp”, gürrüñe täzeden başlady. – Jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ genisi adamzat üçin bu düşünjäni has baýlaşdyrdy. Biz öz<br />
ýurdumyzda ömri ölümiñ terslin dowamyna, ýagny birinji<br />
basgançagyna öwürmegiñ hötdesinden geldik. Gysgaça beýan etsem,<br />
biziñ açyşymyz şundan ybarat: ”Ýaşaýyş – ölümiñ birinji<br />
basgançagydyr!” Ýagny, adam alagedin gös-göni ölüp bilmez, ölmek<br />
üçin ol belli bir güýç sarp etmeli, öz-özünden üstün çykmaly, bu<br />
elbetde, ýygy-ýygydan tragediýa aýlanýar, adam köplenç öz erkine<br />
ýagty jahany terk etmek islemeýär, başgaça aýdanyñda, hiç kimiñ<br />
ölesi gelenok. Adam ölüm howpy üstüne abananda, betbagt bolýar, ol<br />
bedenindäki bar güýji bilen ýaşaýyşdan ýapyşýar, aýagyny diräp,<br />
bärde galjak bolýar. Jenap ýoldaş Prezidentiñ adamzada beren beýik<br />
açyşynyñ gözbaşynda ýatan zat – bu hadysa içgin düşünmekden hem<br />
oña degişli jogap tapmakdan gelip çykandyr. Ol hakynda men biraz<br />
soñra size jikme-jik düşündirerin, ýöne kim-de-kim: ”Prosesi<br />
tizleşdirmegiñ hasabyna pidanyñ jebrini azaldyp bolar” diýen pikire<br />
uýýan bolsa, onda bu problema biziñ garaýyşymyzdan düýpli<br />
tapawutlydyr. Has beteri-de, ol köne düşünje, ondan garañky Orta<br />
asyrlaryñ ysy gelýär. Biz bu ugurda adamzadyñ geljegini has<br />
ýeñilleşdirip, ömür bilen ölümiñ arasyndaky tragiki geçişi maksimal<br />
derejede ýumşadyp biljek açyşyñ üstünden bardyk we adamzadyñ<br />
ýagty geljeginiñ hatyrasyna ony dünýä bilen paýlaşmaga taýyn. Bu<br />
ýerde biz bir okda iki äpet towşany awlaýarys. Birinjiden, öz<br />
121
ýurdumyzda adam hukuklarynyñ goragyndaky öñegidişlik bilen<br />
halkara jemgyetçiligini tanyşdyrsak, ikinjiden, ösen ýurtlaryñ bizde<br />
goýýan sermaýalarynyñ peýdaly ulanylyşynyñ hasabatyny berdigimiz<br />
bolar.<br />
Indi biz kähalatda jemgyetçilik problemasyna öwrülmäge görin<br />
şahsyet tragediýasyna gaýdyp geleliñ. Adam ölüm pursady ýakyn<br />
gelende, betbagt bolýar, ýagdaýy bolşundan-da beter pajyga<br />
öwürmäge ilgezik we ony gereginden artyk dartgynlaşdyrýar. Elbetde,<br />
dürli sapalaga ýüz urýanlar-da ýeterlik, meselem, käbir adamlar añsat<br />
ölmek isleýärler, olar hiç bir esas ýok ýerden alyp-da, merhemetli<br />
jenap ýoldaş Prezidenti tankytlap ýa-da onuñ beýik gumanistik<br />
syýasatyna dil ýetirip başlaýarlar, olar şeýtmek bilen bu dünýäniñ<br />
azabyndan añsatlyk bilen dynmak isleýärler, emma bu olara her<br />
ädimde başardyp duranok, bizem çöregi agzymyzdan iýýäris. Has<br />
beteri-de, olaryñ birentegi soñra degişli suratda terbiýelenmek, öz<br />
çüýrük pikirini üýtgetmek islemeýär. Ol tetelliler mümkin bolan ähli<br />
ýollardan diñe añsat ölümi saýlap almakçy bolýarlar. Emma biziñ<br />
ýurdumyzda beýle baş-başdaklyga ýol ýok, adam islese-islemese-de,<br />
jenap ýoldaş Prezidentiñ içki syýasatynda göz öñünde tutulan maliýe<br />
serişdelerine laýyklykda terbiýeçilik etaplarynyñ hemmesini<br />
basgançak-basgançak geçip, diñe soñra, diñe öz ölmeli wagtynda,<br />
ölüp biler. Her ýylda döwlet býujetinden halkyñ bu hajatlaryna<br />
geregiçe sarp edilmegi, jenap ýoldaş Prezidentiñ halkymyz, biziñ her<br />
birimiz hakynda ýadawsyz atalyk aladasydyr. Elbetde, bu aladany<br />
äsgermezçilik etjek bolýanlar tapylýar, ýöne olaryñky başa barmaz,<br />
her kes öz güýjüni ölçemelidir. Indi ömrüñ ortaça uzaklygyny alyp<br />
göreliñ... Ol hiç haçan, hiç bir ýurtda deñ bolmandy, biziñ<br />
ýurdumyzda-da dürli-dürli. Hiç bir ylym kimiñ näçe ýaşajakdygyny<br />
öñünden aýdyp bilmez, biz hem, gynansak-da, entek tebigatyñ bu<br />
syryny çözüp bilemzok, emma onda-da käbir umumylyklaryñ bardygy<br />
göze görünýär. Meselem, meniñ öz gelen netijäm – ýüreginde jenap<br />
ýoldaş Prezidente belent söýgi ody tutaşanlar ortaça alanyñda, bu<br />
mukaddes söýgüden mahrumlardan has uzak ýaşaýarlar. Bu köneden<br />
gelýän ajaýyp bir hakykaty – adamynyñ saglygy üçin söýgüniñ<br />
ýigrençden peýdalydygyny subut edýär. Görşüñiz ýaly,<br />
122
umumyadamzat gymmatlyklary biziñ ýurdumyzda añrybaş<br />
ýörgünlidir, olar her ädimde dabaralanýarlar.<br />
Esasy bellemeli zat: ölüm biziñ ýurdumyzda köneden galan zyýanly<br />
mirasdyr. Ondan bütinleý dynmak mümkin bolmansoñ, biz ölüme<br />
gidýänleriñ soñky günlerini, sagatlaryny başardygymyzça şat etmäge<br />
we bu ikaradaky gerekmejek tragiki dartgynlylygy maksimal<br />
gowşatmaga ýykgyn edýäris. Bu ugurda käbir üstünlikleri<br />
gazanandygymyz-da şübhesizdir. Biz bu prosesi birnäçe etaplara<br />
bölmek arkaly ölüm bilen ömrüñ arasyndaky garşylygy ep-esli<br />
ýumşatdyk. Netijede indi bizde ölýänler ölümden gorkmaýarlar, olar<br />
bilen öñürti uly taýýarlyk işleri geçirilýär, dirikäler atlary dirileriñ<br />
hasabyndan öçürilip, ölüleriñ hataryna goşulýar, bir göräýmäge<br />
sadaja bolup görünýän bujagaz çäräniñ özi garaşylmadyk gowy<br />
netijeleri berdi, indi biziñ müşderilerimiz özleriniñ ölendigine ymykly<br />
göz ýetirip, añrybaş rahat, arkaýynçylykda ýagty jahan bilen azarsyzbizarsyz<br />
hoşlaşmaga mümkinçilik aldylar. Olaryñ ençemesi bolsa,<br />
meýletinlik bilen öz ölümini tizleşdirmegi-de bizden uzur ötünip<br />
dileýärler. Emma munuñ özi biziñ syýasatymyz üçin ahlak meselesi<br />
bolup durýar we beýle haýyşlara jenap ýoldaş Prezidentiñ hut özi<br />
aýratyn tertipde garaýar. Wagtyndan öñ ölmek isleýän bu hormata<br />
mynasypmy ýa-da dälmi bolmaly. Ýagny ol ölümiñ başky<br />
etaplaryndan göreldeli geçipmi ýa-da ýok? Onuñ syýasy geçmişi<br />
nähili? eger azatlykda galan ýakyn hossarlary bar bolsa, olar özüni<br />
nähili alyp barýarlar? Bu zatlaryñ hemmesi meseläniñ çözgüdinde rol<br />
oýnaýar. Kada bolup galyşyça, jenap ýoldaş Prezident beýle<br />
haýyşlary örän seýrek kanagatlandyrýar. Eger siz diwara seretseñiz...<br />
– müdir görkezme taýajykly elini tutuk garamtyl ýaşyl reñki soýuksoýuk<br />
alagarañky diwardan asylgy ýazga uzatdy, – ine, jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ bu hakdaky pähimini okap bilersiñiz: ”Adam wagtyndan<br />
öñ ölüp bilmez!” Bu sözler biziñ kyn, emma watançylykly işimizde<br />
gymmatly görkezme bolup hyzmat edýär. Hut bu pähime gollanmak<br />
bilen çekýän zähmetimiz öz netijesini-de berýär, biziñ<br />
müşderilerimiziñ köpüsiniñ iñ soñki deminde hatda öz ýakynlaryny-da<br />
göresleri gelenok. Ýogsam, bizde bu gadagan däl, dogan-garyndaşy<br />
bilen duşuşmakçy bolan müşderilerimize ýörite kosmetologyñ<br />
123
hyzmatyndan peýdalanmak-da bolýar. Emma olaryñ köpüsi soñky<br />
pellä çenli öz ýakyn hossarlarynyñ atlaryny we adreslerini unudýarlar<br />
ýa-da olaryñ agzan adresinde ýaşaýyş jaýy tapylmaýar. Olaryñ<br />
ýadynda diñe bir mukaddes at, beýik serdarymyz jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ ady galýar. Ine, şu-da biziñ işimiziñ iñ ýokary netijesidir!<br />
Adatça, olar soñky pellede öz ”berkidilen hossarlaryny” höwür<br />
tutunýarlar. Bu höwrükme käte hyýaly derejelere baryp ýetýär we<br />
käbir faktlary gözüñe ýaş aýlaman diñlemek mümkin däl. Olar öz<br />
”berkidilen hossarynyñ” elinden tutup, käte olaryñ ellerinden ogşap,<br />
minnetdarlyk duýgusy bilen jan berýärler.<br />
Häzir men sizi şeýle ýürekdeş ”berkidilen hossarlaryñ” biri Köse<br />
bilen tanyşdyraýyn. Ol öz işiniñ ussady hasap edilýär. Bizde hormat<br />
tagtasy ýok, ýöne siz bu ýigidiñ giñ mañlaýyly boldumly gyzyl ýüzüni<br />
onuñ hossarlyk edýän müşderileriniñ minnetdar ýüreginden tapyp<br />
bilersiñiz. Ol ýürekleriñ käbiri goñşy jaýda görkezme esbap hökmünde<br />
içi ýörite erginli bankalarda saklanylýar. – Myhmanlaryñ ýakyn<br />
gelenini ýeñsesi bilen duýan orta boýly gyzyl ýüzli ýigit ýakymsyz giñ<br />
mañlaýyna inen burçak-burçak derini sylyp, edep bilen ýerinden turdy<br />
we başyny aşak egip salamlaşdy. – Olaryñ ençemesi bu görýän<br />
keşbiñizi öz ýanlary bilen o dünýä müdümilik alyp gitdiler – diýip,<br />
Diller institutynyñ müdiri öz işgäri bilen tanyşdyryp durşuna onuñ<br />
arkasyna ýuwaşjadan ätiýaçly kakdy. Köse öz tejribesine daýanyp,<br />
ýüzüniñ ugruna gürrüñe gyzykdy.<br />
– Men öz ýurdumyzda demokratik döwlet gurmaga gatnaşýanym<br />
üçin jenap ýoldaş Prezidente baky minnetdar. Men öz edýän işimiñ<br />
oña gerekdigini her demimde duýýaryn. Demokratiýa meniñ üçin öz<br />
başlygyña gulluk etmek. Onsoñ haýsy jemgyetçilik gurluşynda ýaşap<br />
ýörenligimiziñ tapawudy ýok – meniñ üçin mydama demokratiýa,<br />
meniñ demokratiýama hiç haçan hiç zat howp salanok. Men bagtly<br />
adam, öz bagtymy özüme berkidilen müşderilere geçirmek üçin elimde<br />
baryny edýärin. Geçirýärinem. Şonuñ üçinem olar maña minnetdar.<br />
Men olar bilen örän medeniýetli işleşýärin, muny jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ instruksiýasy bizden berk talap edýär, ýöne eger<br />
müşderilerimiñ içinden biziñ öñki Sowet döwletimize at dakýany<br />
tapylsa, onda bu meniñ myrryhymy tutdurýar. Sebäbi ol döwür meniñ<br />
124
iñ öndümli işlän ýyllarym. Onsoñ-da men iş dannamok, diñe çöregimi<br />
halal gazansam bolany! Munuñ üçin men müşderilerden öz wagtymy<br />
aýamok, gerek bolsa, gijesi bilen-de olaryñ ýanyndan aýrylamok,<br />
hudaýa şükür, iş näçe diýseñ tapylýar, käte öz etjek gowy işlerimiñ<br />
hemmesine ýetişmezmikäm diýip gorkýaryn, onsoñ gyssanyp<br />
başlaýaryn; şol sebäplem işimde käbir harsallygyñ gidýän bolmagy<br />
ahmal. Ýöne bu meselede maña geçirimlilik edersiñiz diýip umyt<br />
edýärin. Elbetde, müşderileriñ käbiri meniñ wagtymyñ çäklidiginden<br />
hilegärlik bilen peýdalanyp, wagtyndan öñ ”bagtly ölüm” sektoryna<br />
özlerini atmagy başarýarlar. Sebäbi garaşsyzlyk alalymyz bäri biziñ<br />
institutymyzyñ üstüne çakdanaşa agram düşýär, öz başymyzy özümiz<br />
çaramaly bolýarys. Ozal bu işler merkezleşdirilendi, ýagny biz<br />
müşderileri merkeze iberip dynýardyk. Ýöne, käbir harsallyklaryñ<br />
bardygyna garamazdan, biziñ tejribämiz günsaýyn artyp barýar. Bir<br />
begendirýän zat, ol hem soñky döwürde institut-labaratoriýamyzyñ<br />
müşderi taýdan üpjünçiligi göz-görtele artdy, indi öñki sowet<br />
döwletimizi öwýänler-de, döwýänler-de, ýagny köneçiller-de,<br />
täzeçiller-de biziñ elimize düşýär. Bu-da biziñ institutymyzyñ uly<br />
geljeginiñ bardygyndan habar berýär. Onsoñ neneñ işe höwesiñ<br />
artmasyn?!<br />
– Siz muny nämedendir öýdýäñiz, nämüçin täzeçiller-de, köneçillerde<br />
size iberilýär? – diýip, göwresine gorky aralaşan Ýumry Dereli<br />
ätiýaçly sorady.<br />
– Bize täzeçilem gerek däl, köneçilem, bize hiç zat gerek däl.<br />
Onsoñam men şu aşaky gatda işleýän, ýokarda nämeleriñ bolup<br />
ýörendigini bilemok, bilmegem islämok. Maña öz ugrumdan iş tapylsa<br />
– bolany. Institut işleýär, müşderi gelip dur – bu meniñ üçin iñ esasy<br />
zat, galany gyzyklandyranok. Men öñküm ýaly özüme ynanylan işi<br />
edýärin. Haýp, indi öñki ýaly gadyryñy biljek agyr döwlet ýok,<br />
ýykyldy, ýöne onda-da bir döwüm çörek tapdyrýar, meniñ başga<br />
dawam ýok. Eşidişime görä, ýokarda hatda bir döwüm çöregem<br />
tapdyranokmyş, ýöne bu ýerde beýle däl, iýjek-içjegimiz bol.<br />
Çagajyklarymyzy-da hor edemzok.<br />
Ýene bir aýtmaly zat, biz indi diñe praktiki iş bilen meşgullanýarys,<br />
teýoriýada biziñ isleglerimizi ellinji, hatda otuzynjy ýyllaryñ derejesi<br />
125
añry ýany bilen kanagatlandyrýar. Üstesine-de jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ taglymaty ýetişip, jaý wagtynda mañlaýymyzdan diredi,<br />
ýogsam döwletimize hem halka howa ýaly derwaýys Diller<br />
institutymyzyñ teoretiki bazasy gowşajakdy. Ondan añyrsy, gör-bak,<br />
onsoñ näme boljak, anarhiýadyr-demokratiýa ýa-da ýene-de bir şoña<br />
meñzeş düşnüksiz zat. Ýöne indi bu howp biziñ üstümize abananok,<br />
biz entekler öz halkymyzyñ hyzmatynda golumyzy çermäp işläris.<br />
Material-tehniki bazamyz hem gitdigiçe baýlaşýar. Bu meselede biz<br />
öz geçmiş mirasymyzdan geregiçe susup alýarys, ýagny atababalarymyzyñ<br />
ulanan abzalaryny öz işimizde üstünlikli<br />
peýdalanýarys. Meselem, bu atagzy mundan bäş ýüz ýyl öñ ýasalan,<br />
emma serediñ, asyl könelige ýanaşýan ýeri ýokdur, ýene birnäçe ýüz<br />
ýyllap biziñ halkymyza hyzmat edip biljek. Ýa-da, ynha, bu ýüpe üns<br />
beriñ, ”nämeden işdiñiz?” diýäýmeli, entekler mizejek däl, adamyñ<br />
teniniñ içinden edil ýiti pyçak ýaly geçýär, muny ulanañda, sabyn<br />
çalmagyñ-da düýbünden geregi ýok; göräýmäge, bir ýüpjagaz, emma<br />
biziñ döwletimize ullakan tygşytlylyk getirýär. Elbetde, biziñ<br />
ýurdumyzda sabynyñ gytçylygyndan habaryñyz bardyr. Geliñ, bu<br />
otagdaky abzallarymyza-da serediñ. Ajaýyp zatlar! Bularyñ kömegi<br />
bilen Institutyñ ýekeje işgäri bir wagtda azyndan on müşderä hyzmat<br />
edip bilýär.<br />
Myhmanlar köne stollaryñ üstünde başly-barat üýşürilip goýlan<br />
onlarça gödek demir abzallary gördüler. Olar dürli ululykdaky<br />
gysaçlardan, demir aranlardan, çişlerden we boýuntyryklardan<br />
ybaratdy. Bu posly abzallarda gan-kokuñ yzy tegmil-tegmil görnüp,<br />
iniñi tikenekledýärdi. Güýz aýydygyna, howanyñ entek aşa<br />
maýyldygyna, jaýyñ içinde bolsa hatda yssydygyna garamazdan,<br />
myhmanlar eginlerini gysyp, boýunlaryny içine çekenini duýman<br />
galdylar. Diller institutynyñ göreldeli işgäri bolsa, iniñi üznüksiz<br />
digdiredýän mylaýym ses bilen ýene-de dowam etdi:<br />
– Bu tygşytlylyk diñe öz geçmiş mirasymyza dolanmagyñ netijesinde<br />
mümkin boldy. Ýoldaş müdir, ýüzlenmäge rugsat ediñ! – diýip ol<br />
sözüniñ soñunda hoşallyk bilen özüne ýylgyryp seredip duran müdire<br />
garşy bir ädim ätdi.<br />
– Rugsatdyr!<br />
126
– Ýoldaş müdir, meniñ ulanýan ak esgilerim ezilip, sandan çykdy,<br />
maña täze bir dañy almaga rugsat ediñ!<br />
– Alybilersiñiz, esasy zat – müşderilere mynasyp hyzmat!<br />
– Minnetdar!<br />
Müdir bilen onuñ göreldeli işgäri ellerini ýok papaklarynyñ etegine<br />
çalt ýetirip aýyrdylar.<br />
Kiçi ylmy işgär Köse gan-koka göýügen letdeleri gujaklap haýdap<br />
gitdi.<br />
– Gelip duruñ, bu taýy gowy ýerdir. Eger siz bize müşderi bolup<br />
gelseñiz, men size ”berkidilen hossar” bolmaga taýýar! – diýip, ol<br />
letdeleri gujagyna alansoñ, hoşlaşyp durkalar myhmanlara elinini<br />
uzadyp, garagolluk bilen gözüni gypdy. Myhmanlaryñ elinde<br />
şepbeşik, goýy gyzyl reñkli suwuklygyñ ýokundysy galdy...<br />
– Indi men size öz iş usullarymyzy gürrüñ bereýin. – müdir zeý<br />
ysyndan ýaña dem almasy kyn uzyn koridoryñ ugry bilen olary alyp<br />
gitdi. Koridoryñ iki gapdalyndaky gapylardan aram-aram geñsi sesler<br />
çykýardy, şonda müdir ýüzüniñ ugruna gapydan boýnuny uzadyp,<br />
ugrukdyryjy maslahatlary berip geçýärdi. – Oglanlar, bir işe<br />
başlamankañyz öñürti usulyny öwreniñ, arassa işläñ, ses çykmasyn.<br />
Başlangyç etap kyndyr, müşderileriñ energiýasy bolmalysyndan<br />
artykdyr, howlukmañ, müşderiñ raýyna garañ, onuñ öz hasabyna<br />
işleýändigiñizi unutmañ! – soñra ol bärisine öwrülip, gysgaça<br />
düşündiriş berdi. – Geñ galmañ, bizde käbir hyzmatlar müşderileriñ<br />
öz şahsy maliýe süýşürintgileriniñ we olaryñ ýakyn garyndaşlarynyñ<br />
hasabyna edilýär. Şeýlelikde, olaryñ näçe etap geçjekdigi öz<br />
mümkinçiliklerine bagly bolup durýar. Elbetde, bu meselede<br />
gozgalmaýan emlägiñ ähmiýeti uly, sebäbi biziñ ýurdumyzda gozgap<br />
bolmajak emläk ýok. Aýratynam ýurdumyzda ”Açyk gapylar”<br />
syýasaty yglan edileli bäri.<br />
– Biz-de şondan soñ bu ýere geldik-da, ýogsam özümiz zehinli<br />
jurnalist-murnalist, aç ölüp baramzok-da... – Firez Razan Atdaş<br />
ýöwsel hüñürdedi. – Biziñki ýöne bir o zat-da...<br />
Ýumry Dereli onuñ dadyna ýetişdi:<br />
– ”Hem zyýarat, hem tijarat!”<br />
127
– Hawa. Gapylar açyk bolsa, näme diýañyz oña... hammamyza-da<br />
peýda-da. Ýöne bu syýasata her kişiniñ öz düşünişi bar-da...<br />
– Kim nähili düşünse, şol hili düşünsin! – müdir onuñ gepini şarpa<br />
ýoldy. – Meniñ üçin onuñ manysy aýdyñ: biziñ ýurdumyzda hiç kese<br />
gapysyny içinden ýapmak bolanok. Ýaşaýyş jaýlarynyñ gapylary gijegündiz<br />
açyk durmaly!<br />
– Bagyşlañ, ýöne gapyñy ýapmasañ, meselem, gyşyna öýüñ içi<br />
ýalazy meýdana dönmezmi? – Ýumry Dereli ullakan burnuny elledi.<br />
– Ajal almadygy, sowuk almaz! Diñe döwlet adamlarynyñ öýüni<br />
içinden gurmaga haky bar, ýogsam öýüñ aýnasy açylanda garşylykly<br />
şemalyñ döwlet ähmiýetli kagyzlary köçä uçurmagy ahmal. Ýöne eger<br />
ilat öýüni içinden gurup otursa, onda biz nädip jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ dana pähimlerini günübirin durmuşa ornaşdyrmaly? – ol<br />
görkezme taýakly elini ýene-de diwardaky betnyşan ýazga uzatdy. –<br />
Bu ýazgy biziñ durmuşymyzda uniwersal görkezme bolup hyzmat<br />
edýär we mundan çuñ teoretiki gollanmañ bize asla geregi ýok, sada<br />
boldugyça, şonça-da gowy, aklymyz garjaşanok, hemme zat eliñ<br />
aýasyndaky ýaly düşnükli. Halk hemişe gysga hem düşnükli dili talap<br />
edýär. Jenap ýoldaş Prezident muny gowy bilýär, edil gudratly<br />
mumyýanyñ dagyñ daşyndan syzylyp çykyşy dek ol biziñ halkymyzyñ<br />
öz ruhundan syzylyp çykan adam, onsoñ halkyñ ugruny ol tapman,<br />
kim tapsyn? Ol bütin ýurdy durmuşyñ her bir ugrunda deñ derejede<br />
oñaýly ulanyp boljak uniwersal gollanmalar bilen üpjün edýär. ”Adam<br />
wagtyndan öñ ölüp bilmez!” Nähili sada hem düşnükli! Bu gollanmaşygara<br />
biziñ ýurdumyzda siz bäbekhanalardan tä garrylar öýüne<br />
deñeç ähli edaralarda, zawod-fabriklerde, ylmy we döredijilik<br />
guramalarda duşup bilersiñiz. Olaryñ her birinde-de bu beýik şygar<br />
täze mana eýe bolup, täzeçe ýañlanýar. Gymmatbaha göwher daşy<br />
ýaly, her gezek täze bir öwüşgün bilen göreniñ gözüni gamaşdyrýar.<br />
– Eger-de siziñ müşderileriñiziñ bu ýere getirilmezinden ozalky<br />
ýygnap-ýygşyran gazançlary gutarsa, onda olar institutdan erkinlige<br />
goýberilýärmi? – diýip, myhmanlaryñ biri öz soragyndan özi çekinip<br />
sorady.<br />
Diller institutynyñ müdiri syrly kinaýa bilen gülümsiredi.<br />
128
– Biziñ müşderilerimiz Diller institutymyzdaky ýaly içgin aladany<br />
başga hiç ýerden tapmazlar. Niýetlenen serişde gutaransoñ, olara<br />
edilýän hyzmatyñ diñe hiline özgerişler girizilýär we terbiýeçilik<br />
etabyndan intensiw etaba, ýagny ”bagtly ölüm” etabyna geçirilýär.<br />
Döwletimiz ýaş, maliýe serişdeleri tükeniksiz däl, býujetden bize<br />
goýberilýän serişdeler-de çäkli, şonuñ üçin-de, käwagt terbiýeçilik<br />
işleri ýañy ýagşy umytlary döredip başlanda müşderini terbiýeçilik<br />
sektoryndan gös-göni intensiw ”bagtly ölüm” sektoryna geçirmeli<br />
bolýan halaty-da seýrek bolmaýar, asla bu adaty ýagdaý diýseñ-de<br />
boljak. Sebäbi men öz müdirlik edýän döwrümde entek biziñ<br />
müşderilerimiziñ içinde material taýdan öz başyny çarap,<br />
terbiýeçiligiñ ähli etaplaryny geçip bilenini ýadyma düşürip bilemok.<br />
Munuñ iki hili sebäbi bolup biler: birinjiden, biziñ institutymyzyñ<br />
müşderilere edilýän hyzmatyñ ýokary hilliligi we köpgörnüşliligi,<br />
netijede çykdajylydygy; ikinjiden bolsa, müşderileriñ material<br />
ýagdaýynyñ ”meñki bolsun” diýerden pesligi. Ana, onsoñ diñe<br />
daşarky döwletlerden iberilýän gumanitar kömege bil baglamak<br />
galýar, onuñ möçberi-de adam janyny gutarardan ejiz bolansoñ,<br />
müşderileriñ ”bagtly ölüm” etabyna geçmegi gutulgysyzlyga<br />
öwrülýär. Ynanyñ, bu ýagdaýa biziñ özümiz-de gynanýarys, emma<br />
etjek alajyñ nä, hemme işde bolşy ýaly, bizde-de adam ömrüni<br />
gysgaldýan zat – serişde ýetmezçiligi. Biziñ müşderilerimiziñ<br />
ýagdaýynyñ halkara kömegine gös-göni garaşly bolup durýandygyny<br />
siz inkär edip bilmeseñiz gerek.<br />
Müdiriñ çuññur gussa bilen dem almagy myhmanlarda onuñ çyny<br />
bilen hasrat çekýändigine birjik-de şübhe goýmady. Olar müdire<br />
duýgudaşlyk bildirip, dymdylar, ýöne Gire Zire bu dymyşlykdan<br />
gorkup, dil ýardy.<br />
– Ol bendelere hiç ýerden ýardam ýetenokmy, aýratyn-da, siziñ<br />
pikiriñizçe, olaryñ düzelmegine haýsydyr bir umyt dörän ýagdaýynda?<br />
– Bizde hiç hili pikir ýok, bizde diñe instruksiýa bar. – diýip, müdir<br />
myhmanlara sypaýyçylyk bilen berk duýduryp goýdy. – Biziñ<br />
müşderilerimiziñ ”bende” diýlip atlandyrylmagyna men Institutyñ<br />
müdiri hökmünde resmi suratda protest bildirýärin we biziñ Diller<br />
institutymyzyñ çäklerinden çykýançañyz sözleri seresaply<br />
129
ulanmagyñyzy dostlarça maslahat berýärin. Onuñ çäkleri bolsa,<br />
elbetde, ýurduñ çäkleri bilen gabat gelýär. – müdir ädiginiñ gonjundan<br />
daragyny çykaryp, gaşlaryny darap durşuna myhmanlara syrly<br />
gülümsiredi. – Hawa, sözümiñ gurak bolmazlygy üçin özümize gelýän<br />
myhmanlaryñ belli bir prosentiniñ soñra biziñ müşderilerimiziñ<br />
hatarynda bu ýerde hemişelik galdyrylýandygyny duýdurmalydyryn.<br />
Ägä boluñ!<br />
– Sizden müñlerçe gezek ötünç soraýarys, geçirimlilik ediñ, sebäbi<br />
biziñ bu ugurdan taýýarlygymyz gowşak. Dogrymyzdan gelsek, biz<br />
beýle instituty ömrümizde birinji gezek görýäris. Afrikada, Latyn<br />
Amerikasynda we Azyýanyñ käbir ýurtlarynda muña meñzeş edaralar<br />
barmyş diýip eşidýärdik, ýöne siziñ Institutyñyz bilen deñeşdireniñde,<br />
olaryñ barypýatan oglan oýunjagy bolup çykmagy ahmal. Sizde bu iş<br />
senagat derejesine ýetirilipdir. Ýöne siziñ Institutyñyzyñ adynyñ<br />
adamyny azaşdyrmagy ahmal.<br />
Müdir gaşlaryny çytsa-da, birneme hoşniýetli gülümsiredi.<br />
– Adaty formallyk, bu biziñ Institutymyzyñ diñe tehniki ady. Biz öz<br />
maliýe serişdelerimizi döwlet býujetiniñ ”önüm öndüriji kärhanalar”<br />
bölüminden alýarys. Goý, bu siziñ biziñ institutymyza bolan<br />
sarpañyzy kemeltmesin, öz diliñize eýelik etmek üçin, gerek bolsa, siz<br />
ony Dilsizler instituty diýibem okap bilersiñiz. Jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ hut öz howandarlygynda bolanymyz üçin bizi hiç bir<br />
formallyk gorkuzmaýar. Biziñ adymyz diñe daşarky dünýä üçin<br />
reklama. Döwür şeýle, hatda bizem daşardan gelýän pul-maýa<br />
goýumyna we gumanitar kömege mätäç bolmazdan ýaşap bilemzok.<br />
Görşüñiz ýaly, biziñ müşderilerimiz hut şol kömegiñ hasabyna arassa<br />
egin-eşik, ýorgan we ýassyk daşlary bilen üpjün edilýär. Pul kömegini<br />
bolsa, biz welaýatlarda öz bölümlerimizi açmaga sarp edýäris.<br />
Institutyñ müşderileri gitdigiçe artmak bilen, diýmek, bize edilýän<br />
döwlet zakazy artýar. Biziñ institut-labaratoriýamyz häzir iki<br />
smenada işleýär. Eger ýakyn geljekde ýurduñ welaýatlarynyñ<br />
hemmesinde bölümlerimiz açylmasa, onda biz edil polat eredýän<br />
domnalar ýaly üznüksiz iş rejimine geçmeli bolarys.<br />
– Biz häzire deñeç Institut-labaratoriýanyñ diñe aşaky bölegi bilen<br />
tanyşdyk, onuñ ýokarky gatlarynda iş niçik guralan?<br />
130
Ýumry Dereliniñ bu soragy müdiri aljyratdy, onuñ hünni gara<br />
ýüzünde ýakymsyz agymtyk reñk peýda boldy, gaşlary çytyldy.<br />
– Olar bize degişli däl. Olaryñ asla terbiýeçilik bilen işleri-de ýok. Ol<br />
ýere adam aýagy sekdirilenok, olaryñ iş metodlaryny, ol ýerde<br />
nämeleriñ bolup ýörendigini hatda menem bilemok. – soñra ol agzyny<br />
myhmanlaryñ gulagyna degrip diýen ýaly gorkuly pyşyrdady: – Ol<br />
ýere işiñ düşmekden hudaýyñ özi saklasyn. Meniñ özüm-de her gün<br />
işe gelenimde, umumy girelgäniñ içinden tizräk geçenimi kem<br />
göremok... Diñe öz Institutymyza girenimden soñ bu günlükçe özümiñ<br />
diri galýandygymy bilip, uludan bir demimi alýaryn. Olar hakyky iş<br />
bilen meşgul, olar bilen deñäniñde, biziñki ýöne bir güýmenje, oglan<br />
oýunjagy! – ol töweregine gözüni gorkuly gezdirip, ýuwudyndy. –<br />
Olar hakynda menden zat soramak – meniñ aýagymyñ aşagyny<br />
köwmek! Dogrusy, men sizden beýle ähdiýalanlyga garaşmandym,<br />
”Oslamadygyñdan ol çykar...” diýleni, gör, siz nähili içigara ekeniñiz!<br />
Kebzeden pyçak sokmany hiç zatça görjek däl.<br />
Myhmanlar müdiriñ gyýgyndan öler ýaly gorkdular. Olar<br />
boýunlaryndan syrtmak ilip barýan dek daljygyp, özlerini goramaga<br />
gyssagly delil agtardylar. Myhmanlaryñ buýra saçlysy burnuna salyp,<br />
günäkär samrady:<br />
– Rehim ediñ, ýoldaş müdir, biz näbileli bu zatlary? Näbelet<br />
bolamsoñyz gyzyklanaýdyk-da, günämizi ötüñ, gaýdyp gaýtalamarys!<br />
– Gaýdyp gaýtalamajagyñyzy men näbileýin, ony barlamak üçin<br />
bilýäñizmi näçe wagt gerek? Bilmeseñiz, bilip goýuñ: käte oña<br />
adamyñ ömri-de ýetenok. Ýeten ýerinde tükenýäni-de kän.<br />
Myhmanlaryñ endamyna uşajyk galpyldy aralaşdy. Ýöne onýança<br />
müdir äheñini birneme ýumşadyp, olara hoşamaý ýüzlendi:<br />
– Ýeri bolýar, wagtyndan öñ alada galmagyñ zerurlygy ýok, hemme<br />
zadyñ öz wagty bardyr, ýagny: ”Adam wagtyndan öñ ölüp bilmez!” –<br />
müdiriñ görkezme taýajygynyñ ujy eýýämbaçak diwardaky betnyşan<br />
ýazga garşy uzalyp durdy. – Bu gürrüñi häzirlikçe goýduk. Gowusy<br />
men sizi öz işimiz bilen tanyşdyrmagy dowam edeýin, şonda siz biziñ<br />
niçiksi adamsöýüjilikli labaratoriýadygymyza ymykly göz ýetirersiñiz.<br />
Biziñ işimizde bize iñ uly ýardamçy – o dünýä iberilýän adamynyñ<br />
iýmitiniñ kem-kemden ylmy nukdaý nazardan kemeldilmegidir.<br />
131
Adamynyñ ýaşaýyş bilen arasy tebigatyñ özündäki ýagdaýa maksimal<br />
ýakynlaşdyrylan usulda azarsyz-agyrysyz üzülýär. Ylmy-tehniki dilde<br />
aýtsañ, onda bu proses doly güýjünde ýanyp duran lampany<br />
mikşerlemek usulynda usul-usuldan öçüren ýaly bir zatdyr. Müşderide<br />
soñky günlere, sagatlara deñeç ne agyry, ne ynjy, ne ünji galýar. Ol<br />
edil ahyryna deñeç ýanan şem kimin öz-özi hiç kime azarsyz öçüp<br />
gidýär. Biziñ döwletimiz bu meselede agyr ýüki öz üstüne aldy we<br />
ýurduñ ilatynyñ agramly bölegi bu alada laýyklykda o dünýä deñliderejeli<br />
edip ýollanylýar. Häzir biziñ raýatlarymyzyñ diñe ujypsyzja<br />
bölegi hyrawa ölmäge mejbur bolýar. Bu esasan sandan galan<br />
garrylardyr, üme düşmez çagalar. Ilatyñ galan böleginiñ ölümi bilen<br />
içgin gyzyklanmaga biziñ döwletimizde esas-da, isleg-de,<br />
mümkinçilik-de bar. Mümkinçiliklerimiz, elbetde, tükeniksiz däl, ýöne<br />
bu meselede iki zat bize ýardamçy bolýar: birinjiden, tebigatyñ öz<br />
usullaryny özleşdirmek; ikinjiden, daşary ýurt maýa goýumlaryny we<br />
dostlukly ýurtlaryñ goldawyny ýerlikli peýdalanmak. Bularyñ<br />
sazlaşdyrylyp ulanylmagy ýurdumyzda nusgalyk ümsümligiñ<br />
dabaralanmagyna getirdi.<br />
Indi az sanly hyrawa, ýagny özbaşdak ölüm barada... Käbir<br />
adamlaryñ ömri öz iñ soñky nokadyna ýetýär-de, soñ tükenýär,<br />
käbiriniñki soñky nokatdan has bärde üzülýär, kä kişi öz eli bilen<br />
ömrüni üzýär, ýagny özüni öldürýär. Belki-de, munda logika bardyr,<br />
dogrudanam bu şeýledir, belki başgaça bolup hem bilmez, olar<br />
özleriniñ bu dünýäde ýaşamaga ahlak hukugynyñ ýokdugyna ilden<br />
öñürti düşünýändirler, emma beýtmek bilen olar ýurduñ mizemez<br />
kanunlaryny gödek bozýarlar. Aslyetinde biziñ ýurdumyzda<br />
adamynyñ öz-özüni öldürmäge haky ýokdur, çünki munuñ özi kişiniñ<br />
bagyna girmekdir, barypýatan ogrulykdyr!<br />
– O nähili? – diýip, myhmanlaryñ biri saklanyp bilmän, geñ galyp<br />
sorady.<br />
– Sebäbi biziñ hemmämiziñ janymyz jenap ýoldaş Prezidente degişli,<br />
biz bolsa – kişiniñ harydyny amanat göterijiler. Diýmek, islän<br />
wagtymyz ölüp bilmejegimiz öz-özünden düşnüklidir. Munuñ üçin<br />
birnäçe zerur şertleriñ bir wagtda gabat gelmegi gerek: gizlin gullugyñ<br />
seniñ ömrüñe berýän bahasy we jenap ýoldaş Prezidentiñ merhemeti<br />
132
u ýerde kesgitleýji faktorlardyr. Kişiniñ amanat harydyny göterijiler<br />
bolan biz hiç haçan oña dogry baha kesip bilmeris, eýsem bu<br />
düşnüksizmi? – nämedir bir jogap bermekçi bolup çemelenen<br />
myhmana ”geregi ýok” diýen yşaraty etdi-de, müdir öñküden-de<br />
mylaýym äheñe geçdi: – Birentek adamlar öz ömürlerine gymmat<br />
baha kesýärler. Bu-da gizlin gullugyñ olaryñ ýaşamak hukugyna<br />
beren ball-derejesi hem jenap ýoldaş Prezidentiñ kesen gymmaty bilen<br />
deñ gelmeýär. Beýle ýagdaýda olaryñ ömri Çary-kitabyñky ýaly<br />
soñlanýar.<br />
– Eýsem ol eýýäm soñlandymy? – diýip, Ýumry Dereli kelebiñ ujuny<br />
ýitirip diýen ýaly sorady.<br />
– Elbetde, siziñ gazetleriñiz entek ony ýazan däldirler. Munuñ<br />
sebäbi: ol entek jenaýat edip ýetişenok. Ýöne biziñ Diller<br />
institutymyzyñ degişli bölümi indi edilmeli jenaýatlaryñ-da hasabyny<br />
ýöredýär. Meselem, bizde 2022-nji ýyla deñeç jenaýat etjek adamlaryñ<br />
anyk sanawy bar. ”Düýşler” bölümimizde men sizi olar bilen<br />
ýakyndan tanyşdyraryn. Institut ham-hyýallaryna, düýşlerine<br />
gözegçilik etmek arkaly olaryñ potensial müşderilik derejesini ýüze<br />
çykarýar. Elbetde, ol ömürler-de Watan üçin düýbünden ýitirilmeýär,<br />
peýdalanylýar, olaryñ göreldesinde müñlerçe adam dogry ýoldan<br />
gyşarman ýöremegi öwrenýär, aýagyny gyşyk basmaga çemelenip<br />
ýörenleriñ müñlerçesi bolsa, öz içlerinde dömýän gorkunç ýaradan<br />
saplanýar. Ozallar Çary-kitabyñky ýaly müñlerçe ömürler ýurt üçin<br />
hiç bir peýdasyz ýiter giderdi, olar atsyz-sorsuz ýitirim edilerdi, emma<br />
jenap ýoldaş Prezidentiñ genisi bu meselede-de halkymyza uly açyşy<br />
sowgat etdi: indi her bir adam ters ýola düşeniñ ýa-da düşmegi<br />
ýüreginde besläniñ terbiýeleýji äheñdäki sesini ýerli radiokanallardan<br />
hepdäniñ belli günlerinde diñläp bilýär. Terbiýeleýjilik ähmiýeti has<br />
uly bolan ýagdaýynda halka bu möhüm çäreler telewideniýe arkaly<br />
görkezilip durulýar. Ýöne Çary-kitap beýle hormata mynasypdyr<br />
öýdemok, obadaşlary onuñ diñe sesini eşidip oñmaly bolsalar gerek.<br />
Töwekgelligi öz başyma çekip, size ýene käbir zatlary görkezip<br />
bilerdim, meselem... – ol gapylaryñ birini itdi. Göreñde gözüñi<br />
ýadadýan reñkli soýuk-soýuk diwarly hapa otagyñ ortarasynda arassa<br />
düşege çümüp, üç sany ýatylýan sekiniñ üstünde üç müşderi ýatyr.<br />
133
Olaryñ iki çetkisi itden hor, ýüzlerinde reñk-pet ýok, gözlerinden<br />
ýaşaýyşyñ hezili öçen, ortaky welin, hiç-neneñ däl, entek teninde<br />
ýaşaýyş odunyñ ýanyp durandygy kemsiz saýgardýar. Ol hatda<br />
myhmanlar otaga giren badyna garagolluk bilen gözüni gypmaga-da<br />
ýetişdi. – Ine serediñ, hemme zat edil bolmalysy ýaly: arassa ýorgandüşek,<br />
egin-eşik. Ýorgan, ýassyk daşlary wagtly-wagtynda täzelenip<br />
durulýar. Eger haýsydyr bir sebäbe görä, bularyñ eşigine gan-kok<br />
degse, onda ol bada-bat çalşyrylýar.<br />
– Bular nämüçin it ýaly hor? Bulara iýmit bereniñiz ýokmy? –<br />
myhmanlaryñ kütimañlaýy müşderileriñ birine golaýlap, gynanç bilen<br />
sorady. – Eger şertnama gol çekişseñiz, men size daşary ýurtdan iýmit<br />
ibererin, siz-de onuñ ýerine maña, meselem, buýan köküni ýa-da<br />
pagta.<br />
Müdir mylaýym gülümsiredi.<br />
– Gadyrdan, Firez Sazan Atdaş, men size başda-da duýduran<br />
ýalydym...<br />
– Ýok, ýalñyş... Firez Razan...<br />
– Hawa, edil özi, Süzer Razan Atdaş... men size başda duýduran<br />
ýalydym... Biziñ Institutymyz ýönekeý däl, muña ýöne ýerden Institutlabaratoriýa<br />
diýlenok, çünki biz öz müşderilerimizde dürli terbiýeçilik<br />
usullaryny synag edip görýäris. Onsuz biziñ ilaty terbiýelemek<br />
meselesinde goñşy döwletlerden yza galmagymyz mümkin. Soýuz<br />
döwletimiz dargady, Ewropa tipli okuw bazamyzy ýitirdik. Indi biz öz<br />
başymyzy çaramaly bolýarys, görşüñiz ýaly, çaraýarysam: geliberiñ!<br />
Hawa, ynha, bu otagda siz şeýle gyzykly synaglaryñ birini<br />
görýärsiñiz. Serediñ, bu iki hor müşderi – oppozisiýadaky öñki<br />
syýasatçylar. Olaryñ ortasyndaky – adaty katalizator; ýazgylar<br />
kitabyny agtaryp görseñ, bar günäsi ýa birki sany adam öldürendir<br />
ýa-da halkyñ emlägini ogurlandyr. Müşderileri şeýle usulda<br />
ýerleşdirmek bilen biz döwletiñ düýbüne howp salýan adamlara<br />
terbiýelenmäge artykmaç şans berýäris. Bu iki syýasatçy, islese, adaty<br />
grajdaninden görelde alyp, terbiýelenip biler. Bu ýerde biz durmuşyñ<br />
öz içki rezerwlerini ulanýarys, ýagny jemgyet üçin howpsuz<br />
jenaýatkäriñ göreldesinde howply jenaýatçylary terbiýelemäge<br />
synanyşýarys. Iş metody şundan ybarat: her günde bu ýatanlara<br />
134
garyndaşlaryndan hat getirilýär. Kellesiniñ gyzgynyna birki sany<br />
adam öldüren ýa garakçylyk eden sap ýürekli grajdanine gelýän<br />
hatlarda oña uly söýgi bar, ýakynlary geljek gününe sabyrsyzlyk bilen<br />
garaşýarlar, yzyndan reñkli suratlaryny iberýärler, oña<br />
hossarlaryndan her hili sowgat, iýmit almak-da bolýar. Onuñ iki<br />
gapdalyndaky goñşusyna bolsa, diñe hat almak bolýar, emma ol<br />
hatlarda olar her gün öz ýakyn hossarlarynyñ näletini we dogangaryndaş,<br />
dost-ýarlarynyñ özlerinden ýüz öwrendiklerini okaýarlar.<br />
Hatlaryñ hemmesi-de tüýs ýürekden ýazylan, emeli däl. Olarda<br />
bularyñ yzynda galan ýakyn hossarlarynyñ düşen ahlak hem material<br />
ýagdaýlary dogruçyl gürrüñ berilýär. Başga pikirlileriñ ýa-da<br />
oppozision meýilli syýasatçylaryñ yzynda galanlaryñ gününiñ<br />
niçikdigini soraman biläýmeli, ol hatlar bulary gün-günden eredýär.<br />
Meselem, olar öz aýallarynyñ we ýaş gyzlarynyñ maşgalany eklemek<br />
üçin gazanç edişleri bilen yzygiderli tanyşýarlar. Diñe müşderiniñ<br />
wagtyndan öñ ölmek howpy ýüze çykan ýagdaýynda biz hatlardaky<br />
bagryñy ezýän setirleri gaýçylaýarys. Munuñ sebäbini siz eýýäm<br />
bilýärsiñiz, giren gapyñyzyñ ýokarsyna serediñ! – ol ýerde ”Adam<br />
wagtyndan öñ ölüp bilmez!” diýen ganatly sözler asylgydyr... Bizde<br />
bulara başga jeza berilmeýär. Ýogsam, bularyñ üçüsi-de deñ iýipiçýär<br />
diýäýmeli, emma serediñ tapawutlaryna! – müdir elindäki<br />
görkezme taýajygy bilen müşderileriñ ýatyş geýmini galdyryp,<br />
injiklerini gezegine açyp görkezdi. Ine, bu oppozisioneriñ agramy bize<br />
gelende, hany ýazgy kitapçasyny göreýin, 78 kilody, düýnki ölçegde ol<br />
eýýäm 42-ä düşüpdir. Üns beriñ, bu bary-ýogy iki hepdede gazanylan<br />
netije! Ýekeje taýak çalmazdan! Biz bu ýerde milli psihologiýany<br />
rasional ulanmagyñ ugruny tapdyk. Hut biziñ ýerli labaratoriýamyzyñ<br />
açyşy!<br />
– Diýseñiz-de, bularyñ gözlerine nämedir bir zat sepilene meñzeýär?<br />
– Ýumry Dereli syýasy müşderileriñ biriniñ alkymyna bardy. –<br />
Bularyñ gözleriniñ üstki gatlagyndaky küljümek reñk näme?<br />
Müdir başyny ýaýkady.<br />
– Ýok, siziñ çakyñyz düýbünden nädogry. Siziñ ol synlaýanyñyz<br />
gubar. Adam ýaşaýyşdan beden hem ahlak taýdan des-deñ umydyny<br />
üzende, gözüne gubar inýär. Onuñ üçin artykmaç çykdajy etmegiñ<br />
135
geregi ýok. Bu diñe terbiýeçilik işiniñ dogry alnyp barylýandygynyñ<br />
alamaty.<br />
– Eýsem, bu adaty kriminal müşderiñiziñ ykbaly niçik bolar? Onuñ<br />
Diller institutyndan yzyna çykmak şansy barmy?<br />
– Olara ”müşderi” diýilmeýär, katalizator diýilýär. Institutyñ içki<br />
düzgünlerine görä, olaryñ ýagdaýy adaty durmuş derejesinde<br />
saklanylýar. Olar diñe biziñ eksperimentlerimizde ”prosesi<br />
tizleşdirijiler” hökmünde ulanylýarlar. Bu-da olaryñ degişli jezasyny<br />
çekdigi hasap edilýär. Olaryñ bu ýerden çykmak şansy girmesinden<br />
has uly. Çykansoñlar, olardan adam öldürenleri içki syýasatda,<br />
aýratyn uly möçberdäki kriminal zehinler – daşarky gatnaşyklarda<br />
ulanylýar. Köplenç ykdysady ugurda, ýöne bu hökmany düzgün däl.<br />
Biziñ bu ”tizleşdirijilerimize” soñra siz daşary ýurtlar bilen islendik<br />
gatnaşyklarda jogapkär wezipelerde-de duşup bilersiñiz. Ýurdumyzyñ<br />
intellektual baýlygyna guwanmak hemmämiziñ borjumyz.<br />
Koridora çykansoñlar, myhmanlar biri biriniñ ýüzüne<br />
ýürekgysdyryjy gorky bilen seredip, başlaryny aşak saldylar.<br />
– Bu näme? – Ýumry Dereli ýüzüne ”Düýşler” diýlip ýazylan gapa<br />
barmagyny çommaltdy.<br />
Müdir ýüzüni çytdy.<br />
– Bu ýerde hiç hili gyzykly zat ýok, güman edilenleriñ düýşleri<br />
barlanýar. Jaýyñ içi dürli gymmatly elektron abzallardan doly, ol<br />
ýerde hiç bir gyzykly tomaşa görüp bilmersiñiz. Ýöne biziñ<br />
Institutymyzda bu-da möhüm bölümleriñ biri. Biz bu jaýda jenap<br />
ýoldaş Prezidentiñ syýasatyna ýakyn wagtda garşy çykjak adamlary<br />
öñünden belli edýäris. Bu jaýdaky müşderiler birnäçe aýlap ýa-da<br />
ýyllap kellelerine elektron abzallar berkidilen görnüşde ýaşaýarlar.<br />
Olaryñ düýşleri we dürli ýagdaýda kelle beýnilerinde peýda bolýan<br />
hyýallary gözegçilik astynda saklanylýar. Bilýäñizmi näme, bu jaýda<br />
iñ täsin açyşlar ýüze çykýan halaty-da bolýar. Meselem, adamynyñ<br />
özi beýnisinde ýurduñ syýasatyna garşylyk döreýändigini bilenok, ol<br />
edil düwünme keseline duçar bolan betbagt ýaly arkaýyn gezip ýör. Ol<br />
özüniñ bir günden bir gün bu aýylganç keseliñ pidasy boljakdygyny<br />
asla añanok. Emma biz öz ýerimizde! Biz hemişe betbagtçylygy has<br />
öñünden görýäris we onuñ öñüni almaga girişýäris! Biçäreleriñ köpüsi<br />
136
soñra özlerinde jenap ýoldaş Prezidentiñ garşysyna beýle ýigrenjiñ<br />
dörändiginden habarsyz galandyklaryny ak ýürekden boýun alýarlar<br />
we özlerini onuñ çäksiz geçirimliliginiñ öñünde bimöçber günäkär<br />
saýýarlar.<br />
– Biz bu otaga sähel-mähel göz aýlasak bolmazmy? – Firez Razan<br />
Atdaş ýagly mañlaýyny ýaldyradyp, dodaklaryny ýalady. – Ýöne<br />
keýpine, belki, bu ýerde biznes üçin peýdaly zatlar bardyr?<br />
– Ýok, bolmaz... – müdir birneme tutuk seslendi, onuñ bulanyk<br />
gözlerinde çyg göründi, gözi çylgym-çylgym gyzardy. – Meniñ bu<br />
otaga giresim gelenok. Girsem, soñra birnäçe günläp özümi alyp<br />
bilemok. Bu ýerde meniñ aýalym bilen iñ uluja gyzym ýatyr. Menem<br />
adam ahyryn!.. Gyzjagazymyñ gözleri soñra uzyn günläp gözümiñ<br />
öñünden gidenok. Ol meniñ ýüregimden önen perzendim dälmi nä?<br />
Meniñ oña ýüregim awamaýandyr öýdýäñizmy? Ýok, jenaplar,<br />
awaýar, meniñ ýüregimiñ başy hemişe çawlanyp dur, emma gulluk –<br />
gulluk bolýar. Döwletimiziñ sarsmaz binýady biziñ Institutlabaratoriýamyz.<br />
Muny jenap ýoldaş Prezidentiñ hut özi guwanç bilen<br />
nygtaýar. Onsoñ, heý, nädip beýle beýik ynamy ýere çalyp bolar?!<br />
Men bir günden bir gün hut öz aýalymda hem gyzymda aýylganç<br />
keseliñ simptomlaryny gördüm. Men bu ugurdan spesialist halyma öz<br />
öýümde döräp biljek bela-beteri görmesem niçik bolar? Dogry, ol<br />
entek bäri-bärde dömjek kesel däldi, ýöne onda-da herki belanyñ<br />
öñünden gaçan ýagşy. Eger men öz öýümde ruhy sagdynlygy saklap<br />
bilmesem, halkymyza, döwletimize nepim degermi? Beýle bolsa,<br />
meniñ jenap ýoldaş Prezidentiñ öñünde eden mukaddes kasamymyñ<br />
niçesi bir pul? Ýok, meniñ beýle ikiýüzlülige, anthorluga ynsabym<br />
çatmaz. Gowusy, goý, köýen men bolaýyn, ýöne öz mukaddes<br />
borjumy ahyryna deñeç ýerine ýetirerin. Hiç kim, hiç bir duýgy meni<br />
ejizledip ýa-da bu mukaddes ýoldan sowup bilmez. – ol dyñzap gelen<br />
gözýaşyny eliniñ arkasy bilen syldy-da, myhmanlaryñ goltugyndan<br />
tutdy. – Geliñ, gowusy men size häzir ýene-de bir synag usulymyzy<br />
görkezeýin, şonda siz biziñ Institutymyzda niçiksi ýiti zehinleriñ<br />
işleýändigine telpek goýarsyñyz. Bu otagda hergiz meniñ keýpim<br />
göterilýär, sebäbi bu ýerde meniñ öñki kärdeşlerim bar – müdir olary<br />
garşydaky gapa çagyrdy. – Baş üstüne, geliñ!<br />
137
Myhmanlar ”Üznüksiz halk döredijilik öýi” diýen gapynyñ agzyna<br />
bardylar. Bu otagda kiçijek bölümlerden ybarat gözeneklerde onlarça<br />
adam döredijilik işi bilen meşguldylar, aýna öýjagazlaryñ töründen hat<br />
ýazýan maşynkalaryñ şat-şaty, gamyş-galamlaryñ şytyrdysy<br />
eşidilýärdi. Myhmanlar bu otaga girenlerinde ýeñillik bilen demlerini<br />
alanyny duýman galdylar.<br />
– Institutyñyzda beýle otag-da bar oguşýa! – diýip, Ýumry Dereli<br />
begenjini daşyna çykardy.<br />
– Elbetde! Bizde adamynyñ terbiýelenmegi üçin ähli mümkinçilikler<br />
ulanylýar. Serediñ, bular döredijilik işgärleri: ýazyjylar, hudojnikler,<br />
jurnalistler, kompozitorlar. Olaryñ hemmesi bu halk döredijilik<br />
öýünde erkana işleýärler. Bu ýerde döredijilik işgärleri Halkara hukuk<br />
normalaryna laýyklykda söz azatlygyndan peýdalanýarlar. Bularyñ<br />
islän temasyndan ýazmaga, döretmäge doly hukugy bar. Bizde<br />
senzura gadagan. Üstesine-de bulara üç wagtyna mugt iýmit hem gök<br />
çaý berilýär.<br />
– Siz gök çaýy haýsy ýurtdan hem näden satyn alýarsyñyz?<br />
Myhmanyñ bu erjelligine kaýyl galan müdir başyny ýaýkanyny<br />
duýman galdy.<br />
– Hormatly, Azan...<br />
– Firez Razan...<br />
– Hawa, elbetde, Merez Razan... Biziñ müşderilerimiziñ atymçaý<br />
dannawy ýok, şonuñ üçinem biz olara tal ýapragyny külkeläp, çaý<br />
demläp berýäris. Bular üçin iñ esasy zat – erkin döredijilik!<br />
Myhmanlar ýeñillik bilen dem aldylar. Olaryñ gözleriniñ öñünde<br />
ýazyjylar, hudojnikler, jurnalistler, sazandalar garabaşlaryna gaý<br />
bolup, ölmez-ýitmez eserlerini döredişip otyrdylar, hiç kim olara<br />
päsgel berenok. Aýnanyñ añrysynda olaryñ burçak-burçak derläp<br />
işläp oturyşlaryny görmäge göz gerekdi. Aýratyn-da ýaşlaryñ hyjuw<br />
bilen işleýändigi begendirýärdi.<br />
– Görýäñmi – diýip, Ýumry Dereli Gire Zirä içki guwanjyny mälim<br />
etdi, – ata Watanymyzda hemme zat beýle bir umytsyz erbedem däl.<br />
Günbataryñ gazetlerinde biziñ hakykaty ýazmagymyz gerek. Bu<br />
özboluşly ýurda yzygiderli gara sürtülmegine men indi halys<br />
138
çydamok. Biziñ halkymyzyñ şöhratly geçmişi hem şöhratly geljegi<br />
bar.<br />
– Onuñ bu güni-de oñuşmazça däl. – Firez Razan Atdaş ýene-de<br />
dodaklaryny ýalady. – Hemme zat ata Watanyñ özüne bagly: bizi<br />
gowy garşy alsa, biz ony hor etmeris. Azatlygyñ girdejisi az, söwda –<br />
başga gep...<br />
– Elbetde – Gire Zire onuñkyny özüçe alyp göterdi, – eýsem,<br />
Günbataryñ dörediji adamlary kapasada dälmi? Kapasada! ”Azat<br />
jemgyet” diýilýän gözenekde! Ýöne muny olaryñ özi duýanoklar,<br />
duýmagam islänoklar. Bu meselede biziñ öz sözümizi aýtmagymyz<br />
gerek. Gel, bularyñ birnäçesi bilen tanyşlyk açaly, olaryñ sözlerini<br />
halkara jemgyetçiligine ýetireli! – ol aýna kapasalaryñ birine ýakyn<br />
baryp, elini galdyryp, içindäki ýazyja ”salam!” diýen dostlukly<br />
yşaraty etdi, ýylgyryp, aýnanyñ añrysyndaky orta ýaşly mylaýym<br />
ýüzli ýazyjynyñ özüne üns bermegine garaşdy. Uzak garaşdy. Erni<br />
ýadap, ýylgyrmasynyñ arasyny üzüp, eñegini eli bilen gysyşdyrdy,<br />
agzyny birki gezek açyp-ýumdy-da, ýañadandan ýene-de öñki<br />
hereketini gaýtalady. Emma ýazyjy oña jogap bermedi. Şonda ol<br />
müdire soragly seretdi.<br />
– Dörediji adamlar işleýän wagty ker hem kör bolýarlar diýip<br />
eşidýädik welin, ýöne beýle derejededir öýdemzokdyk...<br />
Ak giren gür gara gaşlarynyñ arasyndan düşnüksiz bulanyk<br />
göreçlerini myhmana dikip, müdir keýpli ýylgyrdy.<br />
– Azap çekmäñ, jenaplar, olar sizi görenogam, eşidenogam. Olar biri<br />
birini-de ne görýär, ne-de eşidýär. Olar diñe döredýärler. Aýna<br />
kapasalar birýan ýüzli: diñe içindäkini görkezýär. Bu oturan adamlar<br />
üçin siz-de, men-de, daşky dünýäde ýok. Olar diñe içki ylhamlarynyñ<br />
hasabyna döredijiligini dowam etdirýärler. Kimsiniñ içki ylhamy<br />
birnäçe ýyla, kimsiniñki birnäçe aýa, kimsiniñki bolsa, birnäçe hepdä<br />
ýa-da güne ýetýär. Soñra oýlanyşykly terbiýeçilik işleri öz netijesini<br />
berip başlaýar.<br />
– Olaryñ gulaklaryndaky näme?<br />
– Diñlenýän abzal. Ondan gije-gündiz jenap ýoldaş Prezident hem<br />
onuñ ölmez-ýitmez işleri barada üznüksiz gepleşikler hem bu temadan<br />
aýdym-saz eşitdirilýär. Bir tapawudy – adaty eşitdirgiçleri adam islän<br />
139
wagty öz gulagyndan aýryp bilýär, emma ”Halk döredijilik” öýünde<br />
beýle däl, biziñ müşderilerimiz öz gulaklaryndan eşitdirgiç abzaly hiç<br />
haçan aýryp bilmeýärler, haklary ýok; olar oýalykda-da, ukuda-da<br />
bellenen temanyñ çägindäki programmany diñlemäge borçly. Aslynda<br />
munuñ üçin bize ýörite programma düzmegiñ geregi ýok, ýurdumyzyñ<br />
radiokanallarynyñ haýsyny tutanyñda-da, biziñ hajatlarymyzy berjaý<br />
edip bilýär. Birinjiden-ä, bu biziñ ”Halk döredijilik” öýümizdäki<br />
şertleriñ ýurdumyzdaky adaty ýaşaýyş şertlerine añrybaş<br />
ýakyndygyny subut edýär. Ikinjiden bolsa, bu biziñ Institutlabaratoriýamyza<br />
arzan düşýär, netijesi-de aýdyp-diýerden ýokary.<br />
Bularyñ agramly bölegi tiz wagtdan öz egoistik zehinlerine tekepbirlik<br />
bilen gulluk etmegi bes edip, halka peýdaly önüm berip başlaýarlar.<br />
Umuman döredijilik öýündäki müşderilerimiz öz ösüşinde ”Egoistik<br />
sungat” we ”Halk sungaty” diýip atlandyrylýan iki sany döredijilik<br />
basgançagyny geçýärler. Ilki, ýañky aýdyşym ýaly, olar diñe öz islän<br />
zatlaryny çyrşamak bilen meşgullanýarlar, ýagny, hamana, ”sungata<br />
gulluk edýärler”. Soñra oýlanyşykly terbiýeçilik işleriniñ netijesinde<br />
olaryñ hemmesi-de jenap ýoldaş Prezidentiñ merhemeti hakynda<br />
hüwdüleri, läleleri, monjugatdylary ýa-da şoña meñzeş goşgygazaljyklary,<br />
erteki-rowaýatlary, halk sazlaryny, nagyşlaryny<br />
döretmäge başlaýarlar. Baş gahrymany jenap ýoldaş Prezident bolan<br />
halk döredijiliginiñ bu ölmez-ýitmez nusgalary (elbetde, biz öz<br />
müşderilerimiziñ zehinine güwä geçýäris!) soñra ýurduñ hajatlary üçin<br />
peýdalanylýar. Çünki bu adamlaryñ özleri eýýäm şahsyet hökmünde<br />
ýok, geçmişde-de bolmandylar, geljekde-de boljak däller. Siz maña<br />
ynanyp bilersiñiz.<br />
Döredijilik öýüniñ müşderileriniñ peýdaly önüm beriş etabynyñ<br />
uzaklygy-da dürli-dürli. Ýöne bu azyndan birnäçe ýyla çekýär. Soñra<br />
olaryñ ylhamy gurruk guýynyñ suwuna dönüp, ajy önüm bermäge<br />
durýar. Bu, elbetde, döredijiniñ üçünji, ýagny iñ soñky basgançaga<br />
ýetendigini añladýar. Soñra onuñ ýoly ”bagtly ölüm” sektorynda<br />
umumy esasda dowam edýär. Bu ahwalat size balarylaryñ ömrüni<br />
ýatlatsa, geñ däldir. Käbir umumylyklar ýok däl, ýöne tapawudam<br />
uly.<br />
140
– Bularyñ öz erkine ýazan kitaplary, çekýän suratlary, düzýän<br />
aýdym-sazlary nirede saklanylýar? Ana, bu gözenekde men taýyn<br />
kitaby, gazet sahypalaryny görýärin, nähilidir bir sungat eserleri-de<br />
görünýär. Bu eserler bilen nirede tanşyp ýa-da satyn alyp bolýar?<br />
Müdir aşak eglip, ädigine gysdyrylgy başdaragyny aldy-da, gözüniñ<br />
üstüne ymykly abanan gaşlaryny yhlas bilen gañtaryp darady. Diñe<br />
şonda myhmanlar müdiriñ ähli jübüleriniñ agzynyñ ykjam tikilgidigini<br />
görüp galdylar. Müdir myhmanlaryñ soragly gözlerine gös-göni<br />
seredip, göwnühoş ýylgyrdy.<br />
– Gördüñizmi? Bu meniñ hut öz açyşym! Bu usuly men ýazyjy bolup<br />
işleýärkäm oýlap tapdym. Bir gezek meni Amerika kultur ugrundan<br />
wekil edip iberdiler. Ýöne ol ýerdäki synpy duşmanlar ýat mazmunly<br />
kitap-beýleki gysdyrjak bolanda, meniñ jübülerimiñ tikilgidigini<br />
görüp, içlerini tutandyrlar.<br />
– Gysdyrjak boldularmy özi?<br />
– Ýogsam näme?! Nämüçin gysdyrmasynlar?! Ýöne men olaryñ<br />
tutan guşuny bir wagt ütüp goýan adam! Men ozal dürli ideologik<br />
diwersiýalardan goranmagyñ mekdebini geçen. Şonuñ üçinem,<br />
görşüñiz ýaly, hiç hili syýasy özgerişler meniñ üçin howply däl. Onuñ<br />
aýdyñ subutnamasy – siziñ gözüñiziñ alnynda: serediñ, meniñ<br />
tejribesiz kärdeşlerim aýna kabinetleriñ añry ýüzünde, men, ýagny<br />
siziñ sadyk guluñyz bolsa... – ol edil maýmynyñky ýaly gysgajyk<br />
gowky aýaklaryny şarpyldadyp jüpledi-de, kelpez degişdi: – öñkim<br />
ýaly bärisinde, ýagny siziñ hyzmatyñyzda, jenaplar!<br />
Müdiriñ iniñi ýakymsyz digdiredýän kelpez keýpinden eýmenen<br />
myhmanlaryñ ýagly mañlaýlysy özüne zor salyp, degişen boldy.<br />
– Häzir biz Amerikada däl, hiç hili howp görnen ýok ahyryn?<br />
Müdir gür gaşlarynyñ aşagyndan oña düşnüksiz ýigrenç bilen<br />
seretdi.<br />
– Ýok ýerinde howpy görmäni başarmak – meniñ çöregim. Men bu<br />
ugurdan ýöriteleşen. Bar ýerinde görmegi haýsy lellim başarmaz?!<br />
Onda meniñ näme geregim bar? Bu birinjiden. Ikinjiden, daşary<br />
ýurtlularyñ bolan ýerinde meniñ üçin Amerika başlanýar! Men siziñ<br />
bilen birinji gezek duşuşýaryn, uzak ýerden näme niýet bilen<br />
gelendigiñizi arwah bilsin. Iñ esasy zat-da: siz maña Diller institutyna<br />
141
girmäge görkezme getirdiñiz, çykmaga däl. Onsoñ gyssanyp ýörmek<br />
nämä gerek?..<br />
Üç myhmanyñ alty aýagyndan ysgyn deñ gitdi. Olaryñ buýra saçlysy<br />
bokurdagyny arçamaga synanyşdy, emma bu oña başartmady,<br />
gyryljyk sesi naýynjar çykdy.<br />
– Biziñ höwesimiz – öz ata Watanymyza gulluk etmek.<br />
– Elbetde... gowy höwesiñiz bar, ýogsam bu taýda watandaş<br />
ýeterlik, hatda artygam. Siz öz ýurduñyzda-da biziñ derdimize ýarap<br />
bilerdiñiz, meselem, Gazan Atdaş ýaly... Ýöne aýby ýok, ýurt söküp<br />
bu ýere gelipsiñiz, indi zady gaýgy etmäñ, hemmesi gül ýaly bolar; ata<br />
Watanyñ gülläp ösmegine goşant goşup bilmegiñiz üçin biz size ähli<br />
şertleri dörederis! Bu biziñ jana-jan borjumyz!<br />
– Biz siziñ çyn dostlaryñyz! – diýip, Firez Razan Atdaş müdire<br />
ýaramsaklyk etdi. – Dünýäde birine ynanjak bolsañyz, maña ynanyñ!<br />
Ýap-ýañyja yhlas bilen daralan gaşlary ýañadandan hüwjerip,<br />
gözleriniñ üstüne abanan müdir onuñ ýüzüne açykdan-açyk ynamsyz<br />
seretdi, señrigini ýygyrdy.<br />
– Hormatly, Arzan Atdaş...<br />
– Firez Razan Atdaş!<br />
– Görsene, muny, öz diliñizden efirden gündelik eşidip ýörsek-de,<br />
bütin Diller instituty bolubam siziñ asyl adyñyza-da düşünip<br />
bilmändiris! Biz sizi Arzan ýa-da Azan Atdaşdyr ýa-da şoña meñzeş<br />
birzatdyr öýdüp ýörüpdiris. Ýeri bolýar, biz nadanlar bilen deñ<br />
bolman, geçirimlilik edersiñiz diýip, umyt edýärin! Ýöne bir zady<br />
kesgitli aýdyp bilerin: meniñ bu dünýäde ynanýan adamym ýok,<br />
boýun egýänim bar. Duşmanlarymy edişim dek ýakyn dostlarymy-da<br />
elmydama göz astynda saklaýaryn. Onsoñ siz meni isleseñiz, dost<br />
saýyñ, isleseñiz-de – duşman. Netijesi birdir. Olaryñ ikisine-de meniñ<br />
Institutymda ýer tapylar. Siziñ biriñize dil, ýene biriñize pul gerek;<br />
ýöne erkin dil bilen erkin pul biziñ döwletimiziñ köküne palta urjak<br />
zatlar, şonuñ üçin-de siz wagtlaýynça Diller institutynda galmaly<br />
bolarsyñyz, jenaplar! Onsoñam siz biziñ döwletimiziñ mukaddes<br />
syrlary bilen ýakyndan tanyş bolduñyz we şonuñ üçin-de indi siziñ<br />
olardan daşlaşmagyñyz biziñ üçin ynjalykly däl; döredijilik işine<br />
galanda bolsa, hiç zady gaýgy etmäñ, bu ýerde siz üçin ähli zerur<br />
142
şertler döredilen. Biz size ylaýyk boljak kabinetleriñ ýanyna ýetdik,<br />
merhemet ediñ, jenaplar, ine: ”Halk döredijilik” öýüniñ töri! Sizi öz<br />
ömrüñiziñ jogapkärli döwrüne aýak basmagyñyz bilen jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ mahmal rewolýusiýasynyñ, bagyşlañ, ýagny müdümilik<br />
ewolýusiýasynyñ adyndan tüýs ýürekden gutlamaga rugsat ediñ! –<br />
müdir hamana dabaraly ýygnakda müñlerçe adamly mähelläniñ<br />
öñünde çykyş edýän dek öz-özüne çynlakaý el çarpdy. – Egsilmez<br />
watançylygyñyz we jenap ýoldaş Prezidente wepañyz üçin öñünden<br />
minnetdarlyk bildirmäge rugsat ediñ! – ol ýene-de çapak çaldy. – Size<br />
iñ täze aýna kabinetleri bagş etmek bilen özüñiz baradaky aladadan<br />
birjik-de nägile bolmarsyñyz diýip, umyt edýärin. Ynanyñ, beýle<br />
hormat her kese ýetdirip duran däldir. Bu modern kabinetleri hut para<br />
berip almaga synanyşjaklar-da kändir, ýöne men parahor däl.<br />
Ýekimde ýigrenenim parahorlar. Olar biziñ döwletimiziñ düýbüne<br />
palta urýarlar. Meniñ üçin iñ esasy zat – müşderileriñ rahatlygy, olara<br />
edilýän hyzmatyñ hili!<br />
Müdir ýene-de maýmyn kelpezligi bilen aýagyny şarpyldadyp<br />
jüpledi-de, Ýumry Dereli bilen Gire Ziräni kapasa salyp, agzyny<br />
gulplady we bu günki işini gutardym etdi.<br />
– Arman, siz bize öz iş ýeriñizde gerek, ýogsam bu ýerde boş<br />
gözenek ýokdur öýtmäñ... – diýip, soñra ol Firez Razan Atdaşyñ<br />
goltugyndan tutup, yzyna aýlandy. – Biz kadrlara baha goýmagy<br />
başarýandyrys. Söwdañyz oñ bolsun! – soñra ol nämedir bir zat zat<br />
ýadyna düşüp, täze müşderileriñ ýanyna dolanyp geldi we olaryñ<br />
gulagyna geýdiren eşitdirgijiniñ gulpuny açyp, zerur düşündirişi berdi.<br />
– Huşum gur-a! Men siziñ bir möhüm soragyñyza jogap bermän<br />
gidibersem nätjek. Bu ýerde ýazylan eserler, kitaplar döwletiñ gizlin<br />
baýlygy hasap edilýär we olar ýekeje nusgada çap edilýär. Gazetjurnallar-da.<br />
Onsoñ, ynha, olar bu tokurtgadaky deşige atylýar.<br />
Serediñ, ine, görýäñizmi: ”post” diýlip ýazylgydyr! Bu agyzdan atan<br />
taýyn eserleriñiz turba bilen ”daşaryk” gidýär.<br />
Ýumry Dereli halys lagşan göwresini endiredip sorady.<br />
– Olar daşarky dünýä baryp ýetermi?<br />
Myhmanyñ kaýyllyk gözýaşy syrygan dulugyny eliniñ tersine<br />
dözümli sylan müdir tas şadyýan äheñde gürledi.<br />
143
– Tolgunmaga sebäp ýok. Goñşy otagdaky gaýtadan işleýän<br />
bölümde eýlenip, ol kagyzlar ýene-de, ine, bu deşikden öz gündelik<br />
hajatlaryñyz üçin yzyna geler. Şondan soñ siz olary aýak ýoluna<br />
gideniñizde, el-ýüz ýuwañyzda, nahardan soñ agyz-burnuñyzy<br />
süpüreniñizde, arkaýyn peýdalanyp bilersiñiz. Gündelik durmuş<br />
hajatlaryñyza näçe kagyz gerek bolsa, edil şonça sahypa eser ýazmak<br />
maslahat berilýär. Ätiýaçlyk üçin artykmaç sahypa ýazmagyñ geregi<br />
ýok. Bu ýerde haýsydyr bir tötänlige garaşmagyñ özi – ýeñilkellelik.<br />
Bu taýy duýdansyzlyk bolup geçjek ýer däl. Hemme zat ýokary<br />
derejede ylmy esasda alnyp barylýar. Ýöne müşderileriñ käbir<br />
individual zerurlyklary göz öñünde tutulýar. Meselem, siziñ (ol<br />
myhmanlaryñ buýra saçlysyna barmagyny çommaltdy) burnuñyz<br />
iliñkiden uly görünýär, şonuñ üçin-de her günde bir tagta kagyzlyk<br />
eseri artykmaç ýazyp bilersiñiz. Ol size burnuñyzyñ suwuny<br />
süpürmäge gerek bolar. Näme sebäpden bu bölüme ”Üznüksiz<br />
döredijilik otagy” diýilýändigine indi düşünen bolsañyz gerek? Siziñ<br />
işiñiz indiden eýläk – halk döredijiligi we onda jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ mähriban obrazynyñ bütin dünýä ýagty saçmagyna edip<br />
biljek goşandyñyz; ömrüñize bereket! Onda näme, men siziñ gyzyldan<br />
gymmatly wagtyñyzy alyp durmaýyn, ýogsam, geljekki nesiller maña<br />
nälet okarlar. Kimiñ gargyşa galasy gelýändir öýdýäñiz? Galamyñyz<br />
ýiti bolsun, hormatly kärdeşler! Ýöne, gönümden gelsem, siziñ dil<br />
bilşiñizden meniñ göwnüm suw içmedi, bilip goýuñ, jenap ýoldaş<br />
Prezident biziñ halkymyzy akyl-parasat, pähim bilen doly üpjün<br />
edýär, biz kesekiniñ akylyna-da, nakylyna-da mätäç däl! Siz bolsañyz:<br />
”Hem daýymlara gidýän, hem taýyma baş öwredýän” diýmegiñ<br />
deregine haýsydyr başga bir halkyñ pähimini ulanyp, meniñ ýüregimi<br />
buladyñyz!<br />
Şol wagt kellesini müdiriñ goltugynyñ aşagyndan sokmaga ýetişen<br />
Firez Razan Atdaş öz ýoldaşlaryna göwünlik berdi.<br />
– Siz hiç zady gaýgy etmäñ, men basym jenap ýoldaş Prezident bilen<br />
duşuşmaly.<br />
– Sen oña biziñ günäsizdigimizi aýtgyn!<br />
Gözenegiñ añrysynda galanlar özelendiler.<br />
Firez Razan Atdaş señrigini ýygyrdy.<br />
144
– Siz nähili akmak adamlar-da! Biriniñ günäsizdigini aýtsañ, özüñ<br />
günäkärsiñ! Men inçeden işlejek: ilki söwda edip, baýajak. Watan<br />
bazar ykdysatyýetine geçdi: indi hemme zat satylýar hem satyn<br />
alynýar. Diýmek, baýamsoñ, sizi satyn almak – itiñ añsady!<br />
Gözleriniñ üstüne abanmaga ýetişen uzyn gaşlaryny aýratyn<br />
yhlas bilen daran müdir, Firez Razan Atdaşyñ goltugyndan elini<br />
ykjam geçirdi-de, ony ýanyna alyp, öz işini bitiren adamynyñ<br />
keýpinde çalaja hiñlenip, kapasalaryñ ýanyndan daşlaşdy gitdi.<br />
145
7. ”Çorbañ gursun, çöregimi zaýalady!”<br />
Tebigy gylygynda ne söwdagärlik, ne-de hiñlenmek düşnügi bolan<br />
Musa Çöli bu wagt kabinetinde böwrüne diñ salyp otyrdy:<br />
”Adamlaryñ arasynda özüñi nähili alyp barmaly? Bir zat belli: iş eden<br />
ýalñyşar; diýmek, diñe diýlenini etmeli!” Ýöne töwekgelçilige ýüz<br />
urmasañ, nirä gitjek? Meselem, ol ilden on gün öñ ekişe girişmeli,<br />
öñküden iki esse-de gowaça ekmeli. Bu onuñ düýp maksadyna ters<br />
gelýär, ýöne ahyrky netijä bil baglap, öz garşysyna gitmese, häzirlikçe<br />
onuñ alajy nä? Bu onuñ üçin ýönekeýje synag, birinji basgançak.<br />
Şondan geçmese, onuñ adamlaryñ arasynda işi ýok. Hut şu ýerden-de<br />
onuñ gutulgysyz ikilenmegi başlandy: niýeti bir zat, edýäni düýbünden<br />
başga zat. Gelip düşen jemgyeti ony ilkinji ädiminden goýnuna dolap,<br />
öz ugruna alyp gitdi. Musa akym ugruna akyp, ýylan çalasynlygy<br />
bilen yzyna ýüzjek bolýardy.<br />
Giçden soñ duýdansyz ýagan gar Musa Çöli üçin tapylgysyz bagta<br />
öwrüldi. Gar aýrylsa, gowaça ekjek gytmy, onsoñ bu şöhrat oña nädip<br />
ýetdirsin? Ýylan döwrüñ ruhunda pikir etdi: esasy zat ekmek, netijesi<br />
bilen kimiñ ne işi? Netijede ol gar aýrylmanka gowaça ekip, at<br />
gazandy. Onsoñ yzagalak, çet obadan sanlyja günde iñ göreldeli hem<br />
ýurduñ merkezi obasyna aýlanan Çarwa goşmaça dökün bilen bir<br />
wagtda habarçylar dökülip başlady. Ýaz gelse-de, entek sowulmadyk<br />
gyşyñ şuwlap içiñden geçip barýan ýiti şemalyna döşlerini gerip,<br />
habarçylaryñ yzyndan-da bütin ýurduñ zähmetde öñdebaryjylary<br />
tejribe alyşmak üçin bu ýere syñsyraklaşyp geldiler. Çarwa ugrybir<br />
dabara ulaşdy. Gelýän-gidýänleri diñe oba hojalyk tejribesi bilen<br />
oñduryp bolmansoñ, pagtaçy gelin-gyzlardan derrew ”Heýjan” folklor<br />
ansambly düzüldi. Halk tansa başlady. Ýöne bu gymmatly tejribäniñ<br />
halkyñ ýaşaýyşynyñ düýp manysyna öwrülmegi üçin entek wagt<br />
bardy, munuñ üçin ol jenap ýoldaş Prezidentiñ genisine ýugrulmalydy,<br />
şonsuz bu iş köwüş tozduranyña degjek däldi. Onda-da, obalylaryñ<br />
keýpi göterilip, açlygy küteldi. Netijede ýakyn geljekde Çarwada<br />
şäherdäki ýaly gazly suw, çigit, doñdurma satylar diýen batyrgaý<br />
pikirler eşidilip ugrady. Wagtyñ aýak basyşy üýtgedi. Bir görse, ynha,<br />
146
Kepjebaş eýýäm üç aý bäri adamlaryñ arasynda başyny çarap ýör,<br />
diýmek, üç aý bäri ol adam sanynda! Eýsem şonça wagtyñ içinde ol<br />
näme iş bitirdi? At gazandy, şöhrat. Onsuz adamlaryñ arasynda<br />
günüñi görmek kyn. Musa Çölä eýýäm paýtagtda hormat goýýarlar.<br />
Ol bu güne deñeç iki gezek dabaraly Ýurt geñeşine gatnaşdy, öz<br />
tejribesini halka öwretdi: birinji gezek – gowaçany birinji bolup<br />
ekmegi, ikinji gezek – ony gaýtadan birinji bolup ekmegi. Ony<br />
ýygnagyñ prezidiumyna saýladylar. Jenap ýoldaş Prezident märekäniñ<br />
öñünde oña gözüni gypdy. Muny ýurt gördi we ýuwaşady. Ýöne oba<br />
ýuwaş däl. Nämeleriñ bolup ýörendigini anyk bilmese-de, ýylan bir<br />
belanyñ dömýändigini syzýar.<br />
– Aman meniñ göwnüme ýaranok! – ol soñky gezek duşanlarynda<br />
Şemşadyñ gulagyna haşyrdady. – Sen ony çak!<br />
Şemşat onuñ ýüzüne nägile seretdi.<br />
– Ýaramasa, özüñ bil. Meniñem göwnüme ýaramaýan bar...<br />
Kepjebaşyñ girre gahary geldi.<br />
– Abatmy? Sen ony diliñe çolama, ol meniñ üçin halk bilen aradaky<br />
medeni köpri.<br />
– Seniñ tragediýañ – halkdan uzaklygyñda! – urkaçy ýylan tas<br />
marksistik äheñde igendi.<br />
Kepjebaş gözlerini kinaýaly gülümsiretdi.<br />
– Golaýlaşsam, bu halkyñ tragediýasyna öwrülermikä öýdüp<br />
gorkýan...<br />
Bu netijesiz ”sene-menäni” müdir häzir kabinetinde ýeke otyrka<br />
ýatlady. Daýanara daýanç ýok, güýç özüñde bolmaly. Şemşat onuñ<br />
köne derdi. Ol Menekliniñ özünden uly basdaş uýasy, Kepjebaşa ilki<br />
söýgi bildirenem şol. Ol hiç wagtam Kepjebaşdan umydyny üzmedi,<br />
golaýynda bolmak üçinem onuñ bilen deñeçer adamlaryñ arasyna<br />
geldi, adam sypatyna girdi, Amana aýal boldy. Indem iki oduñ<br />
arasynda urunýar, heläk bolýar. Kepjebaş Şemşatda düşnüksiz bir<br />
üýtgeşiklikleriñ bolup geçýändigini, onuñ öñküsiniñ ýokdugyny<br />
syzýar, ýöne bu özgerişiñ nämeden ybaratdygyny bilip bilenok. Asla<br />
onuñ bu zatlar bilen içgin gyzyklanmaga wagty-da ýok, bu-da<br />
Şemşady gaharlandyrýar, olaryñ gitdikçe arasynyñ açylmagyna<br />
getirýär. Ol indi özüniñ Şemşada näçeräk bil baglap biljegini-de<br />
147
ilenok. Belki, ol Tal Tagana gutarnykly bil baglap biler? Onuñ köki<br />
nirede? Dogry ýoly tapmak kyn, gözedürtme garañkylyk. Günortanyñ<br />
garañkysy. Daş-töweregiñ timisgenişip ýören adamlar. Tal Taganyñ<br />
maksady näme? – Musa ýüregine düşüp barýan siñeklere bilniksizden<br />
owsun atdy-da, olaryñ birini çaýly käsesine gaçyrdy. Öñündäki<br />
düwmäni gaharly basdy. Sekretar gyz gelip, siñekli käsäni aýyrdy,<br />
arkasyndaky serwantdan täze käse alyp, onuñ öñünde goýdy. Musa<br />
ýerinden turdy, baryp serwandyñ içine seretdi, şübheli zat görmedi,<br />
gelip ýerinde çökdi. Ýene oýa batdy. Ol çölde adamlardan basylyp,<br />
adamlaryñ arasyna özüni urdy: ýagyñ daşyndan içi aman. Bu ýerde<br />
onuñ güni erbet däl, her naharyna ganlyja böwrek, elinde emel,<br />
daşynda ýöwsellerden hyzmatçylar. Ýöne ol hyzmatyñ bahasy niçik?<br />
Ol gara garnyna işläp ýören-ä däldir-dä? Ýo-ok! Musa ahmyrly<br />
towlandy. Bu bolmaz! Ol özüniñ adama öwrülip gidibermeginden<br />
heder etdi. Ol häzir adamlaryñ edýän işini edip ýör, şeýdip jan edip<br />
işläberse, çölde onuñ kowum-garyndaşlaryndan tohumlygam galmaz.<br />
Isleg başga, durmuş – başga. Gel-gel, Kepjebaşyñ özi bu gün indi<br />
gowaça ekip, ýere aldygyna awuly dökün dökýär, çöle zeý suwuny<br />
akdyrýar. Görsene, bu dünýäniñ oýnuny, ol bu gün hut öz garşysyna<br />
işleýär, adamlar aýtmyşlaýyn: öz aýagyndan paltany urýar!<br />
Biri birinden heder edýändigi üçin adamlryñ içi öýjük-öýjük, kimiñ<br />
kimdigini biler ýaly däl. Nädip olaryñ ynamyna girmeli? Bu<br />
eýgertmese, onda ol şowsuzlyklaryny sanabermeli bolar, onuñ-da<br />
soñunyñ nirä baryp degjegini kim bilýär. Musa ep-esli wagtlap özüni<br />
gynap oturansoñ, adamlaryñ eminden gelmek üçin wezipe gerek diýen<br />
netijä geldi: adamlara erkiñ ýetmezden maksadyña ýetmek ýok. Ýöne<br />
olara höküm etmek teletin çeýnänden enaýy däl. Ähli diýeniñ edilsede,<br />
içinde bitýäni az. Onuñ okuwy bu jemgyete erk ederden ejiz<br />
gelýäne meñzeýär, diýmek, wezipe edinmese, iş pyrryk. Onuñ ähli<br />
ýylan pirimleri adamlaryñ arasynda öz başyny çaramaga ýetäýse zor<br />
boldugy. Niçik kemsidiji bolsa-da, Musa bu hakykata gitdigiçe gowy<br />
göz ýetirdi. Eýsem, onuñ dagy alajy näme? Adamlary öwrenmeli we<br />
diri galmak üçin göreşmeli. Onsoñam, göreş ýañy başlanýar, ruhdan<br />
düşerden entek ir, gaçara-kowara maý bar...<br />
148
Wagt geçdigiçe Kepjebaşyñ adamlaryñ syryna beletligi artýar, ol<br />
olaryñ endiklerini öwrenýär we özüni adamlaryñ arasynda ynamly<br />
alyp barmaga çalşýar. Elbetde, bu oña añsat düşenok, ýygy-ýygydan<br />
öz isleginiñ garşysyna gitmeli bolýandygy lapyny keç edýär. Iñ bärkisi<br />
– ýylanyñ ýigrendigi üýşmeleñ, emma adamlar onsuz oñanoklar.<br />
Welaýat merkezinden: ”Jenap ýoldaş Prezidentiñ gumuñ etegindäki<br />
täze köşgüni görmäge Býuro Çarwa barjak. Daýhanlaryñ umumy<br />
ýygnagyny taýynlañ, ýygnagyñ üstünlikli geçmegi üçin olaryñ ruhuny<br />
bolmalysyndan hem belende götermeli!” diýen buýruk gelende, ol<br />
munuñ özi üçin aýgytly synag boljakdygyny bildi we ýygnagy ýokary<br />
derejede geçirmegiñ ugruna çykdy. Paýtagtdaky ýygnaklar munuñ<br />
ýeke-täk nusgasy, diýmek: töwerek-daşyñda inçejik gara galstukly<br />
sypaýy ýigitler, Býuronyñ halkyñ göwnüni ýörite göteriji jansyzlary<br />
we ondan daşgary-da, arzan bahaly şugulçylar… Bular hökmany.<br />
Galyberse-de, halk köpçüligi, onuñ ýygnagyñ dowamynda ýüze<br />
çykarmaly duýgularynyñ sanawy, öwüşginleri we güýji.<br />
Diýlen gün gelende:<br />
– Adamlar biziñ – baýlygymyzdyr! – diýip, tribuna çykan Musa Çöli<br />
ýygnagy açdy-da, oturanlaryñ ýüzüne işdämen seretdi.<br />
Daýhanlar bükgüldä gidip, ynjalyksyz gobsunyşdylar.<br />
– Bu ýerde geñ galasy zat ýok – diýip, welaýat häkimi oturan<br />
ýerinden onuñkyny tassyklady. – Hemmesi dogry. Ýygnakdan soñ<br />
halkymyza tans etdireris, şatlanyñ. Biziñ öñde goýýan makasadymyz<br />
– müñ ýyldan gelmeli zady bir ýyldan getirmek, ertekini hakykata,<br />
hakykaty-da ertekä öwürmek!<br />
Musa Çöli dowam etdi.<br />
– Biziñ bu täsin döwletimizi gurmaga gatnaşan, ýürekleri ile<br />
söýgüden atygsap duran adamlaryñ sözüni diñlemek biziñ hemmämiz<br />
üçin, aýratynda ösüp gelýän ýaş nesil üçin peýdalydyr. Şamar ene<br />
bilen Mäşirik gojanyñ hyjuwly çykyşlaryny diñläniñde, olaryñ<br />
gözlerinde ýanýan alawy göreniñde, eliñe gö-ö-öni gylyjy alyp, egri<br />
söweş-ş-ş...<br />
Müdire bu çykyşy ýazyp beren medeniýet orunbasary Abat<br />
pyşyrdady:<br />
– ...egri gylyjy alyp, göni söweşe okdurylasyñ gelýär...<br />
149
– Hawa... egri gylyjy alyp, göni söweşe okdurylasyñ gelýär! Geliñ,<br />
onda häzir daýhan aýallaryñ adyndan çykyş etmek üçin kolhoz<br />
gurluşygynyñ weterany, hormatly Şamar enemize söz bereliñ!<br />
Ady tutulan badyna Göroglynyñ Gyratyny ogurlan betnyşan kempire<br />
çalymdaş bir mükrüm garry öñki hatardan prezidiuma garşy<br />
müñedekläp gaýtdy. Daýhan eşiginde zala ýaýran jansyzlardan ikisi<br />
goltugyna girip, ölmüş kempiri tribuna çykardylar.<br />
– Bu durmuş üçin biz uzak ýyllar gyzyl gan dökdük! – kempir ýene<br />
ýarym asyr bäri edip ýören gürrüñine başlady. – Baýlañ elinden ähli<br />
zatlaryny aldyk, kolhoz gurduk, däninim. Baýlar: ”Biz bolmasak, siz<br />
aç ölersiñiz” diýdiler, olar ýalñyşdylar, biz ölmedik. Ýöne olar<br />
araçäkden añryk köp mal-mülk geçirdiler, hökümet-partiýadan<br />
haýyşymyz şonam yzyna alyp berse, armanymyz ýok. Baýlaryñ<br />
mallaryny garyplar iýmeli. Beýik Leniniñ wesýeti şeýle. Bu wesýetiñ<br />
doly ýerine ýetenini görmän, biz rahat ölüp bilmeris!<br />
Kempir adatyna görä, ýene şumjardy. Ol köne başbogusynyñ ujy<br />
bilen çöññelen, gözlerini süpürende, daýhanlaryñ göwnünemi ýa<br />
çyndan – onuñ gözleri ep-esli ýiteldi. Şonda olar:<br />
– Dogry! – diýşip, ör turup, eýmenç el çarpyşdylar. – Biziñ et<br />
iýesimiz gelýär! Ýaşasyn Şamar ene! Halk! Watan! Jenap ýoldaş<br />
Prezident!<br />
Býuronyñ agzalary halkyñ ruhunyñ fontan ýaly dik ýokaryk<br />
atylandygyny görüp, myssa ýylgyrdylar.<br />
– Indiki söz Mäşirik aganyñky. Ol bu obada kolhoz guranlaryñ biri.<br />
Soñra size tans we halk çorbasy garaşýar!<br />
– Bolmaz! – diýip, sur bagana telpekli goja entek tribuna ýetmänkä<br />
kesgitli aýtdy. – Bu usulda kolhoz ýöremez! Başlygyñ diýenini<br />
etmedigiñ öñler gözüni günübirin Sibirden açardylar. Şony etseñ,<br />
kolhoz düzeler, bolmasa dagar, ana, meniñ aýtjagym. Men Gulluşa-da<br />
kän aýtdym: muny bar-a, şol Staliniñki ýaly etmeseñ, dagar gider.<br />
Buýruk ber, yza götinjekledimi – at! Ed-dil iki gözüniñ arasyndan ber<br />
bir oky! Näme kän – orsuñ oky bilen ýaragy kän.<br />
– Arman, orsuñ ok-ýaragy azaldy-da… – prezidiumda kimdir biri<br />
ahmyr çekdi. – Ýogsam bolmanda, kolhoz ýykylarmydy diýsen-e?!<br />
150
– Orsuñ ýaragy gutaran bolsa, özümiz ýasamaly! Pagtañ çigidinden<br />
däri öndürmeli. Men öz pikirlerimden müñ sahypasyny aklama<br />
göçürip bolup, geçen hepdede jenap ýoldaş Prezidente iberdim. Ol hat<br />
durmuşa ornaşdyrylanda, Mäşirik aganyñ kimdigini bilersiñiz.<br />
Geljekki nesiller maña minnetdar bolarlar. Bulary şeýtmeseñ bolmaz:<br />
ber buýrugy, bitirenokmy, patylat ýazzy mañlaýyndan. Gulluş, tur,<br />
özüñ aýt, näme diýdim men saña ilki başlyk belleneñde? Gönüñden<br />
gel!<br />
– Gulluşy ýylan çakyp öldürdi – diýip, onuñ gulagyna ýetirdiler: –<br />
Saglyk ýagdaýy zerarly...<br />
– Giç, arman, giç – kolhoz gurluşygynyñ weterany gynanç bildirdi. –<br />
Ýoldaş müdir, meñ diýenimi etmeseñiz, soñ sizem ökünersiñiz.<br />
Staliniñ ”üçlüklerini” dikeltmeli! Adam atmasañ, kolhoz ýöremez!<br />
– Bizde indi ”kolhoz” ýok, ”daýhanbirleşikleri”, indiden eýlägem –<br />
obalar bar! – ýygnagy alypbaryjy bellik etdi.<br />
– Meniñ at dawam ýok... Obañ içinde ”troýka” işläp otursa, hemme<br />
zat düzeler, ine, meñ diýjegim: düzelmese, meñ ýanyma gel!<br />
Gürrüldili el çarpyşmalar Mäşirik aga öz ýerinde ornaşýança dowam<br />
etdi. Soñra welaýat häkimi şeýle diýdi:<br />
– Jenap ýoldaş Prezident şeýle diýýär: ”Adam wagtyndan öñ ölüp<br />
bilmez!” Men muny bizi ahyrzaman bilen gorkuzjak bolýan<br />
bilimseklere jogap hökmünde aýdýaryn. Diýmek, şeýle: wepaly<br />
grajdanin üçin ahyrzamanyñ gelmeginde hiç hili gorkulyk ýokdur we<br />
bolubam bilmez. Biziñ durmuşymyz munuñ aýdyñ mysalydyr: ”Kyrk<br />
ýyl gyran gelse, ajally öler, biajal galar!” – daýhanlar ýöwsel şowhun<br />
bilen ör turup, gürrüldili el çarpyşdylar. Olaryñ süññüne giren gorky<br />
gözlerinden daşaryk jyklady. Welaýat häkimi dowam etdi: –<br />
Agşamlyk gumuñ etegindäki Köşkde obanyñ öñdebaryjy wekilleri –<br />
folklor tansçylarynyñ, aşpez-hyzmatçylaryñ gözden geçirilişi boljak.<br />
Çarwa obasy bu bagta öz päk zähmeti bilen ýetdi. Oba zähmetkeşleri<br />
diñe bir işde däl, eýsem ümsümlikde-de bütin ýurdumyza görelde.<br />
Görübilmedigiñ gözi çyksyn!<br />
– Buýruk ýerine ýetiriler!<br />
Duşuşyga gatnaşýan inçejik gara galstukly ýigitleriñ başlygy<br />
nökerlerini yzyna tirkäp, şol bada zähmet çekmäge ugrady. Olaryñ işe<br />
151
aşlandygy oba klubynyñ aşagyndaky zyndandan göterilen çirkin<br />
seslerden bildirdi.<br />
Býuronyñ agzasy Tal Tagan ýuwaşja ardynjyrap, tribuna çykdy.<br />
– Men size bu gün mähriban topragymyzda halkymyzyñ azat-erkin<br />
ýaşaýyşy barada gürrüñ bermekçi. Biziñ Konstitusiýamyz adam<br />
hukuklarynyñ dabaralanmasydyr. Biz adam jezalandyrylmagyna<br />
garşy – Tal Tagan ýeriñ aşagyndan gelýän zaryn iññildini höwes bilen<br />
diñläp, mylaýym ýylgyrdy-da, şüweleñli dowam etdi: – Biz azaşanlara<br />
dogry ýola düşmäge, terbiýelenmäge ähli zerur şertleri döredýäris. Bu<br />
ugurda tejribämiz ýeterlik, ýetmeýän zat diñe serişde. Çünki biziñ<br />
ýurdumyzda ählihalk toý-baýramlaryny geçirmek hemme zatdan ileri<br />
tutulýar. Halkyñ dil medeniýetini ösdürmek üçin döredilen Diller<br />
institutynyñ we ugurdaş edaralaryñ bilelikdäki ýyllyk maliýe<br />
çykdajysy döwlet býujetiniñ ýaryna-da ýetýändir öýdemok. Diýmek,<br />
milli girdejiniñ galan bölegi halkyñ keýpi-sapasyna sarp edilýär. Jenap<br />
ýoldaş Prezident öz halkyna galanda aşa jomart. Onuñ erkana<br />
ýaşaýyşy, medeniýetiniñ, diliniñ gülläp ösmegi üçin ol serişde<br />
gaýgyranok. ”Ýaşaýyş däl, onuñ alamatlary möhüm!” ”Açlyk –<br />
ýaşaýyşyñ alamatydyr!” diýip, ol özüniñ ”Pähimler” kitabynyñ soñky<br />
tomunda zerli harplar bilen ýazýar. Jenap ýoldaş Prezident<br />
ýurdumyzda ählumumy ümsümligiñ dabaralanmagynda<br />
Watanymyzyñ Diller institutynyñ ähmiýetine aýratyn uly umyt<br />
baglaýar. Institutyñ zähmetsöýer kollektiwiniñ halkda watançylyk<br />
ruhuny ýokary götermekde bitirýän işine ýokary baha bermek bilen ol<br />
biziñ ganhor däldigimizi, halk terbiýeçileridigimizi ýene-de bir gezek<br />
bütin dünýäniñ öñünde tassyklady. Institutda döredijilik<br />
intelligensiýasynyñ synagdan geçen wekilleriniñ, halk ýazyjylarynyñ<br />
işlemegi onuñ gumanistik ugur bilen barýandygyna hiç kimde şübhe<br />
goýmaýar. Jenap ýoldaş Prezidentiñ: ”Adam wagtyndan öñ ölüp<br />
bilmez!” diýen dana pähimi her bir işde bize gollanma bolup hyzmat<br />
edýär. Hormatly daýhanlar, geliñ biz jenap ýoldaş Prezidente we<br />
Býuro özümizden uly bolan gözel Tañrydan baky ömür diläliñ!<br />
Daýhanlar agzybir dileg etdiler:<br />
– Hudaý olara uzak ömür bersin!<br />
152
– Indi Watany söýmek meselesine geçeliñ. Bu mesele häzirki wagtda<br />
diýseñ aktual bolup durýar. Käbir adamlar alyp-da, öz keýpine<br />
Watany söýübermelidir öýdýärler. Emma bu beýle däl, hiç kimiñ<br />
Watany özbaşdak söýmäge haky ýokdur. Watany söýmegiñ düzgüni<br />
şeýle: biz jenap ýoldaş Prezidenti söýmeli, jenap ýoldaş Prezident<br />
Watany söýýär, diýmek, biz jenap ýoldaş Prezidente bolan söýgimiz<br />
arkaly, onuñ merhemeti bilen Watany söýýäris! Bu bize berlen<br />
bagtdyr we biziñ ýurdumyzda Watany söýmegiñ ýeke-täk kanuny<br />
formulasydyr! Kim-de-kim bu kanuny bozup, jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ daşyndan aýlanyp, Watany gös-göni özbaşdak söýjek<br />
bolsa, onda ol kişiniñ gününe it aglar. Çünki beýle söýgüden geljekki<br />
pitnäniñ ysy gelýär! Agzalan formula boýunça Watany söýmekde<br />
biziñ welaýatymyz ýurdumyz boýunça birinji orunda barýar<br />
(gürrüldili elçarpyşmalar).<br />
Indi: ”Saglygym – baýlygym” diýen tema geçeliñ. Biziñ ýurdumyzda<br />
her kes öz söýgüsine görä ýaşaýar. Bolçulygyñ açary beýik jenap<br />
ýoldaş Prezidente söýgüde. Kimiñ ýüreginde söýgi ody belent ýansa,<br />
ol baýdyr. Seniñ ýagdaýyñ pesmi, onda günäni özüñden gözle:<br />
diýmek, seniñ jenap ýoldaş Prezidente söýgüñ ýabygorludyr. –<br />
prezidiumdan bärik obadaşlaryna gözlerini çüýjerdip oturan Kakabaý<br />
Garasöýmez ýerinden turup, el çarpdy. Daýhanlar onuñ yzyny alyp<br />
göterdiler. Şonuñ üçinem Tal Tagan çykyşyny özüne gelişmeýän<br />
ýokary pafosda soñlamaly boldy: – jenap ýoldaş Prezidentiñ parasatly<br />
serdarlygynda biz deñizleriñ ýerinde çöli, çölüñ ýerinde daglary,<br />
daglaryñ ýerinde düzlügi dörederis!<br />
– Eýsem, o zatlaryñ hersi öz ýerinde dursa bolmazmyka? – diýip,<br />
kimdir biri ýaş ses bilen orta gürpden geñirgendi.<br />
Munuñ degişmedigi ýa-da soragdygy belli bolmansoñ, prezidium dil<br />
ýarany döwlete garşy bozgakçylykda gyssagly aýyplamaly diýen<br />
karara geldi. Daýhanlar el galdyrdylar we ýañky dil ýaran gaýybana<br />
”halk duşmany” diýlip yglan edildi. Haçanda ol öz ýagdaýyny<br />
ýeñilleşdirjek bolanda, gaýta has-da agyrlaşdyrdy.<br />
– Adamlar, men gowy zat diýjek boldum! Dagy dag ýerinde, düzi<br />
düz ýerinde goýup, oña derek bugdaý ekeliñ! Unumyz birçak baýady!<br />
Basym biziñ hemmämiz açlykdan gyrlarys! Ýaşasyn bugdaý!<br />
153
Bugdaý sözüni eşidende, Kepjebaşyñ göz öñünde şol bada tolkunyp<br />
ýatan bugdaýly meýdan janlandy. Dumly-duşdan bişen bugdaýa<br />
çozýan mör-möjekler, guşlar, alakalar, dop-dok syçanlar, doklukdan<br />
ýaña hüşgärligini ýitiren atýalmanlar, gögerçinler... Ol bir zamanlar<br />
şeýle bugdaýlygyñ içinde başyndan geçiren bagtly günlerini ýatlady.<br />
Ol öz höwri bilen bugdaýly meýdanda duşuşyp, bagtly boldy.<br />
Höwrüniñ gözüniñ üstündäki halkadan ýokarda menek bardy. Onsoñ<br />
Kepjebaş oña Menekli diýip at berdi. Menekli entek üme-çüme<br />
düşmänkä onuñ kellesinden kişmir agyz salypdyr, şondanam menek<br />
galypdyr. Menekli bilen bugdaýly meýdanyñ içinde olar uzakly gün<br />
bile süýşenekläp gezerdiler, iýmit boldy, azar berýän ýokdy, iýmitiñi<br />
alnañsoñ, çolaşyp-çyrmaşyp ýatmaly. Soñra Meneklini çölüñ içinde<br />
demir diñleri süýräp ýören äpet maşyn basyp öldürdi. Dura-bara arpabugdaýly,<br />
künjüli, ýorunjaly meýdanlar-da gözden uçup, olaryñ<br />
barjasynyñ ýerini bir ekin tutdy. Ol ekin zäherden doýanok, ýylyñ dört<br />
paslynda zäher bilen iýmitlenýär, niçikmi güýz gelýär welin, gökde<br />
demir gyrgylar uçup ugraýar, olar ekiniñ üstüne awy sepýär. Onsoñ<br />
nädip onuñ içinde janly-jandar galsyn? Adamlar ýeri zäherlediler: ýer<br />
indi ýer däl – zäher özleşdirýän boşluk!<br />
– Ýok! – Musa oturanlara mejbury ýigrenç bilen bakgardy. Bu wagt<br />
onuñ içinde haýsydyr bir aýylganç ar almak islegi dömdi: ”janlyjandaryñ<br />
gyrlan ýerinde iki aýakla-da aman galmak ýokdur!” –<br />
Býuronyñ karary üýtgewsiz: biz gowaça ekmeli! Býuronyñ karary –<br />
jenap ýoldaş Prezidentiñ islegidir!<br />
Tal Tagan onuñkyny ýokary derejede tassyklady.<br />
– Býuronyñ öñünde durjak güýç ýokdur. Kim-de kim biziñ ýolumyzy<br />
kesjek bolsa, biz onuñ gözüne görkezeris! Men muny Býuronyñ<br />
duşmanlaryna berk duýduryp goýýaryn. Ýaşasyn jenap ýoldaş<br />
Prezident! Ýaşasyn Býuro!<br />
Adamlar gorkuşdylar, hemmäniñ nazary gözsüz-batyr teklibi edene<br />
garşy gönükdi, şeýdibem inçejik gara galstuklylara onuñ kimdigini<br />
mähelläniñ özi bildirdi. Ýaş daýhan ýigit döwlete garşy bir iş<br />
edendigini öz-özünden bilip, derrew zaldan gaçyp çykmakçy boldy.<br />
Hojam Şükür onuñ türkanalygyna gussaly ýylgyrdy. Onuñ ýany bilen<br />
bu ýere gelen inçejik gara galstukly çekgin ýigitler muña ”ha-ha-<br />
154
haýlaşdylar”. Aljyran ýaş daýhan ýigit gapynyñ agzyna ýetende,<br />
büdräp ýykyldy. Inçejik gara galstuklylar onuñ şondan soñky ýöremeli<br />
ýolunda janly geçelge ýasadylar. Ýaş daýhan ýigit olaryñ arasy bilen<br />
prezidiuma garşy emedekläp ugrady. Onuñ gözlerinden ýolboýy<br />
dynman ýaş akdy, daýhanlar ony aldygyna näletlediler. Ol şol gidişine<br />
emedekläp bardy-da, kellesini Hojam Şüküriñ dyzynyñ üstünde<br />
goýdy. Welaýat häkimi ýaş daýhan ýigidiñ betbagt kellesini hamana<br />
öz balasynyñ başyny sypan dek mähirli sypap, oturan ýerinden söze<br />
başlady.<br />
– Hormatly daýhanlar! Ýurdumyzda mähriban halkymyz üçin ähli<br />
aladalar edilýär. Bir adam-da muny ”edilenok” diýip bilmez. Jenap<br />
ýoldaş Prezident biziñ ugrumyzda gijesini gündiz edip işleýärkä, hiç<br />
kesiñ agzyny açmaga ahlak hukugy ýokdur. Ol size ýalkymly salam<br />
gönderdi!<br />
– Halk! Watan! Jenap ýoldaş Prezident!<br />
Hojam Şükür ýylgyryp, sag elini ýokaryk galdyrdy we ”köşeşiñ!”<br />
diýen yşaraty etdi. Ol dyzynda çalaja horkuldap ýatan ýaş daýhan<br />
ýigidiñ kellesini sypalamasyny goýman, ýene şeýle diýdi: – jenap<br />
ýoldaş Prezident häzir gijelerine bary-ýogy iki sagatjyk uklaýar, galan<br />
wagty halkymyzyñ aladasynda. Onuñ atalyk aladasy netijesinde<br />
halkymyz çaý, çörek, kirsabyn bilen üpjün edilýär. Şäherlerde<br />
halkymyz et, mesge diýen ýaly dünýäniñ öñdebaryjy ýurtlarynda<br />
iýilýän iýmitleri iýýärler. Bu-da biziñ ýurdumyzyñ döwlet gurluşynyñ<br />
iñ öñdebaryjy ýurtlaryñ demokratiýasyna gabat gelýändigini<br />
görkezýär. Basym biz çaýymyzy hut öz ýurdumyzda öndürilen süýjä<br />
ýanap içeris. Jenap ýoldaş Prezident eýýäm süýjüniñ iñ gizlin<br />
syrlaryny açdy. Süýji massasynyñ gaýnadylyşy, taýýar massanyñ<br />
böleklere bölünişi hem-de süýjüniñ daşyna kagyz oralyşy bu gün bize<br />
aýan. Halkymyzyñ pökgüje süýjüli bolmagy üçin indi diñe birje syryñ<br />
açylmagy ýeterlik, ol şol pökgüje süýjüleriñ içine garnyny ýarman,<br />
nädip toşap-baljagaz salmaly? Jenap ýoldaş Prezident häzir gijesini<br />
gündiz edip, bu kyn meseläniñ üstünde işleýär. Ol bu ugurdan eýýäm<br />
ylymlaryñ doktory derejesini aldy, diýmek, biziñ halkymyz ýakyn<br />
geljekde süýjüli bolar! – ýaş daýhan ýigit özüniñ sabyrsyzlyk<br />
edendigine çydap bilmän, batly horkuldanda, Hojam Şükür onuñ<br />
155
ýeñsesine atalyk mähri bilen kakyp, köşeşdirdi. – jenap ýoldaş<br />
Prezident öz mähriban halkynyñ diñe bir bu dünýäsiniñ däl, eýsem o<br />
dünýäsiniñ-de aladasyny edýär. Golaýlaşyp gelýän Halk Maslahaty<br />
mynasybetli ol halkyñ öli wekillerine mugt kepen eçilmegi karar etdi.<br />
Indi biziñ halkymyza o dünýäsi gaýgy däl, ýüregi päk adamlar<br />
ýaýdanman, ölüp bilerler. ”Açlyk – ýaşaýyşyñ alamatydyr!” Sabyrly<br />
boluñ, adamlar, ”Sabyr Rahmandan, äwmek – şeýtandan!” Biziñ<br />
halkymyzda çydamlylygyñ bagta ýetirýändigini subut edýän ýene-de<br />
şeýle nakyllar bar... – Kakabaý Garasöýmez balagynyñ syrt<br />
jübüsinden çykaran nakyllar kitabyny oña uzatdy. – ”Aç başym –<br />
dynç başym!”, ”Kanagada – bereket!”, ”Sabyrlylar müşgül işi her<br />
eder, bisabyrlar haýyr işi şer eder!”, ”Ajygan ölmez, alñasan öler!”<br />
Görüñ, biziñ halkymyz nähili ajaýyp nakyllary döredipdir! Goý, her<br />
ädimde bu nakyllar siziñ ýadyñyzda bolsun, şonda biziñ mätäç<br />
zadymyz bolmaz, şonda biziñ her birimiz bu ýurtda ýaşamaga<br />
mynasyp adamlar bolarys. Häzir bolsa, bütin oba bir adam ýaly bolup<br />
tansa çykyñ, şatlanyñ, azat ýurdumyza bileje guwanalyñ! Gowy tans<br />
edenlere mugt çorba paýlanjak. Işdäñiz açyk bolsun, mähriban<br />
daýhanlar! Bu gün biz häkimler bolup, sähra ýerde ürgün çägä täret<br />
gylyp, gumuñ etegindäki täze Köşkde ýurt ähmiýetli juma namazyna<br />
durjak, yzyndanam jenap ýoldaş Prezidentiñ adyna hutby okajak,<br />
dilegde-dogada boluñ!<br />
Adamlar sürrekleşip, biri biriniñ aýagyny basyşyp, tans<br />
meýdançasyna biri birinden öñürti ýetmek üçin öñürdikleşip gitdiler.<br />
Birsalymdan klubyñ öñündäki meýdançada tans şeýle bir gyzyşdy<br />
welin, mähelläniñ aýagynyñ astyndan göterilýän kirşeniñ içinde ilki<br />
adamlaryñ özi, soñra tans meýdançasy, dura-bara obanyñ özi-de<br />
gözden ýiterli göründi. Adamlar şeýle bir ajygýardylar welin, gara<br />
garynlaryny doýurmak üçin gije-gündiz tans etmäge-de taýyndylar.<br />
Welaýat häkimi mähellä kesesinden ep-esli salym seredip durdy. Onuñ<br />
tansa göwni ýetdi. Bu tomaşadan ýadar ýaly däldi, emma adamlaryñ<br />
ümürsine çümmegi oña nämedir bir zady ýatlatdy. Ol göterme<br />
oturgyjyndan turdy.<br />
– Göwnüme bolmasa, biziñ arassa howadan dem almaly wagtymyz<br />
geldi! Ýok, duruñ entek, bu kirşenden çykyp gelýäne kim diýerler?<br />
156
– Onuñ ady Aman, ýaşy otuzdan agan, çagalykda kellesi kel bolan,<br />
böwreginde daş ýok, gan basyşy kadaly. Ýetim. Halkyñ adyndan<br />
kabul edilýän dokumentlere halk ýetimleriniñ adyndan gol goýýar.<br />
Obada sylagy orta gürpde, öýlenen, çagasyz, düýşleri galagoply... –<br />
inçejik gara galstuklylaryñ başlygy elindäki kitabynyñ gatyny<br />
şarpyldadyp ýapdy. – Bu güne deñeç aýratyn bellikde durmaýanlaryñ<br />
belliginde. Munuñ özi, biziñ milli howpsuzlyk sistemamyza görä,<br />
onuñ, edil beýleki adamlar ýaly, umumy şübhe astyndadygyny<br />
añladýar.<br />
– Oña çorba beriñ!<br />
– Halk çorbasyndanmy?<br />
– Ýok, hökümet çorbasyndan. Bu adamda gujur bar, onuñ ýumryýumşak<br />
bolup görünmegine özüñizi aldatmañ, almyta öwrenişdiriñ.<br />
Häkimligiñ maşynyndaky termosda etli çorba bardyr. Ýöne onuñ<br />
Çary-kitap bilen tirkeşmegi biziñ döwletimizi iñkise goýman bilmez.<br />
Men onuñ damak edinişini görmekçi.<br />
Aman çorbadan birki çemçäni hopurdadyp içdi-de, öz üstüne abanyp<br />
duranyñ ýüzüne aşakdan ýokaryk manysyz seretdi.<br />
– Iý, semre. Doýmasañ, ýene çorba bar. Biz saña ynanýarys. Sen<br />
semremeli.<br />
– Hany ýañky ýaş daýhan ýigit? – Aman özüne golaý gelen inçejik<br />
gara galstukly ýigitden gözlerini tegeläp sorady.<br />
Inçejik gara galstukly ýigit süýem barmagyny dodagyna ýetirip,<br />
gözlerini alartdy.<br />
– Çüş-ş... ”Ol” diýip geple! Hiç hili ”ýaş daýhan ýigit” bolmandy,<br />
ýogam, geljekde-de bolup bilmez! Düşnüklimi?<br />
– Düşnükli – Aman gurakdan gurak ýuwudyndy. – ”Ol” indi<br />
ýokmy?<br />
– Nämüçin ýok? ”Ol” bar... – welaýat häkimi gürrüñe goşuldy. –<br />
”Ol” öñküsi ýaly janly, ýöne öñküsinden has bagtly, ol indi hiç haçan<br />
tutulmaz.<br />
Aman kellesini tutdy, ol welaýat häkiminiñ gözüne görkezip, hasrata<br />
çümdi.<br />
157
– Beýtme! – diýip, welaýat häkimi oña hoşniýetli duýdurdy. –<br />
Munyñ bolanok, başyñy dik tut. Hemme zat gülala-güllük: halk şat,<br />
seret, onuñ tans edäýişine! Tozanyna seret!<br />
Aman dar mañlaýynyñ aşak eteginde ýerleşen ullakan ala gözlerini<br />
welaýat häkimine balkyldadyp dikdi.<br />
– Halk aç, ol alaçsyzlykdan tans edýär.<br />
– Ynanamok – welaýat häkimi ýüzüni kürşertdi. – Ynanamok! Tutuş<br />
bir halkyñ alaçsyzlygyna kim ynanar? Itiñ ajy bolsa, onda halk<br />
nämüçin tans edýär? Açlygyny ýadyndan çykarjak bolýarmy?<br />
– Ýok, beýle däl. Siz halka: ”Tans ediñ!” diýdiñiz. Onsoñ halk tans<br />
etmän, dagy nätsin?<br />
– Ýok, bu mümkin däl. Men öz gözlerime-de, gulaklaryma-da<br />
ynanyp bilemok. Menem aç bolup görüpdim, ýöne meni hiç kes tans<br />
etdirip bilmändi. Bolşewikler ”kolhoz gurýarys” diýip, biziñ malmülkümizi<br />
elimizden alyp, özümizi-de ýer-ýesir edip, çöllüge sürdi.<br />
Biz bütin maşgalamyz bolup, çölde aç galdyk. Men ol wagt bäş ýaşly<br />
çagadym, ýöne şonda meniñ ýumrugym düwüldi. Bular bolsa, tersine,<br />
öz ýurdunda açlyga sürgün edilseler-de, elleri serik. Men bu tansy<br />
gözüm bilen görmek üçin bütin ömrümi sarp etdim. Eger-de öz<br />
wagtynda kompartiýa girmedik bolsam, armanly ötjek ekenim. Onda<br />
men öz mal-mülkümizi gurt edip iýen adamlaryñ nesilleriniñ aç<br />
tansyny görmän, bir ýerlerde öler giderdim. Alla keremdir, kişiniñ<br />
malyna tokunan baýnamaz, kişiniñ ojagyny dargadanyñ öz ojagy<br />
gömler. Bu jemende üçin janyñy ýakma, bular öz ata-babasynyñ eden<br />
agyr günäsiniñ jezasyny çekýärler. Şol sebäpden-de öz atababalarynyñ<br />
eden günäsinden ýülünýänçäler bulara hiç kesiñ delalaty<br />
degmez! Eýsem ruhy heýwerelileriñ derdine derman tapylarmy?!<br />
– Ogul atasynyñ oduna ýanmaz, gyz – enesiniñ.<br />
– Ýanar. Adam başyna bir ot ýakmaga biziñ wagtymyz ýok.<br />
Odunymyz-da. Gazanda halk çorbasy gaýnap dur, sen nämä hapa<br />
bolýañ? Biz pagta planymyzy dolarys. ”Onuñ” özi samsyk, aglama!<br />
– Bolýar – Aman gözýaşyny süpürdi. – Ýöne men aglaman, kim<br />
aglasyn? Men ne gabyr gazyp bilýän, ne-de – adamynyñ nämüçin<br />
ölýändigini.<br />
158
– Adamynyñ kazasy dolýar, ýagny çöpi gutarýar. Gabyr-da, ine,<br />
şeýle gazylýar, gel, men saña görkezeýin!<br />
Hojam Şükür barmagy bilen yşarat edende, oña iki gulakly pil<br />
getirip berdiler. Onsoñ ol iş edinip, tans edýän märekäniñ bir çetinde<br />
Amana gabyr gazyp görkezdi.<br />
– Ine, şeýle! – Hojam Şükür öz eden işinden hoşal bolup ýylgyrdy,<br />
dişiniñ arasyna giren gumy gabryñ içine tüýkürdi. – Goý, bu gabyr<br />
nesibelä nesip etsin. Meselem, ”ol” muña mynasyp.<br />
– ”Onuñ” çöpi gutardymy? Kazasy doldumy?<br />
– Dur entek, garaş, howlukma... – Hojam Şükürowiç getirilen<br />
göterme oturgyja gonup, onuñ başyny mähirli sypady, gussaly<br />
ýylgyrma onuñ tozan siñen ýüzüne gelişdi. – Sen edil neresse çaga<br />
ýaly, ümbilmez... ”Adam wagtyndan öñ ölüp bilmez!” Adamynyñ<br />
başyna ýetýän zat – onuñ gedemligi. Biziñ ýurdumyzda biajal ölümiñ<br />
iñ esasy sebäbi şudur. Men galanlaryny ownuk görýärin, olar hasap<br />
däl. Ýöne adama keselläp ölmek bagty-da ýetdirip biler. Beýle<br />
ýagdaýda oña jenap ýoldaş Prezidentiñ fondundan mugt kepen<br />
berilmeli.<br />
– Ol fond ulumy? Halk kösenmezmi? – Aman umytly sorady. – Men<br />
öz kepenimi boýnuma orap gezmekçi: ”Garybyñ maly – gözüniñ<br />
alnynda!”<br />
– Bu synag bizde geçirildi, netijesi – ýaramaz. Diriler kepenlerini<br />
satyp iýýärler, şeýdip, ömürlerini uzaltmakçy bolýarlar, soñ olary<br />
çüw-ýalañaç gömmeli bolýar. Jenap ýoldaş Prezident haja gidip,<br />
Mekgäniñ gara daşyna mañlaýyny goýan adam, öz ýurdunda<br />
adamlaryñ kepensiz jaýlanmagyna ýol berip bilmez. Diri adama kepen<br />
düşmez, onuñ üçin öñürti ölmeli. Galanyny Tal Tagan düşündirer.<br />
Halkyñ her bir wekili bilen aýratynlykda gürleşmäge meniñ wagtym<br />
ýok. Men halk bilen umumylykda gürleşmeli. Hoş!<br />
Welaýat häkimi ýerinden turan badyna Tal Tagan gelip, Amanyñ<br />
gaşynda gondy.<br />
– Aýal bilen agzyñ alarsa, molla-müftüden ne haraý? Pikir etme,<br />
Býuro hemmesinden habarly, git-de ýat, ertirkini ertir göreris.<br />
Akyllyja bolsañ, Şemşat irgözünden öýe geler. Ýöne ýalñyşma, biziñ<br />
senden tamamyz uly. ”Oña” biziñem ýüregimiz awaýar, bilip goý,<br />
159
şonuñ üçin-de Býuro oña örän çuññur gabyr gazmaly diýen karara<br />
geldi...<br />
– Elbetde, biziñ hemme adama ýüregimiz awaýar, ýüregimiziñ başy<br />
mydama çawlanyp dur. Seret, men derman içip, özümi köşeşdirýärin.<br />
– Yzyna dolanyp gelen welaýat häkimi Amanyñ üstüne ýañadandan<br />
abanyp, aýasyndaky dermany görkezdi, soñra-da ony agzyna atyp,<br />
gurulygyna ýuwutdy. Onuñ kösenip, bokurdagyny süýndürişini<br />
görende, Amanyñ bokurdagy-da öz-özünden süýndi. Ol bitişik<br />
gaşlaryny bürjeşdirip, aşakdan ýokaryk kaýyllyk bilen seretdi. – Seret,<br />
men halk çorbasynyñ köp bolmagy üçin dermanymy suwsuz<br />
ýuwudýaryn. Adamlaryñ muny bilmegi gerek. Eger kimdir biri bu<br />
kirşenden bäriligine çyksa, sen oña bu zatlary düşündir-de, yzyna it.<br />
Kim-de-kim döwlet ähmiýetli tansdan boýun gaçyrsa, bu onuñ syýasy<br />
şowakörlügidir. Biziñ hemmämiz-de halkyñ ogullary, halkyñ diri<br />
ýerinde – diri, öli ýerinde – öli. Halkyñ muny bilmegi hem özünde<br />
kaýyllyk duýgusyny esasy duýga öwürmegi gerek. Aslynda halka<br />
başga duýgy gerekmi? Meniñ pikirimçe, halka iki sany duýgy ýeterlik:<br />
kaýyllyk bilen minnetdarlyk. Ýöne olaryñ ikisem çuñ bolmaly.<br />
– Düşnükli – Aman kaýyllyk bilen baş atdy.<br />
– Tal Tagan seniñ aladañy eder, hiç zady gaýgy etme, iý-iç semrejek<br />
bol! – soñra ol oba müdiriniñ goltugyndan tutdy. – Ýör, onda, gideli,<br />
ýogsam juma namazymyz gijiger. Bize ol ýerde Oba folklor topary<br />
garaşýandyr. Jenap ýoldaş Prezident: ”Çeper höwesjeñlik – halkyñ<br />
ýaşaýyş ugrundaky göreşidir!” diýdi. Halk özüniñ ýaşaýyşa<br />
ukyplydygyny çeper höwesjeñligiñ üsti bilen görkezmelidir. Basym<br />
ýurduñ ýolbaşçy işgärlerinden-de folklor topary dörediljek, şonda<br />
biziñ bütin ýurdumyz çeper höwesjeñleriñ ýurduna öwrüler. Iş kän.<br />
Halk bilen Tal Tagan gürleşer – soñra ol müdiriñ egnine kakdý. – Tal<br />
Tagan gepe çeperdir, sen gaýgý etme. Ýöne ätiýaçdan biz oña ”Halk<br />
nakyllary” kitabyny goýup gidýäris. Ol syrt jübüsinden bir kitap<br />
çykaryp, ideologiýa orunbasarynyñ eline tutdurdy: – Eliñi<br />
gyýdyraýma, ägä bol, bu aşa ýiti ýaragdyr! Bu ýarag ötmese, öwlüýä<br />
galýar... Öwlüýäden añyrda... – ol goltugyndan daşy gymmatbaha<br />
bezegli, kitaplaryñ kitaby ”Ru” kitabyny çykardy, – jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ gudratly pähimleri. Gurhan munuñ ýanynda – oglan<br />
160
oýunjagy. ”Ru” kitabyna ýykylan ähli dertden gutular, ýykylmadyk ýa<br />
gije öler, ýa gündiz, omyn!<br />
Häkimler:<br />
– Omy-yyn! – diýşip, agzybirlik bilen alyp göterdiler-de, soñra ýeñil<br />
maşynlara küýkülere gelişmeýän çalasynlyk bilen böküşip mündüler.<br />
Hatar tutup, ýola düşen ulaglaryñ yzynda kirşen göterildi. Şol wagt<br />
halk tozanynyñ içinden çykan Şamar ene Amanyñ beýle ýanynda gelip<br />
gondy. Onuñ elinde bir okara şurruk çorba bardy. Şamar enäniñ<br />
yzyna düşüp, Maral-da tozandan çykdy. Gelip, kolhoz gurluşygynyñ<br />
weteranyna ýalbardy.<br />
– Şamar ene, çorbamyzy goşaýaly, meñ çöregim halys zat däl ekeni,<br />
gury iýiläýdi. Siziñ çörek paýyñyz köpräk ýaly...<br />
– Çörek iýjegiñ çyn bolsa, synpy duşmanlary gyrmaga gatnaşmaly<br />
ekeniñ-dä!<br />
– Şamar ene, men garabagt kolhoz gurlansoñ doglupdyryn.<br />
Şamar ene Maralyñ elindäki okara boýnuny uzatdy.<br />
– Içinde zat barmy?<br />
– Bar... – Maral çorba kölegesini saldy. – Seret, Şamar ene, içi etden<br />
doly, edil hökümet çorbasy ýaly.<br />
– Bolýa-da, guý onda!<br />
Tabagyndaky şurruk çorbany Şamar enäniñ weteran çöregi dogralan<br />
okarasyna guýan Maral çemçesini işletdi. Şamar ene özüniñ<br />
utulandygyny tabagyñ düýbi görnende bildi. Tölemeden tä ýeñsesi<br />
tüññerýänçä içen Maral:<br />
– Garnym ýazylaýdy, ömrüñiz uzak bolsun Şamar ene! Beýle süýji<br />
nany men bu çakda dadyp görmändim – diýende, şurruk çorbanyñ<br />
içinden öz diri ýiten çöregini gözläp oturan Şamar ene gazap atyna<br />
atlandy.<br />
– Çorbañ gursun, çöregimi zaýalady! Sen aldap, meniñ çöregimi<br />
iýdiñ! Sen biajal ölersiñ! – garrynyñ gury dodaklary gargynçly<br />
çömmeldi. – Seni möý sokar, ýylan çakar, gök dalak eder!<br />
Maral gorkuly ýuwudyndy.<br />
– Günämi öt, Şamar ene!<br />
Şamar ene sesini çykarman, müñedekledi gidiberdi: öt nire, ötme<br />
nire!<br />
161
Bu wagt gumuñ etegindäki Köşge gelip düşen häkimler namaza<br />
durdular. Welaýat häkimi elindäki gara ”diplomatyndan” ozaldan<br />
taýyn oralan sintetiki sellesini çykardy-da, kellesine geýdi. Onuñ<br />
göreldesine eýeren etrap häkimleri: ellerini sokup, ýagyrnylaryndan<br />
taýyn sellelerini çykardylar. Musa Çöli şonda olaryñ asyl küýki däl<br />
ekenligini görüp galdy. Onsoñ ol öz başyndaky şlýapasyny şol demde<br />
peşeneli sellä öwürdi-de, ýanyndakylaryñ indiki hereketini<br />
gaýtalamaga taýynlandy.<br />
– Allahy ekber! Allahy ekber! Allahy ekber!<br />
Namaza duran mähelle dürli ululykdaky gulaklaryndan aslyşyp,<br />
halymsyrady. Ýöne ymam namaza gyzygan badyna häkimler özara<br />
pyşyrda ýatdylar.<br />
– Sen täreti nämä gylýañ? – diýip, ýanaşyk duran paýtagta belli köne<br />
kommunistleriñ goýnuñ böwregi ýaly küti dodaklysy lokga burnunyñ<br />
üsti ullakan äýneklisine pyşyrdap sorag berdi. – Men-ä dezinfeksiýa<br />
üçin täret suwuna birneme rus aragyndan damdyrýan. Dinem gerek,<br />
ýöne ätiýaçlygam gowy zat, şeýle dälmi nä?<br />
– Elbetde. Ýöne men-ä täreti mineral suwa gylýan, otyrerimize arak<br />
ýanaşdyrar ýaly däldir – gemorroý. Araga agyz çydaýar. Sen<br />
kündügiñ düýbünde galan suwy soñ dökmeli bolýansyñ?..<br />
– ...Ýeuzu billahi mineş-şeýtanirrajim- Bismillahi rrahmanirrahim...<br />
– Ýok-la, heý onam bir dökäýmeli bormy? Namazyñ öñündensoñundan<br />
agzymy çaýkaýan, onsoñ namaz şähdiñi açyp, ruhuñy<br />
täzeleýär. Işde dagyn namaz wagtyna zordan ýetäýýän, uzaga çekse,<br />
azarladyberýär. Başda üç wagtyna okaýardym, häzir bäşe düzüldim.<br />
– Gowusy täreti arassa suw bilen gylyp, soñundan çüýşäni öñüñe<br />
ymykly alan ýagşy. Ýogsam, derýa talhan çalan ýaly edip, onuñ näme<br />
manysy bar, ne arak içen, ne-de täret gylan. Ýok, seniñ munyñ mekru<br />
bolýar, musulmana isrip – haramdyr. Ynanmasañ, ýoldaş ymamdan<br />
sora, onda Hadyslaryñ orsça neşiri bar – äýnekli häkimiñ goñşusy küti<br />
dodaklaryny ýalady.<br />
– Elhamdu lillahi Rabbilalemin – diýip, ymam sesini gataltdy. –<br />
Errahmanirrahim. Maliki ewmid-din. Lýýake na,büdü we iýýake<br />
nestein. Eşşedi-enne, lä-lähi Ilalla...<br />
162
– Bolsa bardyr. Ýöne sen başga bir zady ýadyñdan çykarýañ – diýip,<br />
onuñ goñşusy janygyp pyşyrdady, – çüýşäni metjitde ulanmagyñ özi<br />
mekru. Çüýşe metjide sygyşanok, emma künnük – ylaýyk. Adam ogly<br />
seniñ künnükden näme içýäniñ bilen işi ýok. Bir kemi – yzyndan<br />
tamşanyp bolanok.<br />
Ymam namazyñ arasyny böldi.<br />
– Juma namazynda gürrüñ edenleri üçin ”Gyzyl baýdak”, ýok<br />
”Ýaşyl baýdak” hem ”Lenin”, ýagny ”jenap ýoldaş Prezident”<br />
etraplarynyñ arçynlaryna berk kommunistik... estagpuralla, ýagny<br />
demokratik partiýa käýinjini yglan ediýärin!<br />
Ymam bärisine öwrülmän, goltuk jübüsinden taýyn partiýa<br />
käýinçlerini iñ öñdäkiniñ eline tersligine tutdurdy. Ýaşyl jähekli iki<br />
tagta kagyz namaza duranlaryñ arasy bilen düzgüni bozujylara garşy<br />
elden-ele geçip gaýtdy. Mähelle ýuwaşady.<br />
– ...Ihdines-syratal müstakim. Siratel-lezine enamte aleýhim,<br />
garilmagdubi aleýhim weled-dallin. Omyn! – juma namazyny soñlan<br />
ymam welaýat häkimine öwrülmäge gyssanman, aşak çöküp,<br />
aýbogdaşyny gurady. – Ýoldaş musulmanlar, adatdaky ýaly, juma<br />
namazyndan soñky dini wesýetimizde bu günem jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ egsilmez rehmetine hutby okaljak.<br />
– Onda bismylla rrahmanrrahim!!<br />
– Bismylla rrahmanrahim!!<br />
– Alla jenap ýoldaş Prezidente baş saglyk, uzak ömür bersin!<br />
– Alla jenap ýoldaş Prezidente baş saglyk, uzak ömür bersin!!<br />
Edil şol wagt niredendir başga bir ýerden gumuñ etegindäki Köşe<br />
näbelli namaz sesi gelip ýetdi. Häkimleriñ ymamy goltugyndan<br />
saldamly daş çykaryp, daşaryk ylgady.<br />
– Gapdyryñ oñ sesini! – ol gahar-gazap bilen gygyrdy we bar güýji<br />
bilen ses gelen taýa elindäki daşyny zybyrdadyp zyñdy.<br />
Häkimleriñ hemmesi ymamyñ göreldesine eýerip, ellerini<br />
goltuklaryna sokup çykardylar-da, goñşy obanyñ minberine garşy daş<br />
ýagdyrdylar. Namazyñ sesi sem bolansoñ, ynjalyp, ýene Köşge<br />
döküldiler, mynajaty dowam etdiler.<br />
– Alla jenap ýoldaş Prezidente döwlet-iman baýlygyny bersin!<br />
– Alla jenap ýoldaş Prezidente döwlet-iman baýlygyny bersin!<br />
163
– Omy-yn!<br />
– Omy-yyn!!<br />
Welaýat häkimi şondan soñ mañlaý derini syldy.<br />
– Bu günki juma namazy tamam!<br />
Häkimler seslerini çykarman, haýsydyr bir möhüm waka garaşdylar.<br />
Ahyrsoñy Abat çynlakaý görnüşde gapydan girdi.<br />
– Folklor topary hammamdan çykdy. Merhemet ediñ!<br />
Abat medisina bukjasyny açdy-da, häkimlere ýukajyk medisina<br />
ellikleridir agyz-burna dañylýan ak marly paýlap çykdy. Häkimleriñ<br />
hemmesi welaýat häkiminiñ etjek yşaratyna garaşdylar. Ol Abadyñ<br />
kömegi bilen agyz-burnuny ak marly bilen ykjam dañdy-da, soñra<br />
rezin ellikleri ellerine geýdi. Etrap häkimleri onuñ bu hereketlerini<br />
gylyny gymyldatman gaýtaladylar. Abat olara çalasynlyk bilen<br />
ýardam berdi. Soñra ol öñlerine düşüp, gapylary açyşdyryp, häkimleri<br />
goñşy otaga alyp gitdi. Ol ýerde ýap-ýañyja hammamdan çykan ononki<br />
sany ýaş gyz-gelin ullakan otagyñ ortasynda häkimlere garaşyp,<br />
utanjyraşyp durdular. Welaýat häkimi etrap häkimleriniñ başyny<br />
çekip, özleri üçin taýynlanan uzyn stoluñ başyna geçdi. Häkimler<br />
oturgyçlarda ornaşan badyna Abat gyzlara ”başlaberiñ!” diýen<br />
yşarady etdi.<br />
Ilkinji bolup, ömrüne ýat adamynyñ öñünde köýnegini çyzgap<br />
görmedik ýaşajyk akýagyz tyñkyja gyz daşky geýim-gejimlerini<br />
çykaryşdyryp ugrady. Häkimler ýüzlerini asyp, garaşdylar. Olaryñ<br />
daşky sypatyndan-da, döwlet ähmiýetli iş bilen meşguldyklaryny<br />
ýalñyşsyz añsa bolýardy. Gyz diñe uýat ýerini ýapýan ýukajyk içki<br />
geýimde galdy. Ol ýaýdana-ýaýdana häkimlere golaý gelende, welaýat<br />
häkimi onuñ tenine üns bilen syn etdi-de, gyzyñ budunyñ iç ýüzündäki<br />
garaja tegmili rezin ellikli barmagy bilen dörjeledi.<br />
– Bu näme?<br />
– Meñ... – gyz çym gyzyl bolup seslendi. – Ýokarrakda-da biri bar,<br />
ululygy bu görýäniñiz bilen deñ. Açaýynmy?.. – elini uýat ýerine<br />
ýetiren gyzyñ ýañaklary utançdan nar dek gyzardy.<br />
– Ýok, bu taýy orramsynyñ oýnagy däl, merhemetli jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ döwletli mülki. Her bir zadyñ öz ugry-utgasy, edilişi bar.<br />
Size galsa, bar zady derrew buýr-bulaşyk etjek. Biz welin, bu zatlary<br />
164
sungat derejesine götermeli. Hemme zat göze hem gulaga ýakymly<br />
bolmaly, muny ýadyñdan çykarma, keýigim! – diýip, Hojam<br />
Şükürowiç Şükürov gyzyñ sadylla bolup durşuna haýpy gelip<br />
hüñürdedi. – Bolýar. Ýöräber, beýlekilerem görsünler.<br />
Etrap häkimleri gyzy talapkär gözden geçirdiler. Olar öz işlerine<br />
çynlakaý ýapyşýardylar. Häkimler şeýle bir yhlas etdiler welin, gyzyñ<br />
teninde ýaşyryn ýer galmady.<br />
– Nädýäs? – diýip, soñra Hojam Şükürowiç etrap häkimlerinden<br />
sorady.<br />
Ilkinji bolup, welaýat merkezine ýakyn ýerleşen etrabyñ häkimi<br />
Temmeli Kelte diýseñ ätiýaçly başlady:<br />
– Gyz akýagyz, teni näzik. Umuman erbet däl ýaly gördüm, ýöne<br />
tirseginde az-kem çor bar. Umuman, meñ pikirim, gyz entek birneme<br />
özüni tutmaly. Ýöne boýuny kelteräk ýaly gördüm. – ol kärdeşleriniñ<br />
gözlerinde gülkä meñzeş alamatyñ çawup gidendigini görüp, öz kelte<br />
boýuny uzaltjak bolýan dek oturgyçda birneme dikgerdi, soñuny<br />
çöplüge urdy: – Umuman bir göräýmäge erbedem däl ýaly gördüm...<br />
– Umuman, menem şeýle pikirde – diýip, ýene bir häkim söze<br />
başlady. – Gyz bir görmäge gowy, ýöne gözleri gyýkmagrak. Dişleri<br />
abat. Ýöne entek teni ýumşaşmaly. Belki, ony birnäçe gün bassyr<br />
hammama salmalydyr? Bilemok, mende taýyn usul ýok, hemme zat<br />
aşa jogapkärli, men bu agyr ýüki mynasyp götermäge güýjüm<br />
ýetmezmikä öýdüp gorkýan, meniñ ýüregim çydanok! – diýip, ak<br />
saçly häkim birdenkä çep gursagyny mynçgalap, sesini endiretdi. –<br />
Allañ özi abraý bersin, biziñ bu işimiz örän jogapkärli, merhemetli<br />
jenap ýoldaş Prezidentiñ welaýatymyza gelmegine az wagt galdy – ol<br />
tolgunmakdan ýaña gyzaran mañlaýyna elini ýetirip, öwhüldedi. – Eý,<br />
Tañrym!<br />
Oña derrew suw getirip berdiler. Ol bulgury zarp bilen başyna çekdide,<br />
ýuwaşady. Gözüni mölerdip, daş-töweregine seretdi. Soñra<br />
häkimler ýeke-ýekeden gyza baha berdiler. Welaýat häkimi jemini<br />
jemledi.<br />
– Siz biziñ Watanymyzyñ baky bitaraplygy hem garaşsyzlygy üçin o<br />
diýen ähmiýeti bolmadyk ownuk-uşak zatlarda eglenýäñiz. Meselä iri<br />
çemeleşmäni öwreniñ. Umuman, bu gyz boljak: aýaklary, göwüsleri<br />
165
ar, teni akýagyz, näzik. Bu işde haýal etmän, birnäçe öńegidiţligi<br />
gazanmak döwlet ähmiýetli mesele bolup durýar; jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ gelmegine entek wagt bar, dowla düşmäñ, biz öz höwesjeñ<br />
gelin-gyzlarymyza timar berip ýetişeris. Ýöne gyzyñ dodaklary... ýok,<br />
bu meselede biz kemçilik goýberip bilmeris, munuñ agzy ullakan, biz<br />
ony nädip düzedeli? Bu bizi ýüzügara edip biler. Köp geplemese,<br />
munuñ agzy nireden beýle ullakan bolsun? Biziñ wezipämiz<br />
folklorçylara hemmetaraplaýyn baha kesmek. Bu gyz meniñ böwrümi<br />
diñledýär. Ýok, bolmaz... bolmaz! Nädeñde-de bolmaz! Men gaty<br />
gynanýan, ýüregim para-para bolýar, ýöne etjek alajym ýok,<br />
başarman, öz ynsabymyñ garşysyna gidip bilmerin! – ol Abada<br />
ýüzlendi: – Bu gyza näçe wagtdan bäri ideg edýäñiz?<br />
– Iki hepde bäri.<br />
– Meniñ pikirimçe, döwletiñ serişdesi ýele sowrulypdyr, gyz talaby<br />
ödärden pesde. Goý, bu meýdan işine gitsin, oba hojalygynda<br />
ulanylsa, halkymyza, döwletimize, jenap ýoldaş Prezidente has köp<br />
peýda getirer.<br />
Gyz bu sözi eşidip, tas ünden gidipdi. Ol eşiklerini geýnip durşuna<br />
özünden yzdaky boýdaşlaryna gözi gidip seretdi. Abat ony başga bir<br />
jaýa geçirdi. Gözleri okara ýaly ýaş gelin stoluñ bir çetinden seýkin<br />
basyp ýöräp ugranda, häkimler özara pyşyrdaşdylar: ”Ine, mal...”<br />
Ýat adamlardan onçakly utanyp durmaýandygyny bildirip, gelin öz<br />
artykmaç ýerlerini mese-mälim görkezip, başardygyndan jan etdi.<br />
Onuñ uzyn aýaklary, çalasyn elleri, bedeniniñ güýji häkimleriñ ünsüni<br />
çekdi.<br />
– Bu gelin folklora gatnaşyp biler. Biziñ halkymyzyñ aýal<br />
maşgaladan edýän talaplaryny doly kanagatlandyryp biljek. Munuñ<br />
ýöriteleşen ugry barmy, sportdan, bu aşa merdem görünýär-le; eger<br />
munda birneme näziklik, utanjañlyk-da bolaýanlygynda, belli bahasy<br />
boljak däl ekeni... – diýip, häkimleriñ kelte geñeşiniñ kararyny<br />
welaýat häkimi mälim etdi: – Bu gelniñ sesi näzik, gözleri oýnap dur,<br />
emma nämüçindir, bedeninde erkegiñ güýji bar?<br />
Abat Hojam Şüküre garşy egildi:<br />
-Adaty oba gelni-d, maşgala ekleýär.<br />
– Näme munuñ başy boşmy?<br />
166
– Ýok.<br />
– Adamsy ýata hassamy?<br />
– Itdenem sag. Ýöne, özüñiz bilýäñiz, käbir ýagdaýlara görä erkekler<br />
öýdeçil bolansoñlar, gelin-gyzlar köçede, ýolda-yzda köpräk bolmaly<br />
bolýarlar... ”Her iş bolsun, bähbit bolsun!” diýleni, netijede halk<br />
döredijiligi görlüp-eşidilmedik derejede ösdi. Gelin-gyzlarymyz ozal<br />
öñe çykyp, aýdym aýdyp, tans etmäge utanardylar. Jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ ”On ýyl abadançylyk” programmasyna laýyklykda utanç<br />
meselesi añsatlyk bilen çözüldi: daşary ýurtlara arkasy goşhaltaly<br />
söwda gatnaýan gelin-gyzlardan obamyzda striptizçiler toparyny<br />
döretdik. Egin-eşiklerini professional striptizçileriñkiden çalt<br />
çykarýanlygy diýmeseñ, galan zatda olardan pes düşenoklar.<br />
Hojam Şükür göwünjeñ baş atdy.<br />
– Jenap ýoldaş Prezidentiñ syýasadynyñ öñünde durjak güýç ýokdur.<br />
Indiki!<br />
Maral çekinjeñlik bilen özlerine garşy ýörände, häkimler özara<br />
ümleşdiler. Gelniñ teninde kemçilik ýokdy, göwresi ýylanyñ<br />
damagyndan çykan ýoly lowurdap durdy. Diñe budunyñ iç ýüzündäki<br />
barmak basaýmaly ululykdaky gara hal onuñ paýtagta iberilmeli<br />
topardan alnyp galynmagyna tutaryk boldy.<br />
– Welaýat derejesinde işlemäge rugsat edýäris, meselem, gumuñ<br />
etegindäki bu Köşkde.<br />
Häkimler gelniñ begenç gözýaşyny görmezlige saldylar. Folklorçy<br />
Enar orta gelende, olar ýene-de görnetin janlandylar:<br />
– Aperin! – hökümet komissiýasy gyza umumy şeýle baha berdi: –<br />
Munuñ inine suw ýöräpdir...<br />
Häkimler folklorçylaryñ içinden üzümiñ suwy ýaly gyz-gelinlerden<br />
birnäçesini saýlap, olary döwletiñ milli baýlygy diýip yglan etdiler we<br />
paýtagta ýollamaly etdiler. Başarnyklaryny jenap ýoldaş Prezidentiñ<br />
hut özüniñ gözden geçirjekdigini eşidenlerinde, bijesi çykan gyzlar<br />
bagtdan galdyraşsalar, gelinler syrly ýylgyryşdylar. Şol syrly<br />
synagdan-da üstünlikli geçip bilseler, soñra öz egin-başlarynyñ,<br />
aýakgaplarynyñ galan ömürlerine bitin boljagyna bagty çüwenleriñ<br />
umydy uludy.<br />
Hojam Şükür Abadyñ ýüzüne seredip, Maraly görkezdi:<br />
167
– Bu gelni men welaýat derejesindäki ”milli baýlyk” diýip yglan<br />
edýärin. Ony ýaman gözden, dilden goramak siziñ borjuñyz.<br />
Häzirlikçe meni diñe paýtagta gitmeliler gyzyklandyrýar. Onda<br />
näme... – ol ýerinden turdy, – garañky gatlyşdy, göz baglandy, indi<br />
bizi agşamlyk edinmekden Allanyñ hut özi-de saklap bilmez!<br />
Häkimler toplumy bilen banket otagyna geçdiler. Köşgüñ myhman<br />
otagyndaky uzyn stoluñ üstünde düzlen ir-iýmişler, owadan içgiler<br />
işdämen agyzlara garaşyp, gymmatbaha şemdanlardaky şemleriñ<br />
intim ýagtysyna bulduraşýardylar. Hyzmatkär gelin-gyzlar häkimleriñ<br />
her bir islegini bitirmäge kaýyl, daşlarynda hozanak, folklorçylar<br />
özlerine timar bermek bilen meşgul. Stollaryñ başyna geçilen badyna<br />
Hojam Şükür öñden gelýän adata görä bulguryny rus aragyndan pürepürläp,<br />
bokurdagyny arçady.<br />
– Jenap ýoldaş Prezidentiñ täze Köşgünde öñdebaryjy halk wekilleri<br />
bilen ilkinji duşuşygymyzyñ şanyna bulgurlary götereliñ!<br />
Häkimler biragyzdan:<br />
– Halk! Watan! Jenap ýoldaş Prezident! – diýşip, joşgunly<br />
seslendiler.<br />
Arakly bulgurlar bir zarbada boşady.<br />
– Täze Köşgüñ synag açylyş dabarasyna halkymyzyñ iñ öñdebaryjy<br />
wekilleri – folklorçylar we datly iýmitleri taýynlamagyñ ussatlary<br />
gatnaşýarlar. Çarwa obasy bu hormata öz päk zähmeti bilen mynasyp<br />
boldy. Oba zähmetkeşleri diñe bir işde däl, eýsem ümsümlikde-de,<br />
çeper höwesjeñlikde-de, bütin ýurdumyza görelde. Görübilmedigiñ<br />
gözi çyksyn!<br />
Inçejik gara galstuklylaryñ öñbaşçysy stoluñ garañky çetinde derrew<br />
dim-dik boldy.<br />
– Buýruk ýerine ýetiriler!<br />
Ol öz nökerlerini yzyna tirkäp, gara pişik ýaly, garañkylyga siñip<br />
gitdi.<br />
Wagt gijikdigiçe folklor tansynyñ lezzeti artýardy. Häkimler iýgiiçgiden<br />
bizar bolup, gitdigiçe sungata ýakynlaşýardylar. Welaýat<br />
häkimi-de gelin-gyzlaryñ tanslaryna gözlerini süzüp, örän inçe duýgy<br />
bilen tomaşa edýärdi. Gyzlaryñ käbiri näzik biline agram berip, tä<br />
saçlary nagyşly tagta pola ýazylýança arkan gaýyşyp, öz ussatlygyny<br />
168
görkezse, beýlekisi daraklygynyñ ujyna galyp, guw ýörüşini edýärdi,<br />
ýene biri eginlerini silkip, näzik göwüslerini titredip, kelläñi<br />
dumanladýan içgilerden duýgulary inçele-inçele halys üzlere gelen<br />
häkimleriñ sabryny suw edýärdi. Meýlis tä gije ýaryma deñeç dowam<br />
etdi. Ahyry welaýat häkiminiñ bu görnüşden ýadandygy bildirdi. Edil<br />
şol wagtam oba müdiri kölege ýaly, onuñ üstüne abandy.<br />
– Halkyñ iñ öñdebaryjy wekilleriniñ biri, guýmagursak folklorçy<br />
Enar ukybyny siziñ hut özüñiziñ synap görmegiñizi isleýär. Ol özüniñ<br />
paýtagta iberiljek milli baýlygyñ içine düşendigi üçin size<br />
minnetdarlyk bildirmek isleýär...<br />
Hojam Şükür ör-gökden geldi:<br />
– Ýok, ýok, bu mümkin däl! Meniñ işim başymdan agdyk, saýlawlar<br />
ýetip gelýär, syýasy ýagdaý çylşyrymly we şuña meñzeşler...<br />
Kesekiniñ mülküne girmek… ýok, ýok, meniñ wagtym gyzyldan<br />
gymmatly, men beýle töwekgelçilige baş goşup bilmerin!<br />
– Bu biziñ obamyzyñ gelejegi üçin möhüm. Onsoñam biz jenap<br />
ýoldaş Prezidenti ýörelmedik ýoldan ýöredip, halkyñ ykbalyny terezä<br />
salyp bilmeris, düşüniñ...<br />
– Elbetde, Watana we jenap ýoldaş Prezidente söýgimiz bizi köp<br />
zada borçly edýär. Kadrlary içgin gözden geçirmek – biziñ jana-jan<br />
borjumyz. Üstesine-de welaýatyñ abraýy… Dogrusyny aýtsam, men<br />
Çarwany tüýs ýürekden söýýärin, bu oba uç-gyraksyz<br />
mümkinçilikleriñ başlanýan ýeri. Şol sebäbe görä-de, men elimden<br />
gelenini etmäge taýýar, synanyşyp göreýin...<br />
Welaýat häkimi uzak eglenmän, etrap häkimlerini alyp, daşaryk<br />
gezelenje çykdy. Olar täze Köşgüñ töwereginde gezim etdiler. Gaýdyp<br />
gelenlerinde, Hojam Şükür golastylaryny Köşgüñ töwereginde saklaw<br />
goýup, özi apañ-apañ basyp, içerik girdi. Bu wagt ýañadandan<br />
hökgülere öwrülen häkimler, hamana otyrýerlerini gaşajak ýaly edip,<br />
çermeklerinden aşak balaklarynyñ içine sokup-çykaranlarynda,<br />
ellerinde suw ýaly kalaşnikow awtomatlary peýda boldy. Şonda ýylan<br />
olaryñ syrtyndan aşaklygyna balaklaryny gallagdyryp duran zatlaryñ<br />
guýruk däl ekendigini görüp galdy. Bu wagt elindäki haşamly<br />
şemdany içki otagdaky belent tekjede goýup, otluçöpi çyzan Abat<br />
gymmatbaha agaç sekiniñ üstündäki ykyrdaýan düşege düşbi göz<br />
169
aýlap, edep bilen gapydan çykdy. Folklorçy gyz Enar garşydaky<br />
gapydan läle kakyp çykdy-da, şahsy gözdengeçirilişiñ bolmaly<br />
otagyna ýöneldi. Ýaş folklorçynyñ tolgunmakdan ýaña endireýän sesi<br />
çetki alagarañky otaga siñip gidende, öz gözleriniñ jadysyna düşen<br />
torgaýlary ýuwudanda olaryń näzik saýraýyşlary göz öñne gelip, oba<br />
oba müdiri ýogyn gultundy. Onsoñ ol ”ýatmankam gezmelejek”<br />
bahanasy bilen birsalymdan edil ýagdan gyl sogrulan ýaly bolup,<br />
tamyñ gapysynda we çüñklerinde sömelişip duran häkimlerden arany<br />
açdy. Oba müdiriniñ garañkylyga siñenine kän wagt geçmänkä-de,<br />
tamyñ arkasyndan gelen äpet Kepjebaş çalaja açylyp goýlan aýnadan<br />
içerik kellesini sokup, diñşirgendi. Şonda ol ölümtik ýagtyda ýaş gyzy<br />
dyzynyñ üstünde oturdyp läle kakdyrýan welaýat häkimini gördi.<br />
Munuñ oña niçiksi täsir edendigini güýçli ýele uçran ösümlik kimin<br />
galdyraýyşyndan-da bilse boljakdy. Ýylan haýal etmän otagyñ içine<br />
sallanyp düşdi-de, ýatylýan sekiniñ aşagyna süýşenekläp girdi. Ýenede<br />
diñşirgendi. Gyzyñ sesi gitdigiçe inçelýärdi. Ol muny folklorçynyñ<br />
egninde geýim-gejiminiñ ýeñleýändiginden gördi. Olar solan güýz<br />
ýapraklary ýaly aýak astyna sanma-san gaçýardylar. Welaýat häkimide<br />
yssa çydamsyz bolup çykdy, onuñ gylly aýaklary basym<br />
Kepjebaşyñ burnuny gyjyndyrdy. Gyzyñ sesiniñ endiremesi ýylanyñ<br />
ynjalygyny aldy. Täze keteniniñ bozgunç ysyndan basylan Kepjebaş<br />
ýatylýan sekiniñ beýleki tarapyndan çykyp, başyny ýokary galdyrdy.<br />
Bu wagt halk döredijiliginiñ sözleri gutaryp, diñe tolgundyryjy äheñi<br />
galypdy, ”indi bir çakdyr” diýip, ol şemiñ ýagtysy düşýän ýere<br />
golaýlaman, aýaguçdan alkymyny ýokaryk göterdi. Gözüne ilen<br />
görnüş Kepjebaşyñ ynjalygyny gaçyrdy, aýratynam welaýat häkiminiñ<br />
tüýlek bedeni onuñ gaharyny getirdi. Onsoñ ol öñki niýetini üýtgedip,<br />
gyzyñ däl-de, tasdan erkegiñ teninden agyz urupdy. Ýylana özüne erk<br />
etmek añsat düşmedi, ýöne ol janyny gul-gula salyp, bu otaga<br />
nämüçin aralaşanyny-da undup bilmedi we şonuñ üçin-de uzak<br />
eglenmän, ötegçiniñ aýagynyñ aşagyna togarlanan bigünä ak<br />
ýumurtga kimin düýrlenip ýatan gyzyñ näzik ak budundan agyz urdy.<br />
Gyz tenine köz basylan ýaly çirkin ses edip, syçrap turanda, Kepjebaş<br />
eýýäm garañkylyga garyşyp, açyk aýnadan güm bolup barýardy...<br />
170
Tomsuñ başynyñ sergin gijesi. Kepjebaş dik depesindäki öz gözlerine<br />
meñzeş sowuk ýyldyzlara owsunyp, bir silkindi-de, şol duran ýerinde<br />
gaýtadan oba müdürine öwrüldi. Soñra çaltlyk bilen tamyñ daşyndan<br />
öwrülip, gapydan geldi. Saklawda duran häkimler bu wagt duýdansyz<br />
çykan çirkin sesden aljyrap, sazanaklaşýardylar. Olaryñ ýanyndan<br />
ketenilerini şowurdadyp, daşlaşyp barýan folklorçylar bolsa,<br />
gyssagara içki geýimlerini düzedişdirmek bilen başagaýdylar.<br />
– Näme boldy? Ýañky ses näme? – diýip, Musa Çöli añyrdan gelşine<br />
uly alada bilen howpurgap sorady.<br />
– Bilmedik... – diýşip, häkimler çermeklerini çekdiler. – Bir zad-a<br />
boldy, ýöne nämedigini bilemzok.<br />
Müdir olaryñ deñinde eglenmän, jaýa urduryp girdi-de, içki otagyñ<br />
gapysyny bat bilen özüne dartdy. Ylgap baryp, düşegiñ üstünde urnup<br />
ýatan gyzy gujagyna aldy.<br />
– Gyza näme boldy? Bu görgülijigiñ näme ýazygy bardy?! – diýip,<br />
ol hamana adatdan daşary aljyranyñ sypatyna girdi. – Kömek ediñ!<br />
Gyz demini sanap barýar, wah, bu öljek-le! – ol öz eşiklerini gözläp<br />
hars urýan welaýat häkimine adatdakysyndan has merdem ýüzlendi: –<br />
Hany bu görgüliniñ içki geýimleri?<br />
– Ýerdedir, aşakda... – haýýaty göçen Hojam Şükür topulyp geldi. –<br />
Ýok, bu meniñki... Gyzyñky, bu taýda, ynha, al!<br />
Zäheriñ güýjünden beter gorkudan ysgyny gaçan gyzy gujagynda<br />
saklap durşuna Musa Çöli jaý ýerinde ýalynjañlyk etmegi-de<br />
ýadyndan çykarmady.<br />
– Hojam Ş-şükürowiç, gyzyñ ýagdaýy agyr, özi-de, ýalñyşmaýan<br />
bolsam, bu gyz jenap ýoldaş Prezidentiñ öñünde läle kakmaly gyzdy.<br />
Serediñ, eýýäm onuñ agzy köpükläp ugrady... Bu betbagtçylygyñ edil<br />
saýlawlar bilen gabat gelşini diýsene! Edilen işiñ üstüni basyrjak<br />
bolsam, men indi obadan bir ädim-de çykyp bilmen, ýöne meniñ Ýurt<br />
mejlisine deputat saýlanmak höwesim güýçli. Sebäbi, özüñiz bilýäñiz,<br />
gyz ýerden ýeke çykan däl, ejesi, kakasy bar, dogan-garyndaşlary...<br />
Obaçylykda gep-gürrüñ diýibem bir zat bardyr, ynha görseñ, bu erbet<br />
habar eýýäm paýtagtdan çykar! Meniñ işli boljagym görnüp dur.<br />
Deputatlyk meselesi çalt çözülmese, men iki işe birden ýetişmerin, gyz<br />
ardurja heläk bolar...<br />
171
Gyssagarada kemerini iñ soñky gözegine deñeç çekdiren Hojam<br />
Şükürowiç garnynyñ hamyny gapjadyp, awundy. Sesi azarly çykdy.<br />
– Sen şuny alyp çyk, eşitdiñmi! Men şu minudyñ özünde ”Folklorçy<br />
gyz Enary ýylan çakmak meselesi” boýunça welaýat komissiýasyny<br />
döredip, seni-de onuñ başlygy belleýärin.<br />
– Ýok – diýip, Musa başyny ýaýkady, – ýylan däl, ony ”möý” diýip<br />
belläñ, owalam möýler kän, ýylanlar az...<br />
– Al! – Hojam Şükür goltuk jübüsinden möhürli kagyz çykaryp,<br />
Musanyñ eline berdi. – Meseläni çözüldi bil!<br />
– Ýöne Ýurt mejlisinedir, ýoldaş Hojam Şükürowiç...<br />
Welaýat häkimi ”işini gyssagda bitirýän” bu adama gorkuly<br />
gözlerini alartdy.<br />
– Ýurt deputatlaryny jenap ýoldaş Prezidentiñ hut özi belleýär. Oña<br />
meniñ erkim ýetmez.<br />
– Bu ýurtda deputat saýlanyşy şeýle bir garañky welin, eger-eger<br />
okumyş ýylan bolubam onuñ düýbüne ýeter ýaly däl. Eýsem<br />
welaýatyñ Ýurt mejlisinde iki-ýeke deputatlyk orny ýokmudyr?<br />
– Meniñ diñe öz ýerim bar – Hojam Şükürowiç nalady. – Şolam<br />
gije-gündiz hallan atyp dur.<br />
– Şol maña bolar. Siz her ugra öz başyñyzy çararsyñyz diýip, umyt<br />
edýärin. Ýeriñ-suwuñ tabyny aýylganç gowy bilýän daýhan hökmünde<br />
siz meni öz ýeriñize deputat görkezseñiz, tüýs jüpüne düşjek. Ikimiziñ<br />
başga çykalgamyz ýok: ne siziñ, ne-de meniñ... – Musa çüw ýalañaç<br />
gyzy elinde göterip durşuna, örän edepli seslendi. – Atalyk aladañyz<br />
üçin öñünden minnetdar. Sizden ýakyn hossarymyñ ýokdugyny men,<br />
dogrusy, öñem añýardym.<br />
Alagaryñkynyñ içinde aljyraññy nazary Musanyñ aşa sowuk gözleri<br />
bilen çaknyşanda, welaýat häkimi eşigini geýensoñam, özüni çüw<br />
ýalañaç duýdy, öz duran ýerinden gorkdy, bu ýerden çaltrak<br />
göterilmek bilen boldy. Etrap häkimleri onuñ yzyny eýerdiler. Baryýogy<br />
dem salymdan gumuñ etegindäki Köşk dym-dyrslyga gark boldy.<br />
– Bas gatyrak! – diýip, olaryñ yz ýanyndan maşyna aýagyny atan<br />
Musa Çöli Şala höküm etdi. – Muña baryp, çaltrajyk mör-möjegiñ<br />
garşysyna urulýan sanjymy etdirmeli, biçäre gyz... – şol barmana-da<br />
ol: – Dur! – diýip gygyrdy. – Kim ol jaýyñ daşynda köw urup ýören?!<br />
172
– ulagdan ýüzüniñ ugruna böküp düşen müdir garañkylyga siñdi,<br />
soñam az wagtdan haşlap, yzyna geldi. – Sür! Ýetdirmedi, gaçdy,<br />
kümsük möý!<br />
Garañkylyga çümüp barýan täze Köşk şemli aýna gözlerini serik<br />
galan gapydan urýan ötegçi şemala gorkuly gyrpyldatdy. Seleñläp<br />
oturan garawulhananyñ gapysy açyldy. Goja Mäşirik töweregine<br />
ätiýaçly garanyp, beýik sekiden syrylyp aşak düşdi, gözlerini<br />
töwereginden aýyrman, üsti ir-iýmiş galyndyly stoluñ başyna geçdi.<br />
Düýpleri gowşan saññy dişleri bilen sowap galan ýumry-ýumry<br />
çişlikleri çekeledi. Agzy açyk arakly çüýşeden öñündäki bulgury pürepürläp,<br />
bulguryñ daşyny ysgaşdyrdy...<br />
Pişik basyşyny edip gojany yzarlap gelen Maral bu bolşy görüp,<br />
gorky bilen yzyna öwrüldi. Aşhana girip, içinden berk gulplady,<br />
düşnüksiz duýgulardan ýaña galpyldady. Golaý-goltumda adam ýok,<br />
ümsümlik. Ol halys ýekesiräp, gumuñ içinden çykýan şagal<br />
seslerinden öz ýüregine teselli agtardy, nähilidir bir ýakymsyzlyga<br />
garaşdy. Ýakymsyzlyk başlananda, gije ýarymdan agyp, garawul<br />
goja-da bu wagt bireýýäm agzyny dik ýokaryk tutup, dünýäden<br />
habarsyz horlap ýatyrdy. Çölüñ içinde başlanan galagoplugy duýup<br />
Maral ilki aşhanada bukuljak boldy, emma munuñ bilen<br />
gutulmajagyny bilip, daş çykdy-da, köwüşlerini eline alyp, oba garşy<br />
ýazzyny berdi.<br />
Onuñ yzynda galan çölde ilki çöp-çalamlar gozgalañ tapdy, sazakselinleriñ<br />
bulanmasy artdygyça, güýçli tüweleýiñ golaýlaýandygy<br />
bildirdi. Uzak garaşdyrman, gara gije gara heleýe dönüp, sykylyk<br />
atdy. Çölüñ eteginde gömelteý ýagtylýan öýuñ daşyndan küpürsäp<br />
goşa öwrüm eden tüweleý ak mermer Köşgüñ bosagasyndan aýal<br />
sypatynda seýkin basyp girdi.<br />
– Geldiñmi, meniñ bedenimiñ guwanjy? – häliden bäri bu hadysa<br />
ynjalyksyz garaşyp oturan Musa Çöli syçrap, onuñ garşysyndan<br />
turdy.<br />
– Elbetde, meniñ ýüregimiñ gizlin syry...<br />
– Oba müdiri onuñ daşyndan, suwlunyp, birnäçe gezek öwrüldi,<br />
gapa baryp, daşaryk diñ saldy, ýene-de yzyna dolandy. Topulyp gelip,<br />
Abady garsa gujaklasam diýdi, ýöne yza tesdi. Soñra ýene öñe<br />
173
topuldy, ýene yza tesdi. Bu ýagdaý birnäçe öwre gaýtalanansoñ, oba<br />
müdiri belent heñden tutdy.<br />
OBA MÜDIRI:<br />
Gijegözel! Tüm lälesi!<br />
Aşygam, gorkaram senden.<br />
Haýwan alasy daşynda,<br />
Içinde adam alasy...<br />
Çolaşaly, çyrmaşaly,<br />
Bilmerin, nedir hilesi,<br />
Aýdyñlar, habarlaşaly!<br />
ABAT:<br />
Geldim. Aç gujagyñ, ýarym!<br />
Yşkym öz erkime goýmaz.<br />
Terk etdim öýüm-öwzarym,<br />
Ýara suwsan wepa diýmez.<br />
Durmuş ne çyn, ne-de oýun.<br />
Sowuk oduña ýanaýyn,<br />
Jadymyz jada goşaly!<br />
OBA MÜDIRI:<br />
Al öýmeli, gara bagtym,<br />
Meniñ syrym ile ýaýma!<br />
Çözsek söýgiñ dört amalyn,<br />
Tüýsümiz üýtgeşik diýme.<br />
Seniñ belañ görküñdedir,<br />
Meniñ göwnüm bu gün sende,<br />
Seniñ göwnüñ, gör, kimdedir?<br />
ABAT:<br />
Gel, ýar, meniñ göwnüm sende,<br />
174
Gara gijeden ant içýän!<br />
Hyjuwym durmady çende,<br />
Sen ýylan bol, menem içýan.<br />
Tenim ýere kölge salmaz,<br />
Geçen ýolum adam bilmez,<br />
Keýp-sapa meñ erkimdedir!<br />
OBA MÜDIRI:<br />
Men gyzgyn çölüñ perzendi,<br />
Keç ykbalym – belaly ýar!<br />
Tenim küýsegiñde ýandy,<br />
Syrym açylar gorkym bar.<br />
Gel bäri,<br />
Sen kimiñ ýary?<br />
Ah, güme gitsin-le bary,<br />
Yşk öñünde durjak kim bar?<br />
Ýarsyz maña giñ dünýä dar!<br />
Olar ýañadandan tüweleýläp ýokary göterildiler-de, biri-birine<br />
el berdiler. Daşyndan göreniñde, ömürlik birleşendirler diýdirýän<br />
bu iki jynsyñ Köşgüñ içinde özleri aýlanýarmy ýa-da Köşk<br />
bularyñ daşyndan aýlanýar – biler ýaly bolmady. Çolaşypçyrmaşyp,<br />
dünýäni unutdylar.<br />
175
8. Tal Tagan<br />
Tenine aralaşan gizlin söýginiñ-de, ownuk içigaraçylyklaryñ-da Musa<br />
Çölüniñ ganyny gyzdyrardan, tutan ýolundan ünsüni sowardan ejiz<br />
gelýändigini Býuro agzalarynyñ içinden ilki bolup añan Tal Tagandy.<br />
Folklorçy Enarly mesele çözlüp, saýlawlardan adynyñ öçürilendigini<br />
bilen güni Çarwanyñ müdiri, hamana hiç zat bolmadyk ýaly, Tal<br />
Taganyñ ýanyna eli ullakan gül desseli geldi.<br />
– Meniñ paýtagtda salkyn kabinetde oturmaga wagtymyñ<br />
bolmajagyny ozalam bilýärdim… – ol gürrüñi daşdan aýlady. –<br />
Gowaça kadaly boý almaly, oña dökün dökmeli, wagtynda suw<br />
bermeli, otamaly, ýekelemeli, garaz, başaranyñ başyna! Ýagdaý şşeýlekä<br />
meniñ saýlawlardan çetleşdirilmegim diñe maña däl, uly ile<br />
bähbitli. Bilmeli zadym: munuñ üçin kime minnetdar bolmalydygym...<br />
Tal Tagan ýüregine howsala aralaşandygyny añdyrmazlyk üçin<br />
sypaýy gülümsiredi.<br />
– Dogrusyny aýtsam, soñky günlerde men birneme ýarawsyz:<br />
üsgürýän, işdäm ýok, endamym soka salnan ýaly, edil ýöne ýere siñip<br />
barýan. Şonuñ üçinem men bu dogruda hiç bir jähtden resmi pikir<br />
ýöredip biljek däl. Saçagyñ başynda duşulsa – başga gep: onda<br />
pelsepe otarsa bolardy; pelsepe ýaşaýyşyñ bezegidir.<br />
Agşam naharynyñ başynda kümüş dürtgüje tagamly mantyny ötürip,<br />
gaşlaryny çytyp uzak oýurganan Tal Tagan ahyry dil ýardy:<br />
– Siziñ garşyñyza iş görýäniñ kimdigi dogruda men syrkaw halymada<br />
oýlanmaga synanyşdym. Garşylyk bardygy bildirýär: ol<br />
häkimiýetmikän? Gündogarda häkimiýet – diñe häkimiýet däldir, ol<br />
maşgala agzasydyr, tüýnüge gonan gargadyr. Diýmek, biziñ hiç<br />
birimiz gije-gündiziñ dowamynda göz açyp-ýumasy salym-da<br />
häkimiýetiñ görgür gözlerinden sowlup bilmeris. Ýöne tut ýaly sag<br />
bolmasañ, bu pikiri ösdürmek kyn. Belki, ol bir adamdyr? Beýle<br />
bolsa, onuñ boýunyñ uzynlygy näçe? Ynha, maña serediñ, meniñ<br />
boýum – 1,71; uzynmy ýa-da kelte? Netije çykarmaga howlukmañ!<br />
Bu bir şeýle ýurt: boýy 1,69 bolan 1,68-iñ, 1,70-de – 1,69-yñ üstüne<br />
176
erbet abanýar; 1,71 bolaýsañ, sen eýýäm gaty daýaw adam; şondan<br />
syrdamlykdan hudaý saklasyn, seniñ çet ýurtly ýa-da pitneçi hasap<br />
edilmegiñ ahmal! Göýdük pälwanlaryñ ýurdy. Hiç kes öz boýuny iki<br />
metrden pesdir öýdenok, ýöne haýsynyñ ýakasyndan tutsañ, syçanyñ<br />
hinine sygjak… Hawa, men ýañy nirede galdym-a? Elbetde, ol adam<br />
uzyn-da bolup biler, kelte-de, gowy-da bolup biler, erbet-de, ýöne bu<br />
meselede esasy zat boýdur gylykmyka ýa-da partiýa degişlilik?<br />
Gönümden gelsem, meniñçe, ol adamynyñ hatda partiýa<br />
basgançagynyñ haýsy derejesinde durany-da möhüm dälmikä<br />
diýýärin. Belki, möhümdir, ýöne bu möhümligiñ özi onuñ welaýat<br />
eýesi Hojam Şükürowiçiñ garyndaşlaryna degişlidigi ýa-da degişli<br />
däldigi ýaly bir zatdyr diýip çak edýän. Eger ol garyndaş bolaýanda,<br />
näçinji arka: doganmy? doganoglanmy? dolananmy? çykanmy ýa-da<br />
babadaş? Dogrusyny aýtsañ, babadaşdan bärde-de ýiti garyndaşlyk<br />
gyt däl. Ynha, meselem, Hojam Şüküroviç Şüküriñ aýalynyñ islendik<br />
garyndaşynyñ onuñ özüniñkilerden häkimiýete ileri bolup çykmagy<br />
ahmaldyr, asla şeýle bolmagy kadaly ýagdaýdyr: ”Aýalyñ hanjadan<br />
bolsa, gel-gidiñ şonjadan” diýen nakyl durmuşydyr. Halk, elbetde,<br />
bilmän bir zat aýtmaz. Halk diýmek, dogrusy, täsin zatdyr. Hawa,<br />
halk barada biz asla näme bilýäris? – Tal Tagan pereñ konýagyndan<br />
edil Parijiñ orruk ortasynda oturan dek birje gezek owurtlap, inçemik<br />
agajet ýüzündäki owadan gyýma gara gaşlaryny bürüşdirdi. Elbetde,<br />
onuñ sowaly jogapsyz galdy, sebäbi bular ýaly agyr sowala diñe<br />
Býuro agzalarynyñ özi jogap berip biljekdi. Şonuñ üçinem Abat bilen<br />
Nabat özlerine agram salmadylar. Okumyş ýylan-da bu meselede<br />
olardan kem oturmady, dymdy. Tal Tagan konýagyñ yzyndan ýene-de<br />
bir enaýy bükülen mantyny ýukajyk dodaklarynyñ arasynda gizläp,<br />
çagalykdan galan endigine görä, nepis gülli salfetkadan öñürti eliniñ<br />
arkasy bilen agzyna süpürip, pelsepesini dowam etdi: – Hawa, halk<br />
dogruda biz näme bilýäris? Ilki bilen aýtmaly zat: halkyñ ady bar-da,<br />
özi ýok! Ikinji aýtmaly zat: onuñ nakyly bar-da, akyly ýok! Ýöne eger<br />
kimdir biri men gep gelşirýändir öýtse, ýalñyşar, men görýänimi<br />
aýdýan. Umuman, her adam öz ömründe iñ bolmanda bir gezek<br />
çynyny aýdyp biler. Şondan artyk bolsa, kän bolýar, ony götermäge<br />
injik gerek. Ýagny, baldyr. Halkyñ iñ gowy görýän zady güýmenjedir.<br />
177
Çöregini tapan güni. Bu barada köneki taryhçylaryñ biri, meselem,<br />
şeýle diýipdir: işsiz kişi inegini oýnar! Ýöne indi döwür üýtgedi, onsoñ<br />
iñ bolmanda il ugruna halk nämedir bir zatlar etmeli boljak, oña-da<br />
gurbat gerek, haýsydyr bir etsem-petsemiñ bolmaly. Näme etjegini<br />
bilmedik, hergiz etmesiz işi eder, aljak galasy-da – juwaza salnan kör<br />
düýäniñ başarjagydyr; üstesine-de: kör düýäni keseki biri sokur<br />
aýlawa salsa, halkyñ pirini kädä gabaýan hergiz onuñ özüdir. Onsoñ<br />
ömrüni gözdañyly ýaşanyñ, ýagny, biziñ mysalymyzda düýäniñ, belkide<br />
düýe eýesiniñ-de, dañy aýrylan güni nämäni görüp, nämäni<br />
görmejegi belli däl, ýöne olaryñ ikisine-de ýiti ýagty bilen tüm<br />
garañky – bir çakdyr; aralyk reñkleri, öwüşginleri seljermek kör<br />
düýäniñ we onuñ yzynda gezeniñ güýmenjesi däldir. Bu – köre hasa.<br />
Emma hany dünýäniñ ajaýyp bezegi älemgoşar? Gepiñ tümmek ýeri,<br />
biziñ halk diýýänimiz iki reñkiñ milletidir: gara hem ak, ak hem gara,<br />
onuñ öweni – öküz, syndyrany – sygyrdyr! Onsoñ, gadyrdan, beýle<br />
ýurtda ýaşaýyşyñ kyn boljagy güman etdirer. Siziñ ýeriñizde bolsam,<br />
men paýtagta aşmanyñ aladasyny ederdim.<br />
– Wah, näsini aýdýañyz... – Musa Çöli ahmyr çekdi, – arman, biziñ<br />
yrsgalymyz ozal-ebedinde çöle baglanan-da.<br />
– Külli halkyñky şeýle. Siziñ öz içiñizden meni häzir pelsepe<br />
satmakda aýyplamagyñyz, muny datly içgileriñ güýjüdir öýtmegiñiz<br />
bolup biljek zat, ýöne onda-da meniñ Musa Çölüniñ nämüçin Ýurt<br />
mejlisine deputat saýlanmanlygyndan ugr alyp, birsellem pelsepe<br />
otarasym gelmän duranok. Musa Çöli, siziñ öz pikiriñiz nähili, siz<br />
näme sebäpden deputatlyga görkezilmediñiz?<br />
Musa Çöli gözlerini tegeläp, eginlerini gysdy.<br />
– Bilmedim. Belki, görüpçilikdendir?<br />
– Ana! Ana! – Tal Tagan süýem barmagyny dik ýokaryk göterdi. –<br />
Biziñ ilde görüpçilik beýleki islendik duýgulardan inçedir. Adamynyñ<br />
aýagyndan aslyşmak, güni gowynyñ gününi görübilmezlik, ýykylanyñ<br />
ýeñsesinden depmek, köneleñ aýdyşy ýaly: ”Hudaý urany pygamber<br />
hasasy bilen dürtmek” – bular adamlaryñ köneden gelýän söýgüli<br />
gylygydyr. Elbetde, il içinde ýagşyzada ýaly kişilerem bar, olar döwri<br />
juda inçeden yzarlaýarlar, duýýarlar; meselem, Döwrüñ depesindäki<br />
adam ”Ýagşylyklar” firmasyny açyp, atuwa alnyp barylýanlara<br />
178
firmanyñ hasabyna öz galamhakyndan gyşyna aýakgap, tomsuna-da<br />
saýawan sowgat edýär. Giden – gitdi! Gör, nähili duýgur ýürek!<br />
Başgaça pikirlenmegiñ ajaýyp resmi nusgasy! Ýöne, gadyrdan Musa<br />
Çöli, siziñ Ýurt mejlisine görkezilmezligiñiziñ müñ sebäbi bar bolsa,<br />
olaryñ içinde görüpçilik – iñ soñkusydyr diýmekçi. – Musa özünden<br />
bidin üşerildi. Tal Taganyñ konýakly bulgurynyñ ýene-de dodaklaryna<br />
golaýlandygyny gören Abat bu agşamyñ özi üçin öndümli<br />
boljakdygyny oýlanyp ýetişdi; emma Tal Tagan kän içmedi,<br />
konýakdan edil derman owurtlan ýaly owurtlady. – Hawa... men size<br />
ýene näme diýmeli? Meniñ çakym: siziñ häzirki şowsuzlygyñyzyñ<br />
düýp sebäbi ilkibaşdaky şowly başlangyjyñ netijesimikä diýýärin.<br />
Hawa, hawa! Geñ galmañ! Siz biziñ jemgyetimize aþa þowly girdiñiz!<br />
Çarwa ýylyñ başynda-da iñ yza galak obady, bary-ýogy üç aý geçipgeçmänkä-de,<br />
onuñ ady il gezip ýör! Çakym çak bolsa, daşary<br />
ýurtlardan sürlenişip gelýän myhmanlara siziñ obañyzy görkezmek<br />
üçin basym paýtagtdan bärik ýörite asfalt ýol çekilse gerek. Diñe bu<br />
asfalt ýoluñ çykdaýjysynyñ özi-de döwletiñ býujetine obañyzyñ<br />
berýän we geljekki ýüzýyllykda berip biljek girdejisinden kän esse<br />
agdyk bolar diýen gümanym bar, çünki ol ýol paýtagtdan gös-göni<br />
Çarwa obasyna hem soñra gumuñ ajaýyp gözelligine deñeç baryp<br />
ýetmeli. Ol ýol gözelligiñ içine süsñäp girmeli! Gumdan näme galjagy<br />
häzirlikçe belli däl, ýöne paýtagtly bilermenler ýurduñ islendik ýerini<br />
çöle öwürmegiñ añsat usulyny oýlap tapdylar, şonuñ üçinem biziñ<br />
halkymyzyñ çölsüz galmajagyna men kepil geçip biljek. Onsoñ ol<br />
çölde mal bakarys, belki-de towuk saklarys. Towuga könekilerimiz<br />
”Ýedi hazynañ biri” diýipdirler. Iýmlemän, yzyna düşüp<br />
ýumurtgasyny çöpläp ýörmeli bolany üçin. Diýmek, towuklaryñ bizi<br />
gyzyldan gömmegi üçin ýurtda ähli şertler eýýäm döredilen we<br />
olardan hakyky girdejini talap etmäge biz haklydyrys. Ýöne paýtagtyñ<br />
özi birden Çarwa göçse nätjek? Men ony hökman göçer diýemok,<br />
ýöne göçmezem diýip biljek däl. Beýle uly zatlaryñ hasabyny<br />
ýörederçe men kim bolupdyryn? Ýok, ýok, bu gülkünç! Meniñ<br />
akylymdan azaşmagym mümkin, ýöne ýurtda üýtgeşiklikleriñ<br />
boljakdygyny syzýaryn. Jenap ýoldaş Prezidentiñ gadyryny<br />
bilmeýänleriñ ömrüniñ üzül-kesil gysgaljakdygy bildirýär. Bu zatlar,<br />
179
elbetde, biziñ Watanymyzyñ geljegi; häzir esasy mesele, eger<br />
ýalñyşmaýan bolsam, siziñ nämüçin Ýurt mejlisine deputat<br />
saýlanmandygyñyz hem onuñ gizlin mehanizmi. Häzir... – Tal Tagan<br />
altyn sagadyna dykgatly seretdi, dodaklaryny müñküldedip, içinden<br />
hasap-hesip öwürdi, gözlerini ýumdy, – häzir, göreýin welin, edil<br />
birnäçe sagatdan ýurduñ iñ ýokary edara ediş guramasynda hut jenap<br />
ýoldaş Prezidentiñ ýolbaşçylygynda... mümkin bolsa, ýeriñizden<br />
turmagyñyzy haýyş edýärin! – Tal Tagan galstugyny düzedişdirip,<br />
saçagyñ bir gyrasynda, onuñ üstüne abanyp, dik durdy, – Ýurtda<br />
çöllügi giñeltmek we ony suwlulandyrmak boýunça möhüm Mejlis<br />
geñeşi başlanjak. Diýmek, siziñ işeññirligiñiz bilen biziñ<br />
welaýatymyzyñ ykbaly-da çözlüp biler. Eger Karar kabul edilse, şeýle<br />
boljakdygy-da, öñünden belli, onda biziñ hemmämiziñ ykbalymyz<br />
indiden beýläk düýbünden başga tekizlige geçer. Ýalñyşmaýan<br />
bolsam, bu dogruda orta mekdebiñ geometriýa kitabynda şeýle<br />
diýilýärmikän öýdýän.<br />
Musa Çöli, ol kitaby göýä özi ýazan ýaly, arkaýyn tassyklady.<br />
– Elbetde, ol ýerde bu barada hut şeýle ýazylan.<br />
Pikir ýöretmelerinden we pelsepesinden kem tapylmaýandygyny,<br />
beýle kemçiligiñ asla bolup bilmejekdigini anyk bilýän ýaly, Tal<br />
Tagan gürrüñini dowam etdi:<br />
– Ýöne siziñ obañyzyñ, diýmek, biziñ welaýatymyzyñ şunuñ ýaly<br />
aýdyñ geljegi bilen iki arada bir nämälimligiñ peýda bolandygy hak.<br />
Gep ol nämälimligi döredýäniñ kimdigini bilmekde. Men ony güman<br />
edýärin...<br />
– Gulluşdyr! – Musa uzak saklanyp bilmän, batly-batly owsun atdy.<br />
– Ýok, Gulluşyñ ölendigini indi hemme kişi bilýär, diýmek, bu –<br />
inkär edip bolmajak fakt... – Tal Tagan çalaja ýylgyrdy ýa-da<br />
ýylgyrjak ýaly etdi, bu mälim bolman galdy, çünki buz ýaly konýak<br />
guýlan bulgur derläni üçin gymmatbaha bulguryñ añrysyndan onuñ<br />
ýuka dodaklary edil nepis eýran öýmesini ýaşynan gelniñ dodaklary<br />
kimin çalaja sudur bolup göründi, bolsa-da onuñ gepi Musanyñ<br />
pikirine garaýyşynyñ niçikdigine käbir aýdyñlygy bermänem<br />
durmady. – Elbetde, merhumy düýpden aradan aýryp bolmaz, sebäbi<br />
her halda biziñ ilde ölüniñ ýagdaýy, onuñ mümkinçilikleri we sylagy<br />
180
wezipesinden aýrylanyñkydan has gowudyr; onsoñam wezipe üçin<br />
adamynyñ ölensoñ-da gidişmegi ahmal. Gulluşyñ bu meselede özüne<br />
näçe diýseñ tarapdar tapjagyny-da güman etmek mümkin; diýmek,<br />
ony sowukganlylyk bilen öldüreniñ niçiksi ganygyzmalyk edendigini<br />
añsa bolar… Ol wezipesinden aýrylan güni häzirkisinden has ölüdi.<br />
Dirilerden ölüleriñ abraýynyñ we mümkinçiliginiñ has ýokarda<br />
durýanlygyndan biziñ ilimiziñ ömürlik umumy betbagtlygy gelip<br />
çykýar: hiç kimiñ öz wezipesini ýitiresi gelenok. Biz bütin il bolup<br />
ýurdy ýitirmäge taýyn, emma ýurduñ bähbidi üçin aýry-aýrylykda<br />
wezipesini ýitirmäge taýn kişi tapdyrmaz. Bu messep. Her halkyñ öz<br />
messebi, elbetde, özüne ýaraýar. Garşydaşy mynasyp adamlaryñ<br />
içinden tutunmaly. Ýöne size ”Gulluş” diýen duşman gerek bolsa, biz<br />
edil şonuñ gürrüñini-de ederis, hany göreli, meniñ eý görýän<br />
konýagymdan näçeräk galypdyr? kän däl! Ýöne gürrüñ dostaduşmana<br />
syrygan bolsa, onda gowusy rus aragyna geçeliñ! Diýmek,<br />
Gulluş... Onda ölüni herekete getirýän gizlin prujinleriñ üstüni açmak<br />
zerur: olar kimlerden ybarat? Belki-de, Gulluşyñ özi eýýäm özgeleri<br />
herekete getirip biljek güýje öwrülendir? Ine, sorag! Emma, megerem,<br />
biz bu hakynda entek oýlanyp ýetişen däldiris? Aslynda biz köp zatlar<br />
hakynda oýlanyp ýetişemzok, netijede örän möhüm zatlary<br />
duşumyzdan geçirýäs goýberýäris. Ine, meselem, siziñ şöhratyñ çür<br />
depesine barýan ýol bilen okgunly öñe gidişiñiz... Bu täsin. Men bu<br />
barada kän oýlandym, emma añrysyna ýetip bilmän goýdum, aslynda<br />
bu nämäniñ alamaty? Döwrüñmi? Syýasatyñmy? Ideologiýanyñmy?<br />
Haýsy duýdansyzlygyñ? Men käte özüme şeýle diýýärin: ”Tal Tagan,<br />
bu seniñ öz üstünligiñ ahbetin! ”Musa Çöli” diýilýän şahsyeti döreden<br />
sen dälmi?” Emma munuñ şeýledigine saña-da, maña-da gitdigiçe<br />
ynanmak kyn. Göwnüme bolmasa, siziñ göbegeneñiz ýeke özüm däl,<br />
gapdalymda el görünýäne meñzeş, siziñ üstünligiñiziñ gözbaşy görer<br />
gözden çuñda ýatyr... Kim bilýär, bu pikir mende Hojam Şüküriñ hut<br />
özüniñ-de siziñ şöhrata barýan ýoluñyza böwet basyp bilmejegi<br />
dogrudaky oýlanmalaryndan soñ dörändir? Ol käte daşyndan<br />
oýlanmagy gowy görýär, ýöne köplenç içinden oýlanýar. Belki-de, bu<br />
meniñ hut özümiñ bahasy gara şaýylyk akyl satmalarymdyr. Men,<br />
181
umuman, kiçigöwünli adam, öz pelsepelerime-de artyk baha kesmäm<br />
ýok.<br />
– Ýok! – Musa Çöli syçrap ýerinden turdy. – Ýok! Heýem bir beýle<br />
zatlary diýmek bolarmy! Siziñ pelsepeleriñiz meniñ üçin ş-ş-şeýle<br />
eziz! Aslynda meniñ küýsegim pelsepe dälmi? Men indi ş-şu ýerde,<br />
hut ş-şu sagadyñ özünde bir hakykata göz ýetirdim, ýagny men<br />
ilkibaşda herniçik gowy görsem-de, siziñ gymmatyñyza düýbünden<br />
göz ýetirip bilmändirin. Siziñ häzirki pelsepeleriñiz meniñ gözümi<br />
açdy, men size minnetdar, siz meniñ howandarym we arkadaýanjym,<br />
hawa-hawa, bu sözleri diýmäge men utanamok, hiç haçanam<br />
utanmaryn, siz meniñ ýeke-täk hossarym, siz dünýädäki iñ rehimli<br />
adam! Hakyky beýiklige men diñe siziñ kömegiñiz, siziñ goldawyñyz<br />
bilen ýetip bilerin. Meniñ ýolbaşçylyk edýän hojalygymyñ ähli<br />
üstünlikleri hut siziñ öz gudratyñyzdyr, olaryñ başga çeşmesi ýokdur,<br />
muny menem bilýän, ine, ş-şu oturanlaram. – Abat bilen Nabat deñje<br />
baş atyşyp, Musanyñ sözlerini tassykladylar. Musa dowam etdi: –<br />
Elbetde, üstünlik tiz gazanylanda, ol keseden synlaýanlarda şübhe<br />
oýarýar we käte onuñ gözbaşynda duranlary-da: ”Eýsem, meniñ ýeke<br />
özüm ş-şeýle uly işiñ hötdesinden geläýdimmikäm?” diýen gazaply<br />
pikiriñ gujagyna iterýär. Meniñ ”gazaply” diýýänim: üstünlige we<br />
şöhrata ýol açan adamynyñ öz eli, akyl-paýhasy bilen döreden<br />
gymmatlygyndan meýletin boýun gaçyrmak synanyşygydyr. Biziñ<br />
obamyza gezek gelende, şübhe asla ýerliksiz, bu üstünlik diñe siziñ<br />
atalyk aladañyzyñ netijesidir. – Musa öz damarlarynda sowap ýatan<br />
ganyñ garşylygyny ýeñip, Tal Taganyñ gyzgyn gursagynda ýylçyr<br />
kellesini goýdy. Býuronyñ agzasy öz ýetişdiren şahsynyñ selçeñ saçly<br />
ýylmanak kellesini atalyk duýgusy bilen sypalap, ”hany, bes, bes et!”<br />
diýen manyda çalaja ýeñsesine kakyp goýberdi-de, uly bolup<br />
görünýän kiçijik gözlerine biwagt inen atalyk gözýaşlaryny gury<br />
elýaglygyna siñdirdi. Musa ýapbaşykdan süýrgült kellesini<br />
howandarynyñ döşünden adam kowmunda görülmedik tizlikde çekip<br />
aldy-da, çygjarmakdan, gyrpyldamakdan mahrum gözleriniñ ýalan<br />
çygyny süpürip, dowam etdi: – Gulluş, elbetde, Gulluş! Meniñ<br />
gümanym güýçli! Obada şondan başga meniñ garşyma gitjek kim bar:<br />
dirilermi? Bu gülkünç. Haýp, men Gulluşyñ o dünýäde näme bilen<br />
182
meşguldygyny, niçik güýçlere daýanýandygyny bilemok. Edil<br />
alahöwreniñ bar-da, üstesine-de ol gömülgen dek gömelteý. Meniñ<br />
ondan ätiýajym uly.<br />
– Munuñ şeýle bolmagy ahmal, – Tal Tagan sowan mantydan birini<br />
gaýmaga ykjam basyp, gapdalynda gögerçin kimin galkyjaklap oturan<br />
Nabadyñ oýmakdan uly bolmadyk agzyna mylaýym zorluk bilen<br />
dykdy, soñra oña barmaklaryny ýalatdy. Nabat mantyny ýuwudyp,<br />
Tal Taganyñ agzyna añkardy. – Ýöne barybir bu ätiýaçdan size peýda<br />
ýok, diriler bilen işleşmeli. Onsoñam siz ilkibaşdan arkañyzy diremeli<br />
güýje dirändigiñizi unutmaly dälsiñiz, jenap ýoldaş Prezidentiñ meniñ<br />
ýanymda sarpasy belentdir... Men ýakyn wagtda siziñ gözilginç<br />
ukybyñyz barada hut Lariniñ özüne giñişleýin habar bermeli.<br />
– Siziñ saglygyñyzy hem rowaçlygyñyzy dileýärin! – Musa wepaly<br />
haşyrdady.<br />
Tal Tagan bu gezek açykdan-açyk ýylgyrmakdan çekinmedi.<br />
– Meniñkini-de diläñ, özüñiziñkini-de. Çünki şöhrata barýan ýolda<br />
görünýän hem görünmeýän belalar kändir, adamlaryñ arasyndaky<br />
gatnaşyk her bir çakdan çylşyrymlydyr, ägälik günde gerek,<br />
gözsüzbatyrlyk – ýerinde. Suwa girip, gury çykmagyñ diñe birje usuly<br />
bardyr, ol-da şoña laýyk eşigiñ bolmaly. Sansyz ýönekeýliklerden<br />
emele gelýän çylşyrymlyklardan baş çykarmazdan, adamlary edara<br />
etmek mümkin däl. Bu ýokary derejeli aladalar. Obada ornaşjak<br />
adam, medeniýete daýanyp-da ösüp biler. Men size kän owadan<br />
sözleri aýdyp bilerin, emma iş gyzza-gyzza gelende, ondan kime<br />
nepaga bar?! Horluga duçar bolmazdan öñ adam gözle, tapmadygyñ –<br />
işi pyrryk. Adamzady ýok etjek bolýana-da adamlaryñ özüne bil<br />
baglamakdan gaýry çykalga ýokdur! Ýagny, gepiñ keltesi, adamynyñ<br />
söwer dosty-da, ganym duşmany-da – onuñ öz ukybydyr. Göz<br />
dikýäni-de – öz iñ soñky pellehanasy... – ol gözüniñ gyýtagyny Abada<br />
aýlan ýaly etdi. – Halys ýañra-da bolupdyryn, içigara... Çygrymdan<br />
çykan ýerimde özümi ýigrenýän. Ýagdaý şeýle. Ýöne pelsepe<br />
otarmanam ýaşap bilemok, bu meniñ ömrümiñ manysy. Meselem,<br />
halk döredijiligini alyp göreliñ, ol aýylganç ösýär, ösmelem. Ýöne bu<br />
taýda folklor esasy zatmy ýa-da halkyñ güýmenjesi? Halky mumly<br />
ýüplüge öwürmek üçin onuñ öz ukybyny ulanman, eýsem kimiñkini<br />
183
ulanjak? Halkyñ özi öz hötdesinden gelmese, kim onuñ hötdesinden<br />
gelsin? Halky kökermek üçin ony böleklere bölmeli; biriniñ hakyny<br />
beýlekisine iýdirmeli, şony başarsañ, seniñ üçin zerur daýanç nokady<br />
emele gelýär, başarmasañ, dek oturanyñ ýagşy, oýna goşulma,<br />
güýçliniñ oýnuny synlap oñuber, zeýren, gybat et, garaz, günüñi geçir;<br />
diñe bu oýnuñ kadasyna ökdeler ýokary derjeli döwlet wezipesine<br />
umyt edip bilerler. – Tal Tagan öz pikirini jemlemek bilen boldy: –<br />
Diýmek, biziñ bu agşamky eden ähli gürrüñimizden şeýle netije<br />
çykýar: siz deputat bellenmändigiñize gynanyp-da, gynanman-da<br />
bilersiñiz, ol öz işiñiz, möhümi – munuñ üçin başga birini<br />
gynandyrjak bolmañ! Aslynda deputatlyk näme? Munuñ özi<br />
häkimiýete, häkimiýet bolsa, adamlaryñ üstünden ykrar edilen agalyga<br />
barýan ýoldur; ýöne unutmañ, adamlaryñ üstünden agalyk etmegiñ<br />
başga-da ýoly gyt däldir, oýlanyñ, agtaryñ, gözläñ, belki-de size has<br />
inçe ýol tapmak başardar? Tapmasañyz, onda diñe häkimiýet<br />
ugrundaky biwepalyklardan, dönükliklerden, intrigalardan, wagtlaýyn<br />
ýeñişlerden we ömürlik lapykeçliklerden doly rehimsiz göreş ýoly<br />
galýar. Adamlara erk etmek üçin her kes bir hili ýoly saýlaýar, akylly<br />
kişiler gorkuly ýola aýagyny sekmezden-de öz päk maksadyna ýetip<br />
bilýärler. Olar adamlaryñ ýüregine barýan ýoly gözleýärler. Elbetde,<br />
bu ýol diýseñ uzak we söz bilen beýan ederden inçe, kyýamatdaky<br />
rowaýaty gylsyrat köprüsinden ýöränden enaýy däl. Adamlaryñ esasy<br />
köpçülginiñ bu inçe hem tükeniksiz uzak ýoldan gitmäge ne kanagady<br />
ýetjek, ne-de zehini. Bu ugurdan ýörän öz öñüni özi arçamaly, taýyn<br />
ýol ýok, iliñ ýolundan ýöreseñ, ol diñe gitse-gelmeze eltip biler. Onsoñ<br />
köpçülik üçin näme galýar? Elbetde, iñ giñ, torç edilen, ýöne<br />
pellehana barýançañ ýagşyzada öwrülip ýetişerden has gysga ýol –<br />
häkimiýete barýan ýol galýar. Köpçülik hut şony-da saýlap alýar.<br />
Meselem, häzir deputatlygyñ gyzygy artdy, siziñ deputatlyga<br />
dyrjaşmagyñyzda hiç hili geñ-tañlyk ýok, olar iliñ gözüne köp ilýärler,<br />
nämüçin? Sebäbi deputatlyk – bu häkimiýet, onuñ açyk görnüşi.<br />
Jemgyýet indiden eýläk şonsuz ýaşap bilmejege meñzeýär; bu jähtden<br />
seredeniñ-de, siziñ ýagdaýyñyz umytsyz däl, dowla düşere aýratyn bir<br />
sebäp ýok, çünki ýurtda saýlawlar gün-günden köpelýär, biz<br />
saýlawlary basym her bir maşgala elýeterli ederis! Tä çörek<br />
184
olaýança saýlawlar bilen mydar etmeli bolmagymyz-da mümkin. Biz<br />
onuñ inçe tilsimlerini ele almaly. Saýlawlaryñ üsti bilen köpçüligi<br />
aññalak gapdyrmany öwrenmek – ine, biziñ öwrenmeli zadymyz!<br />
Çünki geljek – saýlawlaryñky, şonuñ üçin-de, biz bu ugurda<br />
ýöriteleşmeli. Umuman, hemme zat gowy, oñat, örän oñat, hatda<br />
ajaýyp diýseñ-de boljak! Gaýrat ediñ, ruhdan düşmäñ, siziñ ýoluñyza<br />
böwet bolmaga synanyşýanlaryñ kimlerdigi barada men gizlin oýa<br />
çuññur bataryn. Megerem, olaryñ meniñ azda-kände güman edýän,<br />
ýöne siziñ güman edip bilmejek adamlaryñyzyñ hilinden bolup<br />
çykmagy-da ähtimaldyr, bu taýda esasy zat – howsala düşmezlik hem<br />
öz syryñy wagtyndan öñ ýada-ýakyna paş etmezlik. Onsoñam, eger-de<br />
meniñ şübhäm hakykata ýakyn bolup, ol adamlar meniñ güman<br />
edýänlerimden bolup çyksalar, bar, aýdaly, ol bary-ýogy ýekeje adam<br />
bolaýanda-da, ne siziñ, ne-de meniñ oña çäräm ýeter. Bu mesele<br />
ýetjek derejesine ýetip, ahyrsoñunda paýtagta barar we şol ýerde men<br />
ony jenap ýoldaş Prezidentiñ hut özi bilen ikiçäk otyrkak, gepiñ<br />
gerdişine görä, ýatlamaga çalşaryn; şeýlelikde, kim bilýär, meniñ bu<br />
meseläni siziñ jan saglygyñyza täsir etmez ýaly derejede çözüp<br />
bilmegim-de ahmal. Emma bilip goýuñ, munuñ özi örän-örän kyn<br />
işdir, siz entek ýoluñyzy ýiti göreñzok, nämäniñ üstünden<br />
basandygyñyzy entek menem bilemok, diñe güman edýärin... Bu<br />
jemgyetden çykmak edil gireniñdäki ýaly añsat däldir, onsoñ Enaryñ<br />
ýurt Mejlisine deputat saýlanmagyna begenmäbilseñ begenme!<br />
Musa gaýdyşyn tozanly ýol bilen üsti brezent örtgüli ýeñil maşynyñ<br />
üstünde keýerjekläp gelşine, içini gepletdi: ”Bu nähili beýle bolýar?<br />
Tal Tagan kimi güman edýär? Men ony nädip bilmeli? Aýdyñ bolany<br />
ýekeje zat – meniñ ugruma çykýan kimem bolsa, ejiz kişi däl. Ýagşy,<br />
goý, ol adam ejizem ekeni diýeli-dä, eger ahyr netijede men ondan<br />
asgyn geljek bolsam, onda meniñ güýjümiñ niçesi bir pul? Ýok, meniñ<br />
haýdan-haý işe girişmegim, aýagymyñ aşagyny gazýany tapmagym<br />
gerek, belki, maña öñürtmek başardar? Belki, men diri galaryn? Ah,<br />
meniñ nähili ýaşasym gelýär?! Men hatda adamlaryñ arasynda<br />
ýaşamaga-da kaýyl!”<br />
Musa gözlerini çarhlap, gumak ýola tiñkesini dikip oturan sürüjisine<br />
seretdi, içini gepletdi: bulara erk etmek ýeñil iş däl, ugran ugruñ<br />
185
çarkandak. Ol öz ýaşlygyna dolanyp, bişen bugdaýlygyñ içindäki<br />
bolçulykda Menekli bilen geçiren günlerini ýatlady, gussaly ýylgyrdy.<br />
Ýaşlyk – ýaşlyk bolýar-da, etjek alajyñ ýok, ýöne, goý, Şaly Öwezli<br />
meselede özüni akja jüýje saýmasyn, munuñ bäbenegine barmak bilen<br />
basmaly wagt geldi. Ýola gözlerini dikip, gazdaky aýagyna agram<br />
berýän Şaly bu wagt durşy bilen gulaga öwrülipdi, onuñ ullakan<br />
kellesinde häzir diñe gulaklary işleýärdi.<br />
Musa öz başyndaky işleriñ gün-günden agralýandygyny duýup,<br />
ynjalyksyz owsundy. Özüne ezýet berýän içki pikirlerini<br />
jemlemäge çalyşdy: ”Enary äre bermeli. Toý nusgalyk derejede<br />
tutulmaly – bu häzir oba müdiriniñ iñ möhüm syýasy wezipesi. –<br />
Enar ärli hem bagtly bolmaly, bu onuñ ene-atasynyñ islegi.<br />
Bagtly hem ärli… – ýylan nägile hüñürdedi. – Eýsem-de bolsa,<br />
diñe Azyýada bu mesele şeýle ýöntem goýlup bilner, köneçil<br />
Azyýada! Äre çykan ilki bilen dok hem arkaýyn ýaşamaly,<br />
galany – her kimiñ öz düşünjesine görä. Eýsem, bu dünýäde kim<br />
bagtly: adamlarmy ýa-da haýwanlar? Görmegeýlermi ýa-da<br />
görksüzler? Erkeklermi ýa-da aýallar? Durmuşa çykanlarmy ýada<br />
çykmadyklar? Haýsy biri? Belki, guşlardyr? Elbetde,<br />
guşlar… – ýylanyñ mydama olara gözi giderdi, şonuñ üçinem<br />
ikirjiñlenmezden, olaryñ bagtyny saýlap aldy: – Olar uçup<br />
bilýärler, islän belentligine galyp, islän ýerine ýetip, islän<br />
ýerinde-de gonýarlar. Olar el ýeterden uzakda, erkin. Enar-da<br />
erkin bolmaly, munuñ üçin ony kime äre bermelidigini ol bilýär.<br />
Enar gözilginç owadan, emma, haýp, görk bilen bagt el tutuşyp<br />
gezmeýär. Eger gyzyñ mañlaýyna bagtly bolmak däl-de, owadan<br />
bolmak ýazylan bolsa, şonda nätmeli?!.”<br />
186
9. Kelte bazar<br />
Kakabaý Garasöýmez-de bir wagtlar bagtly boljak bolup görüpdi. Ol<br />
obadaky iñ görmegeý gyza aşyk boldy, nädip beýle bolanyny özi-de<br />
bilmedi; dogrusy, özünden soralan bolsa, onda ätiýajy elden bermezdi,<br />
belki, ol gyzyñ golaýyna-da barmazdy. Emma betbagtlyk onuñ<br />
özünden soraşman depesinden indi. Ol haçan iş-işden geçensoñ, nä<br />
güne düşenini bilip galdy. Bir aýlawda ol şol gyzy görmese bir gün-de<br />
ýaşap bilmeýänini, ölüp-öçüp barýandygyny bilip galdy: ne işdä bar,<br />
ne uky, ne-de ýaşamaga höwes. Ol Mejnuna dönüp, gyzyñ yzynda<br />
selpedi, onuñ geçjek ýoluny saklady, iñ erbedi-de oña itden beter<br />
ýigrenji, uly ile-de gülki boldy. Gyz oña ”barmysyñam?” diýmedi,<br />
halys degnasyna degensoñam oña gysgadan düşnükli jogap berdi: ”Öz<br />
deñiñi gözle, eşegem öz deñini gaşaýandyr!..” Bu jogaby alan aşyk<br />
ýigit hut dälilik derejesine ýetdi, enesi pahyr gyzyñ yşgyndan<br />
sowaşdyrjak bolup, tebibiñ salgy beren emini edip, oña itiñ<br />
ýalagyndan suw içirdi; şonda ol ilki birki güñ guduzlan ýaly düwläp<br />
gezdi, soñam señseläp, huk bolup oturdy, birnäçe hepdeläp ýeri-gögi<br />
tanaman, samrap ýatdy, ölümiñ öýunde aýak üstüne galdy; ýöne onuñ<br />
bu dünýä bilen arabaglanyşygy bozuldy, ol diñe bir ädini ýakan<br />
görmegeý gyzdan däl, eýsem adamlardan başbitin sowaşdy, ýüreginde<br />
olara ýigrenç hem gorky duýgusy ornaşdy; enesi oglunyñ adam<br />
sanyndan çykandygyny duýup, aglap öldi, ýöne ölmezinden öñ ogluny<br />
betbagt eden gyza erbet gargady, ”Müjerret ötesiñ!” diýdi. Ol gyz<br />
müjerret ötmedi, ýöne bagtly-da bolmady, durmuşa çykan badyna,<br />
entek toý ketenisi-de tozmanka, adamsy tamdan ýykylyp öldi-de, suw<br />
ýaly bäbegi bilen ýeke galdy. Ol bäbek Maraldy. Ynha, indem Öwez<br />
biwagt gidip, Maralam ýeke galdy; diýmek Kakabaý Garasöýmeziñ<br />
enesiniñ gargyşy olary galyndyranok. Kakabaý Garasöýmez muña<br />
indi begenjegini-de bilenok, gynanjagyny-da, onuñ üçin indi haýsy<br />
bolanda-da tapawudy ýok, geçmiş ony gyzyklandyranok, onuñ ýadyna<br />
zeper ýetendigi bildirýär, ol hiç zady ýatlap bilenok, geçmişden<br />
187
nämedir bir zat, haýsydyr bir waka ýadyna düşäýende-de, onuñ üçin<br />
gynanyp ýa-da begenip duranok, ýene-de derrew unudýar goýberýär.<br />
Bu wagt ol obanyñ aladasy bilen gümra, gijesini gündiz edip<br />
ylgaýar. Musanyñ gyssagly suratda paýtagta gidip, goýnuñ<br />
böwrekleriniñ-de özüne galmagy tüýs jüpüne düşdi, ýogsam onuñ<br />
basym hatda aşgazanynyñ sandan çykmagy-da ahmaldy. Bu agyr işi<br />
ol at-abraýa, şöhrada kowalaşyp däl-de, eýsem nähilidir bir islege<br />
boýun bolup edýärdi, ýöne ol islegiñ nämedigini özi-de bilip<br />
baranokdy. Belki, onuñ oba ýüregi awaýandyr? Dogrusy, awamazça<br />
däl, Musa geleli rowaç alan Çarwa obasy Kakabaý Garasöýmez<br />
bolmasa, nädip başyny çarasyn? Sebäbi müdiriñ indi oba eli degenok,<br />
ol iki günüñ birinde ýolagçy: haçan obada, haçan paýtagtdadygyny<br />
diñe çak edip oñmaly; şol sebäpdenem adamlar ätiýaçly: belanyñ<br />
haçan kimiñ depesinden injegini bilýän ýok. Gündiziñ günortany<br />
obanyñ edara jaýyndan Gulluşyñ gök dalak edilen jesedi tapylansoñ,<br />
obada batyrlyk satyp biljek galmady, aslynda beýle adamynyñ bu<br />
taýda bolanlygy ozalam gümana, kim ýersiz ýere başyny kel-kelä<br />
soksun?<br />
Garasöýmez häzirlikçe özi üçin iñ howpsuz işiñ ekiniñ<br />
aladasydygyny bildi. Onsoñ ol tüp yssyda aýlanyp, çekimlerde ýygnak<br />
geçirdi. Ýokardan tabşyryk şeýle: jenap ýoldaş Prezidentdir Býuro<br />
daýhanlary jandan ileri görýär, diýmek, gowaçany jandan ileri görmek<br />
– daýhanlaryñ borjy. Garasöýmez muny agrotehnikanyñ diline geçirdi:<br />
”Iýul aýynyñ ahyryna deñeç gowaça üç-dört gezek suwarylmadyk,<br />
hatar aralary dört-bäş gezekden bejerilmedik, iki gezek otalmadyk<br />
bolsa, onda bu barypýatan jenaýat. Kadaly ösen gowaçanyñ her<br />
düýbünde bu güne çenli hasyl berjek onbäş-onalty şaha, her şahada-da<br />
bäş-alty goza bolmaly.” Ol öz çykyşyny çekimleriñ hemmesinde iñ<br />
täze çagyryş bilen gutardy: ”Ýaşasyn, jenap ýoldaş Prezident, Býuro<br />
we himiki dökünler!”<br />
Agrotehnikanyñ kadalaryny Býuronyñ kesgitlenýändigini<br />
duýduranda, daýhanlaryñ begenjiniñ çägi bolmady. Onsoñ ol çürtümi<br />
iýulyñ ahyryna deñeç geçiren öñdebaryjy brigadalara göçme ýaşyl,<br />
ýaşyly ýetmediklere köneden galan gyzyl baýdajyklary paýlaşdyrdy.<br />
Adamlaryñ ony almak höwesi baýdajyklaryñ ätiýaçlyk sanyndan artyk<br />
188
geldi, şonda ol öz burnuny süpürýän elýaglygyna çenli reñke boýap,<br />
çöpe dürtüp, iki brigada şärikli gowşuryp gaýtdy. Zähmetkeşler<br />
görnetin ruhlandylar. Onuñ gelerine biri birinden sabyrsyz garaşýan<br />
daýhanlar, her bir sözüni eşitgir gulaga öwrülip diñlediler; gojalar,<br />
kempirler gözlerine ýaş aýladylar, çünki ir wagtdan bäri beýle<br />
ýürekdeş gürrüñi eşitmändirler; çekimden çekime aýlanyp, ähli ýerde<br />
günortan çykyş etmäge ýetişen Garasöýmez kabinetine gaýdyp<br />
gelensoñ, derrew ertiriñ aladasyna ulaşdy: ertesi kelte bazar günüdi...<br />
Bazarda ol ony-muny iýip-içer, göwnüni açar, Şemşatdan habar<br />
bilmegi mümkin. Aman ikisiniñ bolşuna nähili düşünmeli?<br />
Garasöýmez nägile oýurgandy, hatda onuñ aşagyndaky ýumşak<br />
kürsüsi-de jygyldap giden ýaly boldy; ol kürsüsine göz aýlady-da,<br />
pikir etdi: eýsem, är-aýaly oñuşdyrmak onuñ işimi? Nämüçin oña bu<br />
ýumşy buýurýarlar, näbelli. Aslynda olar nämüçin ýitirim boldular?<br />
Göräý welin, bu ýerde bir garañkylyk bardyr, ahyrynda ýüp syrygyp,<br />
onuñ boýnundan ilmese-de biri...<br />
Ertesi bazaryñ içinde adaty perwaýsyzlygy bilen aýlanyp ýörkä, bu<br />
pikir ony öz gününe goýmady. Garasöýmeziñ gözi bu gün şilliñ uzyn<br />
aýallardady, olar azda-kände saryýagyz bolaýsalara-ha, bar, onsoñ!<br />
Emma tä giç öýläne deñeç köw ursa-da ne Şemşada duşdy, ne-de<br />
Amana, onsoñ ol lapykeç halda yzyna gaýtdy. Ýolda gelýärkä,<br />
Gökjäniñ deñine ýetende, hemişeki dymma hemrasy birdenkä oña<br />
sowal berdi:<br />
– Sen meñ ýumşumy bitirdiñmi?<br />
– Nähili ýumuş? – duýdansyzlykdan ýaña allaniçigsi bolan<br />
Garasöýmez aksakgal goja garşy öwrüldi.<br />
Şonda aksakgal goja ýaşajyk akja guzynyñ gözleri bilen öz<br />
gürrüñdeşiniñ bäbeneginiñ içine dikanlady-da:<br />
– Birewe är ömründe işiñ düşse, olam bitmese, nätse bor?! – diýip,<br />
uly ili bilen mäläp goýberdi-de, çatrykdan öwrüldi ötägitdi.<br />
Onuñ hemişeki ýoly bilen tutduryp barýanyny gören Garasöýmez tä<br />
goja gözden ýitinçä aýagy duşaklanan ýaly agzyny öweldip, özüni<br />
gara dere basdyryp durdy, ol özüniñ garañky gorpuñ gyrasynda gezip<br />
ýörendigine ýene-de bir gezek göz ýetirdi; ynsan ýolundan sowlana<br />
Tañry ýolunda ýazylganlyk barmy?<br />
189
Garasöýmez oba gelip, derrew öz kabinetini gyzyl-dörjük etdi: heme<br />
zat öñki-öñkülikmikä? Belki, ol entek giç dälkä garañkydan bäriligine<br />
gol atyp ýetişer? Ol obada Musanyñ ýagdaýynyñ gowşakdygyny<br />
çaklady, Çary-kitabyñ: ”El-aýagynyñ çoruny ýuwmak üçin<br />
daýhanlara hepdede bir gün wagt bermeli” diýen ýönekeý çagyryşy<br />
obada kök urup gidip otyr, jenap ýoldaş Prezidentiñ kuwwatly döwleti<br />
bir zatdan ýykylsa, irde-giçde bu ölüm howply düşnükli talapdan<br />
ýykylar, emma Garasöýmezden özge entek muña üns berýän ýok,<br />
haýp! Bu ýönekeý islegiñ döwletiñ edil emenjek çukuryndan<br />
urýandygyna düşünenoklar, halk bu ideýany köpçülikleýin goldap<br />
biler, aýratynam ýaşlar; olar sabyny ölemen gowy görýärler, indiden<br />
eýläk sabynsyz ýaşamak islänoklar. Ýaşlary köşeşdirmek üçin<br />
garrylaryñ dili gerek, diýmek, obada aksakgallaryñ güýçli hereketini<br />
döretmeli, olary sabyna garşy çykyş etdirmeli, munuñ üçin bolsa,<br />
olara bir tokgadan mugt sabyn paýlamaly bolar. Olaryñ söýdügi ýas,<br />
diýmek, isleglerini bitirmeli bolar... Olary ýasdan kösemeli däl! Çarykitabyñ<br />
pikirdeşleriniñ hötdesinden gelmäge kanunyñ güýji ýetmedik<br />
güni kanundan ýokarda duran güýjüñ gerek boljagy ikuçsyz: Azyýada<br />
bu elmydama gojalar hem gojalan däp-dessurlardyr!<br />
Garasöýmez özünden göwnühoş ýylgyrdy: ol döwlete gerekli adam,<br />
Çarwada ýaşulularyñ Halk hereketini döreder. Birdenem ol sägindi,<br />
soñra-da içini çekenini duýman galdy: gör, jenap ýoldaş Prezident<br />
niçiksi öñdengörüji!<br />
– Eý, garañky güýçleriñ hökümdary, özüñden medet! Bize pikir<br />
etmek – haram! Biziñ tutan guşumyz gyzyletene bolup çykýar. Siz<br />
ony birçak ütüp goýan!<br />
Garasöýmez dyzanaklap bardy-da, seýfi açyp, ol ýerden öz<br />
generallyk lybasyny çykardy, ony bir laý egnine geýip, çüñkdäki<br />
aýnanyñ öñünde eýlesine-beýlesine aýlandy, sag elini çekgesine<br />
ýetirdi, aýnanyñ bir çetinden ýüzüne sypaýy garap duran surat, onuñ<br />
harby tagzymyny oñlap, çuññur kanagatlanma bildirdi...<br />
Obanyñ ykbaly onuñ elinde, indi diñe işläbermek galýar, onuñ<br />
ömürboýy eden arzuwy – işlemek dälmidi näme? Iş diýeniñ her hili<br />
bolýar, indi seredip görse, onuñ bütin ömri telli-pellide geçipdir,<br />
suwytly ýetişen işi ýok, diýmek, ol bu çaka çenli öz aşygynyñ alçy<br />
190
gopjak gününe garaşan ekeni; ine-de onuñ diýen güni geldi, ol indi öz<br />
maksadyna ýeter; ýöne özüniñ näme maksadynyñ bardygyny Kakabaý<br />
Garasöýmeziñ özi-de entek anyk bilenok, ol edil Aý aýdyñda ukuly<br />
gözleri açyk gezip ýören ýaly: çala saýgardýan zatlaryñ sudury<br />
öñünde albaý bulap, ony yzyna düşürmäge jan edýär, olam şol bulambujarlyga<br />
garşy erksiz ümzük atýar. Geçen ýoluna göz aýlasa, giden<br />
garañkylyk, onda-da nämüçindir onuñ öz geçmişinden göwni hoş,<br />
adamlar oña mundan beýläk boýun egmäge taýyn, şondan beter özüne<br />
nämedir bir zadyñ gerekdigine ol şübhelenýär, yzy näme bolsa – şol<br />
bolsun; adamlardan ökde çykyp, olaryñ özüne alaçsyz boýun egişini<br />
görüp ýaşamakdan hezil bu dünýäde onuñ üçin näme bolup biler?!<br />
Aslyýetinde ol kim? Hiç kim. Garasöýmez. Indi ol rowaç müdiriñ sag<br />
eli. Müdir oña ynanýar, ondan beter merk gerekmi? Bu ýöne bir ynam<br />
däl, doganlyk duýgusy, obada indi ondan bidin çöp başy gymyldanok;<br />
Aman bilen Şemşatly meselede ol käbir zada göz ýetirdi, iñ bärkisi,<br />
oña geñsi ýumuşlar buýrulýan bolsa, bu ýöne ýere däldir; müdir ony<br />
ýanyna çagyrdy-da: ”Diñe saña ynanýan, meniñ paýtagtlyk işim bar,<br />
şol ýerden gelýänçäm, nämäniñ nämedigini belli et!” diýdi.<br />
Garasöýmezem kelte bazary elek-soky etdi, emma işi şowuna<br />
bolmady, nätsin? Aslynda Amanyñ bu eden işi Garasöýmeziñ özünem<br />
alada goýman duranok: aýalyna göz görkezjege çöl ne derkar? Ýöne<br />
bu ýerde garaşylmadyk bir syr ýatan bolsa, şonda nätjek?<br />
Garasöýmez kabinetde ýeke özi galyp, ynjalyksyz oýlandy.<br />
Müdiriñ gaýdyp gelmeli güni ertir ýa-da birigün, hatda onuñ şu<br />
günem bir ýerden çykaýmagy ahmal, elbetde, paýtagta gidenligi<br />
ugrunda bar bolsa... Garasöýmez töweregine ätiýaçly garady, onuñ<br />
bilenem ynjalman, hasyrra ýerinden turup, oturan stolunyñ aşagyny,<br />
bir burçda duran eşik şkafyny, alynky diwaryñ bir ganatyny uza<br />
boýuna tutup duran dokumentli tekjeleriñ ilki aşagyny birin-birin<br />
gözden geçirdi, käbiriniñ aşagyna kellesi sygman kösendi, kellesini<br />
sokmasa-da, göwnüne jaý görmedi: deşik kän! Soñ ol şkaflaryñ<br />
içlerini hem birme-bir gapy-gapy açyşdyryp, birýandan barlap çykdy,<br />
Hudaýa şükür, ýok ýaly... Hudaý ýadyna düşende, Garasöýmeziñ<br />
süññi elendi, ol nätanyş bir ýaba giren ýaly, ondan akýanyñ suwmy ýa<br />
nämedigini anyk bilmän boýlap barýanyñ duýgusyny başdan geçirdi,<br />
191
özüniñ ätiýaçsýzlýk edýändigini kellesinde aýladý; onsoñ ýene-de<br />
oturyp bilmedi, jaýyñ içinde ters aýlanyp ugrady, görnüşine görä, her<br />
zat-da bolsa, jaýda ýeke özi ýaly?<br />
Garasöýmez öz hojaýynynyñ sowuk gözleri ýadyna düşende ini<br />
üşüdip, süññüni tutup bilmedi; ol Musadan häzire çenli ýeke gezegem<br />
öñ nirede pete-pet gabat gelendiklerini sorap görmäge milt etmedi,<br />
emma ol gözlerde uçursyz bir tanyşlyk bardy; jygyllyk bazary giñ,<br />
galabalyk, düşnüksiz, onuñ mähellesem beýleki bazarlardan parhly;<br />
Garasöýmeziñ öz göwnüne ýakyn, syrly hem garañky; eger-de kimdir<br />
biri oña: ”Sen bazara gatnamañy goý, şonda ömrüñ ötinçä iýjegiñiçjegiñ<br />
menden...” diýäýse-de, ol oña näme diýjegini bilmezdi; belki<br />
”bor” diýer, ýöne diýmezligi-de ýakyndyr; munuñ kimin güýç ýetmez<br />
borjy boýnuna alaýsa-da, megerem, ol öz nebsewürliginiñ pidasy<br />
bolup, ýarym ýyla-da ýetmän, ýüregi ýarylyp ölse gerek? Bazarda<br />
gören-eşideni oña ýaşamaga kuwwat, ýaşaýyşyna many berýär, ol<br />
ýerde edilýän söwdanyñ öz gymmaty bar; eger-de kimdir biri beýle<br />
däldir diýip, jedel etjek bolsa, Garasöýmez ol adamyny itden beter<br />
ýigrenmäge taýýar, ýigrenmese-de, ondan öler ýaly gorkar: ýalany<br />
utanman-çekinmän gös-göni ýüzüñe aýdyp bilýänden gorkaýmalydyr!<br />
Ir döwürde bir gezek ol iki adamynyñ söwdasyna araçy boldy: bir<br />
goja bilen ýaş ýigidiñ. Ýaş bolup, ol bu görülýän ýaş ýigitlerdenem<br />
däl, belki-de, bu söwda baş goşmazdan öñ ol öz ýaşlygyny haýsydyr<br />
bir çet ýurtda, meselem, Eýranda, Kawkazda ýa-da belki Russiýada<br />
ýaşap geçirendir, çünki onuñ görnüşi diýseñ täsindi: bir görseñ,<br />
añryñy bäriñe getirýän gedem, bir görseñem, edil neresse çagañ barda:<br />
ynanjañ, yñdyrma; onsoñ neneñ oña ýüregiñ awamasyn? Ýat ilde<br />
öz ömrüni biweç geçirenleriñ haýsy biri ahyr ýaşda öz ildeşleriniñ<br />
ýüregini awatmaz?!<br />
Ana, onsoñ ol ýaş ýigit öz gowy lybasyna buýsanyp, öz keşbine hem<br />
ýap-ýañy çekgelerinden kümüş sepen, islendik hyrydarda ynam<br />
oýaryp biljek salykatly keşbine bil baglap, ýaşuly kişiden onuñ satyp<br />
oturan demir-dümürleriniñ hemmesini birden satyn almakçy boldy;<br />
olaryñ söwdasy, megerem, örän uzaga çeken bolmaly, çünki<br />
Garasöýmez olaryñ arasynda peýda bolanda, olar eýýäm set müñ<br />
gezek el urşup, set müñ gezegem ”sen aşak düş-de, sen ýokary galyñ!”<br />
192
töwereginde köwsarlana meñzeşdiler; Garasöýmez muny olaryñ,<br />
hamana, köne tanyşlar ýaly biri-birine hoşamaý garaýyşlaryndan hem<br />
aşa sypaýy äheñlerinden bildi, şonuñ üçinem: ”Hany, gel, Tañrynyñ<br />
bendesi, sen biziñ söwdamyzda araçy bol!” diýenlerinde, munuñ kimin<br />
hoşniýetli adamlaryñ raýyny ýykmagy özüne uslyp bilmän ýanlaryna<br />
geldi-de, ikisini elleşdirip, üstünde öz gödeñsi elini goýdy: ”Sen-ä<br />
satdyñ, senem aldyñ; seniñ soranyñ munçady, seniñ diýeniñ munça,<br />
senem haýryny gör, senem!” diýip, ol ikisini hoş etdi. Bular bada-bat<br />
”bolýar-da-bolýar” diýişdiler-de, yz ýanyndan öñki endiklerine görä,<br />
ikisi iki ýerden söwdalaryny bozarman boldular; Garasöýmez<br />
bulardan ara açarman bolup, gyrada çommalyşyp oturan<br />
aksakgallaryñ hem ýañy sakgal goýberden demirçidir agaç ussalaryñ<br />
uzyn hatarynyñ ugry bilen birki ädim urupdy; söwdanyñ ýañadandan<br />
bozulandygyny añşyryp, ol daşlaşmanka ýene-de yzyna öwrüldi;<br />
şonda ol bu alyjy bilen bu satyjyny beýle añsat oñuşdyryp bilmejegini<br />
duýdy, olaryñ arasynda has yhlasly durdy, netijede öz ýaşlygyny<br />
gaýry ýurtlarda geçiren alyjy daşyndan seredeñde, bäş wagtyny<br />
sypdyrman namaz okaýandyr diýdirýän perişde sypat ak sakgally<br />
gojany öz diýen ýerinden, bir depik gumy bilen durşuna satyn aldy-da,<br />
bahasyny boýnuna dakyp, yzyna tirkedi ötägitdi; ”Bu gojanyñ özi<br />
maña harydyndan arzan düşjek!” diýip, nätanyş kişi töweregine it<br />
ýylgyryşyny etdi; şonda bazar mähellesi gojanyñ o diýen gymmadam<br />
däl ekenligini görüp galdy; seredip otursalar, ony satyn almak üçin çet<br />
ýurtly hökmanam däl ekeni, bu ilde-de oña gurby çatjak, meger, bir ýa<br />
iki däldir. Gojanyñ harytlary onuñ gulakjynly oglunyñ eline geçdi,<br />
ýöne ol öz atasyny çet ýurtlynyñ eline berip durka, gözlerinden boýurboýur<br />
ýaş dökdi, eger ol atasynyñ bahasyny sanap, güýmenmedik<br />
bolsa, onda, Hudaý saklasyn, belki, onuñ bu çökder hasratdan ýüregi<br />
çat açyp ölse-de ölerdi; atasyny ynjytmajak bolup, onuñ idiljek<br />
tanapyny niçiksi ýumşakdan saýlap berendigini bir görsediñ, onda<br />
eger añrujy ýüregiñ daşdan bolaýmasa, gözüñ ýaşyny saklamak<br />
mümkin däldi; onuñ eli syrtmakly kösenip elewreýşini görenleriñ<br />
içinde bozulmadygy azdyr, birlän-ikilän bolaýmasa, asla ýokduram;<br />
Kakabaý Garasöýmez beýle doñýüregiñ birini-de görüp bilmedi;<br />
onsoñ gulakjynlynyñ ýüzüne ýiti-ýiti seredende, ol onuñ gözlerinde<br />
193
kyrk ýaşlynyñ çemeçilligini hem-de ýaş ýigidiñ durmuşa höwesini<br />
gördi: niçiksi adamlar, niçiksi söwda! Iki tarapam razy, iki tarapam<br />
utdy, ýöne gaýgysy kesesinden synlany ýykjak!<br />
Garasöýmez möññüribermekden zordan saklandy, onuñ bagry<br />
paralanyp, ýüregi elendi, ýöne çydady, çünki ol soñra adam şekilli<br />
iýip-içmeli, ukusyny almaly, mal otuny ýygmaga gitmeli; bazarda<br />
onuñ gözi kän zat görýär, olar biri birinden söwdaýy, ýöne welin,<br />
içinde onuñ ir bulanan gyýkmak gözlerinden ýaş dökdüreni ýok, çünki<br />
ol bazar adamsy. Bazarda onuñ alkyş iýen gezegem, gargyş iýen<br />
gezegem kän, ýöne ondan aýagyny kesmek onuñ başarjak işi däl; anna<br />
agşamsy geldigi, edil ýeñsesinden itilen ýaly ol ýere<br />
ýegdekläbermelidir.<br />
Ýöne bütin ömri gatnasa-da, Garasöýmeziñ jygyldyk bazarynyñ<br />
hemme syryny añşyryp bilmedigi aýdyñ. Ol bazaryñ syrlaryny ýetik<br />
bilýän kişi aslynda barmykan beri? Elbetde, ak sakgallary döşüni<br />
ýapyp duran gojalar, Garasöýmeziñ göwnüne, köp zatdan habarly<br />
görünýärler, bu dünýäde olaryñ bilmedik syry bar diýseñ, kim<br />
ynansyn? Onsoñ bazarda eger biri utsa, şol gojalar utmaly, emma<br />
olaryñam çoçgara çolaşmagy bazarda başy gowgasyzyñ ýoklugynyñ<br />
alamaty dälmi näme? Eýsem, onuñ gözüniñ gören ýene bir gezeginde<br />
hut şeýle bolmadymy? Goja söwdada lüt utuldy, jüllikgöten galdy,<br />
ahyrsoñunda-da öz eli bilen sellesini boýnundan orap, bir ujuny<br />
alyjynyñ eline tutdurdy, ýöne entegem alyjy ynsaply bolup çykdy, ony<br />
südenekledibermän, iki ädimden añyrda arkasyna hopba etdi ötägitdi.<br />
Ana, onsoñ Garasöýmez bazarda adam söwdasyny eden ýaly boldy<br />
galyberdi. Ýogsam, öz nyrhyny gojanyñ özi kesmedimi näme? Bazar<br />
bakgaly-da, heý, öz bahasyny kesekä ynanarmy?<br />
Garasöýmez şondan öñem, soñam iniñi digdiredýän gümürtik<br />
söwdalaryñ ençemesiniñ gözli şaýady bolup gördi. Bir gezegem ol,<br />
hemişekisi ýaly, öz keýpine bazaryñ içinde aýlanyp ýördi, çigit<br />
satanlaryñ deñinden geçse – gysymynda çigit, patrak satanlaryñ<br />
deñinden geçse – patrak, bazarçy-da, garaz, agzy gäwüşsiz duranok;<br />
onýança-da, ynha, bardy bir galmagalyñ üstünden: bir ýaş ýigit<br />
öñünde petde-petde edip üýşürip goýupdyr-da, gelene-geçene<br />
haýsydyr bir gazeti mazamlap otyr, ýüregi ýuwkalardan iki-ýeke onuñ<br />
194
harydyny bahaladýanam ýok däl; onuñ söwdasy töweregindäki<br />
demirçileriñkiden ýa-da bolmasa, deri eýleýänleriñkiden pes diýibem<br />
boljak däl, ol alyjylar bilen çalaja çekeleşmäne-de ýaltananok; onsoñ<br />
ötegçileriñ iñ bolmanda üçden biri ýa-da hatda gylla ýarysy<br />
hödürlenýän harytdan, garaz, edinýär.<br />
Gazet-jurnal Garasöýmeziñ ömründe hüýi alan zady däl, ol<br />
gazetleriñ özünden olar hakdaky myş-myşlary has gyzykly görýär;<br />
paýtagtda çykýan gazetleriñ biri hakynda ir wagtlar eşideni häzirem<br />
onuñ ýadyndan çykanok; umuman gazetleriñ hemmesiniñ-de kimiñdir<br />
biriniñ emri bilen çykýandygyny gürrüñ edýärler, ol adam bolsa,<br />
gazetiñ puluna öz gylyksyz gaýnenesine kaşañ jaý gurdurýarmyş;<br />
elbetde, ondan bäri är ömri geçdi, ol jaýyñ bireýýäm gurlup gutaran<br />
bolmagy-da, ýa-da ol haýýar gaýnenäniñ birçak amanadyny tabşyryp,<br />
sakar dowzahyñ oduna gowrulyp ýatan bolmagy-da ahmal, emma her<br />
halda Garasöýmeziñ göwnünde ilkibaşdan gazetler dogruda galan<br />
erbet güman öçüşenok, belki, onuñ göwnünde gögerip biljek ýeke-täk<br />
ekinem şoldur, ony kim bilýär, ýöne gümandan aýrylsa, onuñ ýeriniñ<br />
düýpden hazlap ýatan boşluga dönmeginden eýmenýän bolmagy-da<br />
ahmaldyr? Onsoñam ol adamynyñ gaýnenesiniñ jaýy salnyp gutarany<br />
bilen, eýsem paýtagtda hemme gaýneneler jaýly bolaýýarmyşmy?<br />
Ýogsa-da, ol gurluşyk gutaransoñ, yzyndan ýene bir şonuñ ýaly<br />
çylkasyz köşgüñ düýbüniñ tutulmandygyna, gazetleriñ indiden eýläk<br />
öz erkine çykjakdygyna kim güwä geçip biler? Onsoñ nämüçin<br />
alagedin Garasöýmeziñ gümany göwşüldäbermelimiş?<br />
Ana, onsoñ Garasöýmez ýañky ýigidiñ harydynyñ bazarda alyjy<br />
tapyşyna aşyk bolup, onuñ golaý-goltumynda az-kem köwlendi,<br />
onýança-da ýene bir kişi gazet almaga geldi, ol geleniñ gara çynydy,<br />
añyrdan gelşine: ”Getir bärik, maña iñ gowy gazetiñden birini!” diýip,<br />
owadan balagynyñ jübüsine elini sokdy, asyl onsuzam onuñ elinde<br />
eýýäm bir petde pul bardy, onuñ harydyñ puluny nagt etjekdigine<br />
ikirjiñlenmäge sebäp ýokdy, ýöne ýañky ýaş ýigit onuñ ýüzüne<br />
aşakdan ýokaryk syrtaryp seretdi-de: ”Gazet gutardy, siziñ geljegiñizi<br />
men bilmändirin, agasy!” diýdi. Alyjy beýle adalatsyzlykdan ýaña<br />
entek garrylyga ýanaşmadyk suwlañ ýüzüni naryñ reñkine boýady, ol<br />
hatda gahardan hyrçyny dişläp, duran ýerinde ýylan dek towlandy;<br />
195
alyjynyñ gahar-gazabyndan gorkan Garasöýmeziñ adamlaryñ<br />
arkasynda bukulasy geldi, ol şeýle-de etdi, çünki öz döreden harydyny<br />
alyp bilmän, iki elini burnuna sokup galan ýaş ýigidiñ gazabyndan<br />
gorkmazlyk gözsüzbatyrlykdy; diñe bir Garasöýmez däl, märekäniñ<br />
içinde bu paşmadyk söwdadan çekinip, biri biriniñ arkasynda bukulan<br />
başga-da az bolmady; alyjy ýigit bu zatlardan habarsyz, ýaşytdaş<br />
satyjy bilen bar-ha beter gidişdi; oña ynansañ, hamana, alyjynyñ ähli<br />
betbagtlygynda, bu oturan ýaş ýigit günälidi, täze gazetsiz galany üçin<br />
ol indi mundan beýläk näme edip, näme goýjagyny bilenokmyş,<br />
ugruny ýitirenmiş; onsoñ ol gazetçiniñ üstüne egildi-de, sag elini<br />
goltuk jübüsine sokup, dişini gyçyrdatdy: ”Men señ bilen<br />
hasaplaşaryn!” Olaryñ töweregini gallap duran ötegçileriñ içinde içini<br />
çekenleri gytlyk etmedi, Garasöýmeziñem injigi saññyldady, onuñ gan<br />
dökülenini göresi gelenokdy, gäbiniñ azmagyndan çekinýärdi; şol<br />
barmana märekede Çary-kitaba-da onuñ gözi kaklyşdy, ol ýüzüni ak<br />
tam edip, halys näderini bilmän durana meñzeýärdi. Ana, onsoñ bu<br />
sözi eşiden gazetçi-de: ”Gel bäri, hasaplaşsañ!” diýip, sag elini goltuk<br />
jübüsine boýa-boý goýberdi; märekäniñ içindäki aýal-ebtatlardan<br />
çirkin ses edip, arkan serpilenleri-de boldy; märeke soñra wakanyñ<br />
yzyna kaýyllyk bilen tomaşa etdi; ellerini goltuk jübülerinden yzyna<br />
çykaranlarynda, garşydaşlaryñ ikisiniñ gysymy-da petde-petde<br />
pulludy; onsoñ olar dodaklaryny müñküldedip, hersi öz puluny<br />
sanamaga oturdylar; baý, gidişdiler-ä! Ilki nagt pullar sanaşyldy,<br />
onsoñ bankdaky hasap, onsoñ algy-bergi, dikleşik gutaranda, gazetçi<br />
ýüzüni sallady; gepiñ tümmek ýeri, gazet satyn almakçy bolan ýaş<br />
ýigit ahyr netijede gazetçiniñ özüni satyn alýandygyny yglan etdi;<br />
bazar mähellesi muny eşidip, ýeñillik bilen dem aldy, adamlaryñ<br />
egninden gara daş aýrylança boldy, eýsem nähili bolsun, ol ikisi<br />
ýakatutda girip, ganjaryşsa nätjek? Bu gümürtik söwdadan şundan<br />
başga nämä garaşyp boljak? Entegem olaryñ gökdäki dilegi ýerde<br />
gowuşdy bilmeli. Ýöne mähelle näçe ýalbarsa-da, alyjy öz harydynyñ<br />
boýnundan ýüp salmady, ol bazara eli zynjyrsyz gelipdir, belki şol<br />
sebäpli, belki-de onuñ üçinem däl-de, ýöne özüniñ ýerinden gelme<br />
sypaýylygy üçin, garaz, edil gadym wagtlarda edilişi dek, ol öz<br />
harydynyñ elinden tutup, bazaryñ içi bilen ýöredi gidiberdi; bu wagt,<br />
196
daşyndan seredip, olaryñ haýsynyñ satlyk haryt, haýsynyñ-da haryt<br />
eýesidigini bilmek kyndy, hatda mümkinem däldi, olar edil ekiz dogan<br />
ýa-da halys bagry badaşan dostlar ýaly deñ ýöreşip, ýürekden<br />
gürrüñleşip, aram-aram biri biriniñ ýüzüne hoşamaý ýylgyryşyp<br />
barýardylar, diñe käýarym birazajyk yzdan barýan ýaş ýigit,<br />
birazajyk öñden ýöräp barýanyñ rehimdarlygyny öwýärdi, elinden<br />
tutup barýanyñ yzyny eýgermäge jan edýärdi.<br />
Garasöýmez olaryñ yzyna garama-garama düşüp, tä bazar mähellesi<br />
seýrekleýänçä ýöredi, soñra birden olaryñ gözlerine ilerin gorkusy ony<br />
yzyna dolady, emma göwnüne bolmasa, barybir satyn alnan ýaş ýigit<br />
Garasöýmeziñ yhlas bilen özlerini yzarlap gelşini gördi hem oña<br />
nähilidir bir naýynjar yşaratlary etdi, ”meni halas et!” diýen ýaly bir<br />
nyşan berdi, şonuñ üçinem Garasöýmez sylagy barka, gaýtadan<br />
mähelläniñ içine özüni uranyny kem görmedi; ýedi ýada kömek etjek<br />
diýip, kelläñi kel-kelä sokaýsañ nätjek? Bu ilde her kim öz başyny<br />
çaranda azmy?<br />
Bazaryñ içinde Garasöýmez özüni akar ýabyñ içindäki balyk kimin<br />
erkana duýýar: hiç kim ondan hasabat soranok, habar gatanok,<br />
ýalñyşyp-beýleki edip habar gataýan ýerinde-de, ”aýlanmaga geldim”<br />
ýogsa-da, ”ony-muny almak işim bar” diýäýmeli, onsoñ kimem bolsa,<br />
sowal beren ýoluñdan sowlar gider; adamlar, adatça, edil pete-pet<br />
gelen tanyş ýüzden sen-men ýok ýüzüni sowup geçip gidibermäñ<br />
alajyny tapman sorag berermen bolýarlar, emma welin, edil şol<br />
adamlar günüñ ikindini ýa-da bolmasa, ertesi oña obada duşagedin<br />
gaýtadan habar gatybermäge milt ediberenoklar, öñkije boluşlary,<br />
onuñam öñki bolşy; aslynda kelte bazara onuñ çet obasyndan setandaseýranda<br />
bolaýmasa, adam aýagy düşenok, olaryñ pikiriçe, kelte<br />
bazaryñ söwdasy bärden gaýdýarmyş: gum adamlary-da! Kelte<br />
bazaryñ uzyn öwrümlerini, onda niçik söwdalaryñ edilipgoýulýandygyny<br />
bilenliginde, beýle boljakmy? Onda olaryñ uly<br />
bazardan göwünleri geçmegem daş däldir, ýöne adamlar nämäniñ<br />
nämedigini biljegem bolanoklar, köne endikleri bilen ýykma-ýykylma<br />
gydyrdanmak olaryñ añrybaş käri.<br />
Garasöýmez Musany ýöne ýerden hüýüniñ almandygyny bilýär,<br />
onuñ öñünde bergisi bar bolsa bildiñmi? Ýöne ol ikisiniñ öñ ýoly<br />
197
kesişdimikän? Belki, kelte bazarda demirçi ussalaryñ hataryny bile<br />
syrandyrlar? Belki-de, olar kirşene gömlüp, ýol ýörändirler? Mysal<br />
üçin, onuñ ýadyna şuña meñzeş bir waka düşýär... Bir döwürde<br />
nätanyş bir aksakgal kelte bazaryñ ýolunda görnerdi. Ýalñyşmasa, ol<br />
Gökje obasynyñ deñinde yzyndan ýeterdi; Garasöýmez onuñ nireden<br />
gelip, nirä ýitirim bolýanyny bilip bilmän geçdi, ýöne Tañrynyñ ýoly<br />
olaryñ ikisini-de gitjek ýerine äkider, olaram uzak ýolda dilinden aran<br />
ýolagçy dek, seslerini çykarman, kä ýanaşyk, kä tirkeşik ýöräp, kelte<br />
bazara barardylar. Gaýdyşynam şeýle. Ýöne häzir ondan: ”Şol goja<br />
kimdi? Haýsy obadandy?” diýip soralsa, jogap berip biljek gümany<br />
ýok, näbilsin? Olam bir Tañry bendesi, bendeligi çyn bolsa? Ýöne<br />
onuñ hojaýyny – başga hörpden gopýana meñzeş. Ol ýene oturan<br />
jaýynyñ içine gorkuly göz aýlady, müdiriñ paýtagtda däl-de, belki, şu<br />
töwerekdedigini syzýan ýaly, ynjalykdan gaçdy; gorkusy<br />
çuńlaţdygyça-da, onuń adamlara jyny atlandy, olary gyran-jyran<br />
etmäge höwesi artdy. Müdir ony ýöne ýere ýaran edinenok, bu obada<br />
adamlaryñ içini ondan gowy biljek kim bar? Gowy tanany üçin dälmi<br />
onuñ hergiz adamlardan çeke durany? Ýöne Kakabaý Garasöýmezi<br />
müdiriñ holtumyna iterýän düşnüksiz güýç näme? Hernäçe urunsa-da,<br />
oña bu syryñ düýbüne ýetme ýok, onuñky diñe añtamak, şübhe,<br />
güman... Onsoñ neneñ ejizlemesin, ýöwsellemesin?! Adamlar nämä<br />
düşünmeseler, şondan gorkýarlar, boýun egýärler. Düşünen zatlaryna<br />
garşylyk görkezýärler. Diýmek, Garasöýmeziñ adamdan tapawutly<br />
ýeri ýok-da?<br />
Onuñ özi üçinem geñ, ýöne Garasöýmez hiç ýerde özüni bazardaky<br />
ýaly arkaýyn duýanok, kim bilýär nämesinden, şol taýyk bardygy ol<br />
edil atasy öýüne görme-görşe gelen gelin ýaly gül-gül açylyberýär,<br />
käýarym ol bazaryñ bir çetinde hiç kime görünmän ýatybam turýar;<br />
şonuñ ýalyda ol ýedi ýyllyk ukusyny alýar; gelen-geçen ony görýär;<br />
demirçileriñ, nas satanlaryñ ýa-da agaç ussalarynyñ arkasynda oýluga<br />
çolanyp, saññy dişlerini görkezip hor çekip ýatan adamyny görmäýin<br />
diýeniñde nädip görmejek? Köplenjem ol nas satanlaryñ arkasynda<br />
ymyzganýar, bu ýeriniñ howasy onuñ göwnünden turýar: siñek ýok,<br />
beýleki mör-möjeklerem bu ýerden gaçalak edýärler, bu taýynyñ<br />
ukusy onuñ üçin tapylgysyz süýji, agryljyk ys adam saýlaýar.<br />
198
Garasöýmez bir gezek nas satyp oturan kişileriñ birine hyrydar<br />
çykyşlaryny hem gördi; görenok-da, eşitdi, ilki bu oña düýş bolup<br />
göründi; söwdanyñ başy nämeden başlandy? Ol bazara aýlanypaýlanyp,<br />
usurgap ýatyp galdy, aşagyna köne donuny düşendi, üstünede,<br />
nas satanyñ donunyñ synyny çekdi, dessine-de onuñ: ”Nasa gel,<br />
ha-aw!” diýen sesine öz horruldysyny goşdy; näçe ýatandygyny<br />
bilenok, ýöne birnäçe wagtdan soñ, oña şeýle bir düýş göründi,<br />
görünenogam-da, ýöne eşidildi... Hamana, añyrdan gelen geýnüwli<br />
biri, nas satandan üç-dört dolam nas alýar, nas satan begenip, oña<br />
derrew çilim eden kagyzlaryna ýap-ýaşyl ýagly nasyndan gaplap<br />
berýär; ol adamam şol oturan ýerinden gitmän, çommalyp, satyn alan<br />
nasyndan agzyna atyp görýär, onuñ agzy nasly başyny ýaýkap<br />
oturyşyndan nasa göwnüniñ ýetendigini belli, muny hatda ukuda ýatan<br />
Garasöýmezem bada-bat añşyrýar; soñ alyjy kellesini humarladan<br />
nasy nas satanlaryñ üstaşyry ”püfläp” goýberýär; ukuda ýatan<br />
Garasöýmez ýüzüne ýagan uşajyk nas gatyşykly tüýkülik<br />
damjalaryny, kerep syran ýaly, eli bilen iküç öwre syryp goýberdi,<br />
beýlesine agdaryldy; onýança söwda täzeden girişildi. ” – Maña on<br />
kilo nas ber!<br />
– ”Onça nasym ýok! – nas satan saññy dişlerini görkezip loh-loh<br />
gülýär. – Sende-de onça pul ýokdur.<br />
– ”Meñ pulum bolmasa, özüm günäli, sen harydyña jogap ber,<br />
gepleşdikmi? Ýöne, ýaşuly, gülme!”<br />
– ”Gülüşmekden aýyrmasyn! Gülme diýseñ, ygtyýar özüñde, halypa!<br />
– ol nas atmakdan ýaña sap-sary bolan saññy dişleriniñ düýbüni<br />
görkezýär. – Ýöne senem meni güldürme!<br />
– Meniñ sizi güldürmegem, aglatmagam ýadyma düşenok.<br />
Mañlaýyñyzda gülmek bar bolsa-ha – gülersiñiz, aglamak bar bolsada<br />
– aglarsyñyz; häzirlikçe maña bir halta nas beriñ!<br />
– ”Onça nas ýasar ýaly pohy obamyzyñ towuklary bir hepdede<br />
etmez; ondan daşgary ýene hek gerek, pagta ýagy, özüñ bilýäñ,<br />
beýleki zatlar...”<br />
– ”Ýaşuly, meniñ siziñ derdiñiz bilen işim ýok, maña nas gerek! On<br />
kilo nasy şu ýerde dikläñ, ýogsam-da men siziñ özüñizi satyn aljak.<br />
Meniñ gara çynym.”<br />
199
– ”Niýetiñ düzüw, ýöne men gülmän ýaşap biljek däl, ýogsam<br />
dişlerim derrew döküler, olara howa gerek; sen meni hor saklarsyñ,<br />
öýermersiñ, damagymy gysarsyñ, men bolsa, bolçulyga ozaldan<br />
endikli.”<br />
– ”Bilip geçen! Elbetde, o taýda siziñ işiñiz gije-gündiz nas ýasamak<br />
bolar, üstüñizi pohdan gömmek – meniñ bilen; obamyzyñ iri maly –<br />
towuk; towuk eýeleriniñ bogazy-da meniñ elimde, nätjek olaryñ<br />
syýasat bilen işi ýok, men olara çörek berýärin, olaram maña:<br />
”Hojaýyn” diýýärler.<br />
– ”Men hemmesine boýun: obaña-da, adamlaryna-da, obañyzyñ<br />
towuklaryna-da garşylygym ýok, meni ynjalyksyz edýän başga zat:<br />
meniñ dişlerime howa gerek, men olary çüýredip biljek däl; dogrusyny<br />
aýtsam, nasy-da men şu dişlerim üçin öwrendim, soñ ony ýasamany,<br />
soñra-da – satmany; elbetde, men maşgalaly, çagaly, ýöne barybir<br />
men diñe öz jan saglygyma seretmesem alajym ýok, men bir keselbent<br />
adam; onsoñam, ine, seret, – ol öz synyny ýapynyp ýatan<br />
Garasöýmezi görkezýär... – eger men özümi saña satyp goýbersem,<br />
bu nädip gününi görer? – Garasöýmez nas satan gojadan razy boldy,<br />
söwdanyñ yzyny diñledi. – Şonuñ üçinem, gel, gowusy boljak<br />
söwdany edeli, men seni satyn alaýyn, inim!”<br />
Geýnüwli, intelligentsypat kişi ilki muny eşidip gülýär, emma nas<br />
satan ony şol oturan ýerinde ýedi depik gumy bilen satyn alýandygyny<br />
yglan edensoñ, işiñ çyna ýazandygyna düşünip galýar; nas satanlaryñ<br />
hatary şowly söwdany görüp, el çarpýar, intelligentsypat, bir agarýar,<br />
bir-de gögerýär, emma soñra munuñ ýazgytdygyny bilip, lampa aşak<br />
oturýar; onuñ iñ soñky delili, hamana, ol her günde işe gatnamasa,<br />
Býuronyñ aşaky basgançagynda syýasy bölümiñ işi durjakmyş; nas<br />
satan ýaşuly çommalyp oturan ýerinden kellesini satanynyñ arasyna<br />
sokup kikirdeýär, inteligentsypatyñ ýaşdygyny, özüniñ oña ýüreginiñ<br />
awaýandygyny, ýöne biraz görüpliginiñem ýok däldigini duýdurýar:<br />
”Bu döwürde syýasat bilen meşgullanmak hezil, asyl itiñ añsady<br />
bolupdyr, çünki indi – syýasatçylaryñ syýasatçysy beýik Stalin ýok!”<br />
Ol öz gepini ýene-de gülkä ýazdyrýar, gülki bolup, bu bir gülkem dälde,<br />
ýöne onuñ dişleriniñ sagdynlygyna nepi degjek dodak gymyldysy<br />
diýseñ-de boljak. Nas satan ýene şeýle diýýär: ”Biziñ obamyzda işe<br />
200
gadagançylyk ýok, gatnaber!” Onsoñ ol bu günlükçe söwdasyny<br />
boldum edip, Garasöýmeze seredýär: allajanlarym, bu bendäni<br />
nätsemkäm? Soñam ol edil çaga pişik ýaly myrlap ýatan göherdi<br />
oýarmaga dözmän, pygamberiñ göreldesine eýerip, synyny kesýär-de,<br />
ýatany oýarman, harydyny yzyna tirkäp, bazardan çykyp gidýär;<br />
sypjyk harydyny saklamak üçinem ol ätiýaçdan öz bilinden hem onuñ<br />
bilinden ýogyn tanapy aýlap dañýar; şondan soñ ol boş elini donunyñ<br />
goltuk jübüsine sokup çykarýar-da, biçäre ýigide özüniñ köne partiýa<br />
dokumendini hem-de Býuronyñ gizlin agzasydygyny tassyklaýan<br />
möhüm kagyzlary görkezýär; waka şu ýere ýetende, nas satanlaryñ<br />
uzyn hatary saññy sary dişleriniñ düýbüni berkitmek üçin, ozaldan<br />
öwrenen endiklerine görä, bir wagtda syrtaryşýar.<br />
Garasöýmezi bu süýji ýatlamalardan sekretar gyz oýardy. Müdir<br />
üçin goýun soýlup, onuñ böwrekleri alnypdyr, emma ony iýmäge<br />
adam ýok.<br />
– Bütin kontory aýlanyp çykdym, böwrekleri diri ýuwutmaga adam<br />
tapylmady, bölekläp ýuwutjaga böwrek ýok. Belki, siziñ nesibäñizdir?<br />
Garasöýmez öñündäki kagyzlardan ýüzüni galdyrman, böwrekleri<br />
ýüzüniñ ugruna ýuwudyp goýberdi; şonda kontor işgärleriniñ gapydan<br />
jyklaşyp duranlaryny görüp, olaryñ ýeñilkelleliklerine haýpy geldi:<br />
niçiksi goragsyz adamlar, hemme zada geñ galýarlar, ynanajañ hem<br />
biçäre! Olaryñ biri biriniñ aýagyny basyşyp, biri-birini itekleşip, biri<br />
birine göz gypyşyp bärik, kabinetiñ törüne garşy boýunlaryny<br />
uzadyşlary diñe şundan habar berýär. Garasöýmez elýaglygyny<br />
çykaryp, dodaklarynyñ ganyny süpürişdirdi, dişini sordy, soñam<br />
biweç mähelläniñ özünden bilip, bu gapydan gitmegine garaşdy.<br />
Märeke-de tomaşanyñ dowamyna. Ahyry bolmady:<br />
– Baryñ, işläñ! – Garasöýmez sypaýyçylyk etdi. – Bu ýerde syrtyny<br />
açýan ýok!<br />
Tä goýnuñ soýlan ýerinden, kontoryñ ýeñsesinden ýiti<br />
galmagal çykýança Garasöýmez gözlerini süzüp oturdy. Işgärler<br />
toparyny bozman, soýlan goýnuñ üstüne abananda, goh turdy,<br />
ol ýerden ýiti şapbyldy geldi; kontor işgärleri biçäre goýnuñ ähli<br />
içki organlaryny – hersi öz bokurdagyna sygaýjagyny –<br />
ýuwutmany öwrenýärdiler, olaryñ kimsi goýnuñ bagryny, kimsi<br />
201
ýüregini, kimsi dalagyny lak-luk atdy; iñ soñunda onuñ derisini<br />
üstüne ýapynyp, iki ýana düwläp ýören kişi Mäşirik aga<br />
meñzeşdi. Eger bu çyn bolsa, onda ol gumuñ etegindäki Köşgi<br />
kime goýup gaýtdyka? Görsene muny, Köşgüñ kölegesini<br />
ynanyp bolmajak adamlara ony goramagy ynanmaly bolýar!..<br />
202
10. Kölege baýramy<br />
Jenap ýoldaş Prezidentiñ Köşkleriniñ sany şeýle bir tiz köpelýärdi<br />
welin, basym olaryñ kölegeleri bütin ýurduñ üstüne abandy. Köşkleriñ<br />
diñe bir özleriniñ däl, eýsem kölegeleriniñ-de aladasyny etmeli wagt<br />
geldi. Onsoñ ýurtda kölege baýramy yglan edildi. Bu baýramy abraýly<br />
sowmak üçinem, elbetde, kölege gürrüñi gerek. Beýle bolsa,<br />
Amansyzy nädip oñjak? Umuman, halk Amana şeýle bir öwrenişen,<br />
onuñ Amansyz güni geçenok, edil gök çaý ýa-da çilim ýaly ol<br />
adamlaryñ gündelik neşesi. Onuñ arasy bitişik gür gara gaşly,<br />
oýnaklap duran ýeser gözleri, bibaş gylygy bolmasa, oba suslanjak,<br />
adamlaryñ keýpi gaçjak, belki-de olara edere kölege gürrüñi-de galjak<br />
däl. Gyz berilse-berilmese-de, ol dulda oturan çuwalgyzlaryñ-da<br />
ölmezek umydy. Halk bir ýerde horlansa, kemsidilse, haky gitse,<br />
Amany ýatlaýar, ondan haraý isleýär. Oña bolan ynam öz-özünden<br />
ulalyp, çişip gidip oturyşyna bir aýlawda ol obanyñ sarsmaz hyýaly<br />
diregine öwrüldi. Adamlar gije-gündiz oña saglyk, uzak ömür<br />
dilediler. Ozal kölegä getirilmedik ýetimek indi ”Kölege baýramynyñ”<br />
töründen ýer aldy. Indi ol adamlara, näme islese, şony-da gürrüñ<br />
bermäge hakly. Onsoñ ol gürrüñe başlady we munuñ özi bir<br />
ýazylmadyk geçmiş bolansoñ, adamlara diñe ynanaýmak galdy.<br />
Ol gundagdan çykaly obanyñ çekenesiniñ yzynda gezdi. Ýöne bu<br />
onuñ bir döwüm çörek üçin mejbury edýän işi. Igendirmän, uly höwes<br />
bilen edýän işi welin başgady – köne donuny kellesine bürenip, atlyny<br />
atyndan, eşeklini eşeginden agdarmak, ýykyp bilmese, gorkuzmak,<br />
gorkuzyp bilmese, ürküzmek. Atyñ, düýäniñ ýa eşegiñ üstünde<br />
pinekläp, irkiljiräp, dünýäden habarsyz yranjyrap gelýän ýolagçylaryñ<br />
hezilini almak onuñ ýetim göwnüne teselli bererdi. Kellesi ýañy<br />
kyrkgaryndan çykan şütür keliñ haky diñe gara garny bolmadyk bolsa,<br />
kim oña mal ynanjak? Ýöne mugduñ öñünde durjak kim bar? Edenli<br />
ýolagçynyñ eline düşüp ýenjilende bilmediksiräp, çekeneden mal<br />
ýitende oña gargynmak – mal eýeleriniñ güýmenjesi. Amanyñ<br />
güýmejesi – çekenäni düze kowup, ýeke gelýän ýolagçylaryñ<br />
203
ahmalyna garamak. Onsoñ biwagt-näwagt düzden haýkylyk çyksa bu<br />
töwerekde oña geñ galjak ýok.<br />
Bir gezek ol gumuñ içi bilen ýat oba barýan eşekli naçaryñ yzyndan<br />
ýetip, eşeginiñ guýrugyny galdyraga-da, syrtyna bir düýp gyzgan<br />
gysdyryp goýberdi. Eşek janawar ýuka ýerine batan tikeniñ awusyna<br />
dözmän, şol gidişine tä daljygýança çapdy. Ýykylmajak bolup,<br />
gaññanyñ gürlüginden bar güýji bilen ýapyşyp, elleri garganyñ<br />
aýagyna dönen, dilden-agyzdan galan aýaly ertesi çölden tapyp<br />
getirdiler. Eşek ümdüzine çapyp gidipdir, aýal bolsa, ýerde gaññanyñ<br />
üstünde öñküsi ýaly onuñ gürlüginden berk ýapyşyp, gozganman<br />
oturan ekeni.<br />
Aman şeýdip, ilki ýigrimi bäş ýaşady, soñam otuzdan geçdi. Ne<br />
maşgala bar, ne-de öý-işik. Kim uwasyz ýetimege dulundaky gyzyny<br />
berjek? Bu illerde öýlenmek – adam bolmak, adam bolmagam,<br />
elbetde, kyn, köplenç mümkinem däl, ýogsam Aman bolmazmydy?<br />
Aslynda onuñ ýolundan gyz-gelin gündiziñ günortany-da sowlup<br />
geçenini kem görenok, golaýlaşsa, çaññany uraýjak ýaly. Otuzdan<br />
geçse-de, öñki bolşy, kakabaş, özüne haýpy gelýäne meñzänok. Onsoñ<br />
bu öwrelerde adam oglunyñ başyndan inmedik hekaýat onuñ<br />
depesinden inmese, elbetde, geñ boljak. Onuñ özi-de hut şeýle diýýär.<br />
– Ana, onsoñ bir günden bir gün men öz bakýan çekenämden goýun<br />
ýitýändigini bildim. Bu wagt golaý-goltumyñ oty ýukalyp, men süri<br />
bilen gumuñ içine ymykly aralaşypdym. Geñ ýeri: azam däl, känem<br />
däl, sürüden günde bir goýun kemýär, özem edil ýer hopan ýaly,<br />
birdenkä ýitirim bolýar gidiberýär: ne yz galýar, ne-de süñk-sañk.<br />
Möjek aparsa, beýle bolmaly däl, gaplañ atsa, derek galmaly. Bu<br />
wakanyñ añrysyna ýetip bilmämsoñ, ýüregime gorky düşdi,<br />
dogumyma bäs gelip bilmän ýören halyma birdenkä injigim tibirdedi;<br />
men gözümiñ görmedik duşmanyndan eýmendim: göze görünmez bela,<br />
bu ne alamat? Kimden haraý islemeli? Mundan owal il maña<br />
degsinmekden geçen, özüne degilmese kaýyldy, eger meniñ malyma<br />
batyrynsalar, munuñ bir emmasy bolmalydy. Eýýäm bir oýnam goýun<br />
ýom-ýok. Erteki gün olaryñ eýeleriniñ öñünde kim durar? ”Çarwanyñ<br />
malyny alandan, janyny al!” diýleni, git-hä-gitligiñ üsti açylan güni<br />
meniñ dat günüme! Men günegargan dek elewredim, emma netije ýok:<br />
204
hudaý gün berse, bir işek gürüm-jürüm bolup dur. Onsoñ men özözüm<br />
kelte geñeş saldym: ”nädip ogrynyñ ahmalyna garamaly? Göle<br />
ýaly işekleri kim, nädip göterip gidýär: tüweleými ýa-da gara ýel?”<br />
Men birnäçe gün yz çaldym, sürüniñ ýanyndan aýrylmadym, emma<br />
edibilen çäräm bolmady, öñküsi ýaly her gün bir işek gürüm-jürüm<br />
gidip dur. Sürä darany añtap ýörşüme ogrynyñ üstüne malyñ özüniñ<br />
gidýäni meniñ nireden kelläme gelsin?!<br />
Sürüniñ gije däl-de, gündiz kemelýändigini bilenimde, men öñküdende<br />
geñ galdym: bu nä hekaýat? Onsoñ men ertirden günortana deñeç<br />
garaşdym, ogry gara bermedi. Ahyry ýadap, sürüni ota kowdym-da,<br />
endigime görä, çeltek gurnup, kölegä sümdüm; kellämi ýere<br />
yrykladym, şol wagtam sürüniñ ýelesinden bir işegiñ bölünip,<br />
daşlaşyp barşy gözüme ildi. Ýakyp barýan yssydan basylyp, ysgynsyz<br />
guşluk ukusyna oraşyp barşyma men ilki muña hiç düşünip bilmedim,<br />
ýene bir goýnuñ sürüden arany açyp barşyna parhsyz seretdim<br />
ýatdym. Emma nämüçindir birdenkä meniñ añy haýallan kelläme bu<br />
daşlaşyp barýanyñ Töre ahunyñ goýny bolmagynyñ ahmaldygy geldi.<br />
Şonda men ýalpa gözümi açdym, öz görýänime ynanman, ýumrugym<br />
bilen gözümi owkaladym. Ota aldanyp, gitdigiçe sürüden arasyny<br />
açyp barýan işege ýene bir gezek geñler galyp seretdim. Gör-le, eger<br />
gözlerimi ýumup ýetişen bolsam, bu günem bir goýundan el ýuwjak<br />
ekenim. Onsoñ egri çopan taýagymy hasyrra elime aldym-da, işegiñ<br />
yzyna garama-gara düşdüm gidiberdim. Asyl indi görsem, ertir<br />
guşluga golaý özüm irkilemde, itlerimem irkilýän ekeni. Elbetde, ”It<br />
eýesine çekmese – şumluk!”<br />
Sürüden daşlaşdygyça otdan bizar, işek gitdigiçe çuslanyp barýar,<br />
soñabaka edil ýöne guzusyny emdirmäge barýan ýaly tozanlaberdi.<br />
Menem ondan galman, ylgaşlaýan. Şeýderka-şeýderka biz tirkeşip,<br />
kän ýol geçdik, ençe depe, ençe gol yzda galdy. Ine-de, bir aýlawda<br />
görsem, meniñ özüm işekden öñe düşüp, tozanlap barýan! Bu nä<br />
hekaýat?! Meniñ edil şol wagt muña aklym çatanok, ýöne arkamdan<br />
itilýän ýaly idirdäp barýandygymy welin duýýan. Şol barmana-da<br />
meniñ işekden göwnüm galdy, yzyma gañrylyp, ”menden galma!”<br />
diýýän şekilde oña igençli seretdim. Şonda men goýnuñ özüme haýpy<br />
gelip, gözlerini balkyldadýandygyny gördüm. ”Bu goýnuñ nämüçin<br />
205
maña haýpy gelýärkä?” diýen duýdansyz pikir meniñ tozanly howa<br />
deýin bulaşan añymda ýyldyrym dek bir dem çakyp gitdi.<br />
Onsoñ men birsalym şeýdip, aýagym aýagyma ýetişmän, dazyrdap<br />
ýöredim. Soñ loñkuldap ugradym. Iñ soñunda-da gözüm<br />
garagörnümde ýapynyñ ýüzünde garalyp ýatan gowaga düşdi, özümiñ<br />
başga ýere däl-de, hut şol gowaga garşy dazyrdap barýandygymy<br />
bildim, yzymda-da ahunyñ işegi... Gowaga mazaly golaý baramsoñ,<br />
men ondan kellesini çykaryp ýatan äpet ýuwhany saýgardym. Janym<br />
bokurdagyma geldi, irde-giçde özümiñ Gurhandan öwrenen ýeke-täk<br />
aýadym – ”Kulhuallany” bazzyldap, okamaga başladym. Şonuñ<br />
üçinem men ýuwhanyñ demine düşmän, edil bäri ýanynda büdräp<br />
ýykyldym. Işek janawar meniñ üstaşyry tozalanyp, ol agzy jäheksiziñ<br />
bokurdagyna başbitin girip gitdi. Gowagyñ agzynda onuñ diñe<br />
naýynjar mälemesi galdy. Men çök düşüp, jüp aýamy ýüzüme eltdim,<br />
ýañadandan ”Kulhualla” başladym. Ýylan demine dartýar, menem<br />
bilýänje dogalarymy sanaýan. Şeýdip ol peläket bilen bir meýdan<br />
gidişendirin-ä! Ýöne meniñ gitdigiçe ysgynym gaçdy, ýuwhanyñ-da –<br />
yzgydy. Soñabaka onuñ bokurdagyndan iniñi tikenekledýän aýylganç<br />
haýkylyk çykyberdi. Meniñ göwräm ýuwhanyñ agzyna golaý-golaý<br />
bardy. Şol wagtam özümiñ kimiñ goýny üçin janymy gul-gula<br />
salandygym güpbe ýadyma düşdi. ”Sadagasy boldugym, Töre ahun,<br />
ýetiş!” – diýip, uly ilim bilen gygyrdym.<br />
Şol demde meniñ arkamda öý ýaly äpet ak selle peýda boldy. Töre<br />
ahun ýüzüniñ ugruna ýuwha bilen okaşmaga başlady. Ahun bilen ol<br />
peläkediñ aldym-berdimli dikleşiginde men ikarada ”owlak aldy”<br />
edilýän mala döndüm. Ýylanam okaýar, ahunam: ahun ýeñiberse –<br />
men gowakdan daşlaşýan, tersine, ýuwha rüstem geliberse – göwräm<br />
onuñ agzyna golaýlaýar. Soñabaka iki uly güýjüñ arasynda galyp,<br />
meniñ hut süñklerim şatyrdaşyp ugrady. Ýöne soñunyñ nähili<br />
bolanyny görmäge ysgynym ýetmedi, essim aýylyp ýykylypdyryn.<br />
Ahun goşa getirip, agzyma suw damdyranda özüme geldim.<br />
” – Hany ýuwha?”<br />
” – Bedähet, tas alypdy... – ahun mañlaý derini syldy. – Eger-de<br />
çäkmeniñ syny onuñ diline dolaşyp, badak atmadyk bolsa, onda<br />
ikimizem ýagty ýalançyñ sowjak şemalyndan dynýardyk. Ýöne<br />
206
arybir indi saña-da, maña-da bu jelegaýda aga-ýana gezme ýokdur.<br />
Men ony okap ýarmalydym, emma bolmady, güýjümiz deñ geldi,<br />
ygtyýary paýlaşmaly bolduk...”<br />
” – O näme üçin, ahun aga?”<br />
Men sesimiñ ysgynsyz çykanyny bilýän. Sorag berip, ýene arkan<br />
ýykylypdyryn. Ýüzüme Güne gyzan suw degende, ýene özüme geldim.<br />
” – Üçini şol. Ikimiz erbedine duşduk. Ol diri galdy. Iñ soñunda<br />
gömülgene öwrülip, çägä siñdi. Ýöne ol ýene geler, özem, göräý<br />
welin, irde-giçde seniñ mañlaýyña ýazylan şonuñ kowmundan bolsa<br />
gerek... Senem müjerret ötäýmeli däl ahyryn, Tañry bendelerine<br />
öýlenmek parz. Ýöne welinim, ol oba gelensoñ, seniñ günüñ häzirkisi<br />
ýaly bolmaz, adamlaryñkam üýtgär. Tañrym ýöne maña bir ol gara<br />
günleri görkezmäwersin, beren amanadyny wagtynda alawersin<br />
yzyna!”<br />
” – Düşnükli...”<br />
” – Şeýle, hanym... – ahunyñ sesi gussaly çykdy, – indi sen çölde<br />
durma, bu töwerekde görünseñ, ol saña hezil bermez. Gowusy, sen<br />
indi yrsgyñy başga ugurdan gözle; belki, syýasata baş urarsyñ, özüñ<br />
gör, din ugrundan gitseñ, maña ýykyl, beýlekiden gitseñ, hut özüm<br />
güwänama ýazyp bereýin, seni döwlet derejesindäki iñ möhüm<br />
dokumentlere ähli ýetimleriñ adyndan gol çekmäge mynasyp görýän;<br />
bu meselä irde-giçde Býuroda serediler diýip umyt edýän. Seniñ indi<br />
ile çykmaly wagtyñ geldi, bu günden eýläk – çöl saña haram!”<br />
Şodur-da şudur, men ahunyñ diýenini edip, çöli taşladym. ”At ürken<br />
ýerinden, är – gorkan!” diýenleri, ýöne onda-da men başymy<br />
gowgadan gutarman ekenim, ýuwhanyñ özi meni añtady. Çölden<br />
galyp, birki aý garyp kepbämiñ dulunda güýlünip ýatamsoñ, ahyry<br />
ussaçylyk etmegi ýüregime düwdüm. Bir gün ol-bi gural alynaýyn<br />
diýip, jygyldyk bazaryna şaýlandym. Jygyldyk bazarynyñ güwläp<br />
duran mähellesine goşulyp, demirçileriñ hataryny gezdim. Bigam<br />
mähelläniñ içinde öz derdimi unudyp, ýap-ýañyja satyn alan<br />
gutabymdan käýarym bir dişläp, hatarma-hatar aýlanyp ýörşüme<br />
ahyry bir ýerde aýaklarym diýen etmedi duruberdi. Duşaklanan ata<br />
döndüm. Tisginip, gabagymy galdyrsam, ýüzüme çüýçjerilip oturan<br />
bakgalyñ gözüne gözüm düşdi. Şondan añryk aýagym bir ädimem<br />
207
ädilmän, geñsi aljyraññylyga düşüp, tä söwdägäriñ özi alkymyma<br />
dykylyp gelýänçä sañ-gaty bolup galdym. Bazarçy bakgal gelip,<br />
meniñ gulagyma pyşyrdady:<br />
” – Gaýdyp dagy-duwara bazarda görsem, oññullyk tamasyny etme.<br />
Seniñ bu taýda görünmäge hakyñ ýokdur!”<br />
Ussanyñ pessaý çykýan haşyrdawuk sesi iniñi erbet tikenekledýärdi.<br />
Onuñ gözlerine ýakyndan gözüm düşende, men öz garşymda duranyñ<br />
kimdigini derrew tanadym. Şonuñ üçinem huşum başymdan uçdy,<br />
derrew bazardan garamy saýlamak bilen boldum. Gaýdyşyn tä öýe<br />
gelýänçäm ýoluñ ha bu, ha o ýanynda joñkarylyp oturan gözi ýiti<br />
satygçyny gördüm geldim. Şondan soñam, ynha, gaýdyp obadan<br />
çykmaga milt edemok. Dogrusy, men hut aç öläýmelidim, özüñiz<br />
bilýäñiz, biziñ ilde aç ölmek añsat, emma, ynha, bir gün yrsgalym öz<br />
aýagy bilen gelip, garyp külbämiñ gapysyndan girdi. Ýok, öz aýagy<br />
bilen däl, onuñ aýagy ýok, ol towlanyp, suwlunyp girdi. Törüme<br />
aralaşan äpet ýylany göremde, ilki dilim tutuldy. Köz basan ýaly<br />
syçrap turdum-da, ýylanyñ üstaşyry gapa okduryldym. Daş<br />
çykamsoñ, hoñ ýaly ýerden yzyma garadym, ýylan yzymdan kowsa,<br />
ýene gaçjakdym. Ýöne gelmişek ýerindenem gozganmady. Imisalalyk.<br />
Bu ýagdaýa ynanman, töweregime delmuryp kän durdum,<br />
adamlardan haraý isledim, ýöne, özüñiz bilýäñiz, kimiñ agyrysy<br />
kimde? Her kim öz güzerany bilen ýetişiksiz gara günde. Külbäme<br />
girip bilmän, agşama deñeç daşarda aç-suwsuz entedim. Agşam düşdi,<br />
ýöne çagyrylmadyk gonak öýümden çykarly däldi, dulumy ýassanyp<br />
ýatyrdy. Onsoñ men usullyk bilen gapyny açyp, oña: ”Çyk!” diýip,<br />
haýbat atdym. Ýylan: ”Maña diýýäñmi ýa ite diýýäñmi-de?” diýenok.<br />
Ana, onsoñ, göreniñ, ozal oba baş bermän, köprüñ aşagynda ýatyp,<br />
eşek ürküzip ýören şütür kel, öz sümelgäñden kowulmagam ýokuş<br />
degjek eken, hötjetligime tutandyryn-a! Netijede ýylanam öýde galdy,<br />
menem. Men gelmişegi höwür tutundym, onuñ bilen bile bir gapydan<br />
girip-çykdym. Ýöne ol meni özüne öwrenişdirdi-de, soñra bir ýere<br />
gürüm-jürüm boldy. Ýöne waka siziñ pikir edişiñiz ýaly däl, başga<br />
hili – Aman sesini gorkuly peseldip, pyşyrda ýazdyrdy: – Ol eýýäm<br />
adam sypatyna girip, biziñ aramyzda gezip ýörmikän diýýän...<br />
208
Aman Günüñ aşagynda gara köýük bolup oturan obadaşlaryna<br />
kölegäniñ töründen uly söýgi bilen seredip, gözleriniñ ýaşyny syldy.<br />
– Seniñ bu aýdýanlaryñ bary erteki! – oba kitaphanasynyñ müdiri<br />
Çary-kitap halys çydap bilmän gygyrdy. – Gulak as, görýäñmi şu<br />
agaçlary?<br />
Dowamly suwsuzlykdan ýaña solgun ýapraklary çañjaryp oturan<br />
alma agajyna gözüni diken Aman:<br />
– Görýän – diýip, boýun aldy. – Ýöne olar ýaşyl däl, çal.<br />
– Biziñ durmuşymyzda çal ýapraklar ýaşyl ýapraklaryñ roluny<br />
oýnaýarlar; şolar bolmasa, agaçlar ýaşap bilenok. Nämüçindir<br />
öýdýäñ?<br />
– Diýmek, gyş düşendir!<br />
– Biz bu wagt pasyllañ gürrüñini edemzok. Gep ýaşaýyşyñ düýp<br />
özeni barada barýar. Ýapraklarda hlorofil dänejikleri bar, olar Günüñ<br />
şöhlesini özüne siñdirip, ýaşyl reñk işläp çykarýarlar.<br />
– Çykaranlarynda näme? – Aman perwaýsyz seslendi.<br />
– Nämesi-dä şol. Edil şonuñ ýaly pigment ýasaýan jisim biziñ<br />
tenimizde ýokdur öýdýäñmi?<br />
– Bolanda näme?! – Aman añrybaş perwaýsyz jogap gaýtardy.<br />
– Sakawyñ soñuna seret! Adamda öt bolýar, ol, il aýtmyşlaýyn,<br />
gaýrat işläp çykarýar. Ýöne...<br />
– Rast aýdýañ! – diýşip, olaryñ gürrüñine gulak asyp oturan märeke<br />
ala-galmagal turuzdy. – Adamda öt bolmasa, gutardygydyr. Ýöne<br />
kimde öt bardygyny nädip biljek?<br />
– Itiñ añsady! Kim minnetli aş iýse, ödi ýokdur.<br />
– Munyñ-a birhili – diýişdiler. – Ajyksañ nätmeli? ”Ajyñ añy<br />
bolmaz”, ”Bir doýmak – çala baýamak”, ”Bu günlügini tapan<br />
ertirligini gaýgy etmez”, ”Berenden al, urandan gaç!” we ş.m.<br />
diýlipdir.<br />
– Eýsem: ”Akylyñ bolsa, akyla uý, akylyñ bolmasa – nakyla!” diýen<br />
kim? Ýañky nakyllary döreden millet dälmi?! Bizde indi jüýjehorazyñkyça-da<br />
akyl ýokmy? Ine, meselem... – güne jyzyrdaşyp<br />
oturan adamlar oña ellerini gözlerine kölegeledip seretdiler, – bu gün<br />
ýurdumyzda ählihalk ”Kölege baýramy”, ýöne bize kölege ýetenok,<br />
Günüñ aşagynda otyrys! jokrama yssyda!<br />
209
– Ýok, hemmämiz däl! – diýip, gapdaldaky goýy kölegeden mylaýym<br />
ses çykdy. – Meni nämüçin hasap edeñok, menem şu milletden<br />
ahyryn! Ýa men adam dälmi?! Üstesine-de, halkymyzyñ köneden<br />
gelýän däbine görä, häzir millete süñk paýlanjak!<br />
– Millet! Süñk paýlanýar! Süñke çoz! – diýip, şol wagt biri çile<br />
çykyp, ýiti ses bilen gygyrdy. – Ýet! Soñ armanly bolma!<br />
Çary-kitabyñ töweregini alyp oturan märeke garasar sürüsi ýaly<br />
ýerinden gürre ördi-de, depesi çanakly kişiniñ üstüne eñdi. Tomaşa<br />
başlandy. ”Maña ber-de- maña ber!” bolşup, adamlar biri-biriniñ<br />
aýagyny basyşyp, itenekleşip, ýykylyşyp-sürşüp, kä ýerinde birki tar<br />
et sallanyp duran omaçalara ýetjek bolup, uly oran turuzdylar.<br />
Ulularyñ satanlarynyñ arasyndan sümlüp öñe geçjek bolan ýetginjek<br />
aýak astynda galdy, depgilendi, goşa gapyrgasyny döwdürip, aýak<br />
astyndan çabalandy, soñra süýrenip gyra çekildi. Beýle-de ýatan aç it<br />
baryp onuñ ellerini ysgaşdyrdy, emma omaçanyñ ysyny tapmady,<br />
çyñsady.<br />
Çary-kitap ýerinden turdy, baryp iti kowdy-da, oglany eline aldy.<br />
Adamlar paýlanyşyk gutaransoñ, ýetdik haklaryny alyp, çommalyşyp,<br />
hezil edip, süñk gemirdiler. Süñkden hantama bolup golaýlaşanda, ikiüç<br />
ýerde böwrüne depilen it-de Çary-kitabyñ aýagynyñ aşagyna gelip,<br />
burlup ýatdy, çyñsady.<br />
– Adamlar! Süñk diýip, adam basgylamak bolmaz-a!<br />
Märeke gyzyl-gyran gülüşdi. Aman onuñ ýeñinden çekdi.<br />
– Günä özünde: oña aýak astyna sokul diýen barmy?!<br />
– Süñküñ üsti basa-bas, oña ýetjek däl, onsoñ ol dagy nätsin?<br />
– Ind-ä ýetäýdi-dä welin!.. – diýip, ýagly süñki gemrip oturan<br />
gürzelek sakgally ýaşuly kinaýaly kikirdedi. Süñkçi mähelle-de<br />
hoşwagt bolup gülüşdi. Gürzelek sakgally çommalyp oturyşyna<br />
sakgalyndan ýag damdyryp, Çary-kitaba göwünjeñ lak atdy: – Sen<br />
gowusy bize bu çakda kitaplarda näme ýazylýandygyny gür ber,<br />
Kitap. Ýogsam, biziñ halys gulagymyz poslady.<br />
– Kitaplarda: ”Adamynyñ öz hukugy bolmaly” diýip ýazýarlar.<br />
– Her adamynyñ özbaşynamy? – diýip, gürzelek sakgally<br />
gürrüñdeşiniñ çetine degýän şekilde ýanyndakylara gözüni gypdy.<br />
Çary-kitap oña haraý isleýän sypatda seretdi.<br />
210
– Hawa, her adamynyñ. Biziñ her birimiziñ öz hukugymyz bolmaly.<br />
– Her adamyñ öz hukugy bolsa, onda ýer ýüzünde, heý, hukuk<br />
galarmy? – diýip, guma bulaşyp oturan adamlar geñ galmaga-da<br />
çekinip, agyzlaryny açdylar.<br />
– Adamlar! Siz hiç zady gaýgy etmäñ, eger biz öz hakymyz üçin<br />
göreşsek, onda hökman biziñ her birimize hukuk ýeter. Ol hukuk<br />
ýerliginde kän, men ony kitaplardan okap gördüm. Mysal üçin,<br />
Amerikada näçe ýüz ýyl bäri her kimiñ öz hukugy bar, olar ony<br />
ömürboýy ulanýarlar, ýöne şonda-da gutaranok! Bizem ony edinip<br />
bilsek, soñ gaýdyp dagy-duwara gutarmaz, maña ynanaýyñ!<br />
Märekäniñ içinden lapykeç hüñürdi eşidildi.<br />
– Näbileli, kitaplarda bir üýtgeşiklik bolaýandyr öýdüpdiris. Bu<br />
zatlary biz käşgi öñ eşitmeýän bolsak...<br />
Çary-kitap gapyrgasy döwlen oglany egnine alyp, bir elini goltugyna<br />
sokdy, bir petde kitapça çykaryp, daşyndakylara paýlap ugrady.<br />
– Eşitmek – aýry, ugruna çykmak – aýry. Alyñ, adamlar, alyñ! Bu<br />
kitapçajyklarda siziñ hak-hukuklaryñyz ýazylan. Onuñ bütin dünýäde<br />
güýji bar. Bu täze döwrüñ Gurhany! Siz ony gorasañyz, olam sizi<br />
gorar!<br />
Ol suwsuzlykdan iñleýän ýetginjegi märekäniñ taýak atymyndaky<br />
golçadan güne gyzan ýürekbulanç suwdan gandyryp geldi-de, ýene-de<br />
adamlaryñ arasynda hasanaklap aýlandy. Elindäki kitapçalar gutarsa,<br />
goltugyndan ýene çykardy. Çary-kitabyñ goltuk jübüsi boşanda,<br />
adamlar onuñ itiñ horudygyny görüp galdylar. Şonda adamlaryñ<br />
özlerine ýüregi awady: ”Bizi azat etjek bolýanlar niçiksi hor adamlar.<br />
Bular ýeñýänçä, pyşdylyñ arkasyna tüý biter!”<br />
Çary-kitap aýlanyp ýadady, onsoñ gelip, öñküje ýerinde, çiliñ<br />
üstünde oturjak boldy, emma görse, ýeri eýeli.<br />
– Bu taýy meñ ýerim! – ol arkasyndaky ýetginjegiñ agramyna<br />
ýegşerildi.<br />
– It bolmaga ýalagyñ barmy? – onuñ ýerinde ornaşan inçejik gara<br />
galstukly ýigit ýüzüni aldy.<br />
– Sen, han ogul, köpbilmişsireýän-ä dälsiñ-dä? – şol wagt kölegede,<br />
oturgyçda oturan ýene-de bir inçejik gara galstukly, seýrek saçy arkan<br />
daralan adam oña gyzyla gaplanan dişlerinden syzdyryp, äwmezek<br />
211
sorag berdi. – Señ o diýýäniñ baş-başdaklykdyr. Onsoñam sen orta<br />
boýly hor, meñ bilen deñäñde, çöpejanbitdi diýseñem boljak, emma<br />
özüñ welin, hamana, uzyn boýly dolmuş adam ýaly gepleýäñ. Muña<br />
nähili düşünmeli?!<br />
– Gaty jaý gürrüñ! – märeke onuñkyny goldady. – Kitap başga,<br />
durmuş başga.<br />
Çary-kitap kölegede inçejik gara galstukly adamlaryñ barmak büküp<br />
sanardan has kändigini diñe şonda görüp galdy. Olardan biri<br />
oturgyçda oturanyñ gapdalynda süñkli çanak getirip goýdy. Gaýnan<br />
süñkden çykýan ýakymly ys oturanlaryñ bada-bat agzyny suwartdy.<br />
Adamlar berlen kitapçajyklary öz elleri bilen getirip, oturgyçda oturan<br />
adamynyñ aýagynyñ aşagyna oklamak üçin nobata durdular. Gyzyl<br />
dişli, gyzyl ýüzli, seýrek gara saçly adam bir aýagynyñ aşagy<br />
dolansoñ, adamlaryñ kitapçajyklary kösenmän oklap bilmegi üçin<br />
beýleki aýagynyñ burnuný galdýrdý. Bir elini çanaga sokup, ol geleni<br />
hezzetläp otýrdý: bir kitapça – bir omaça. Iñ soñunda çanakda diñe<br />
ýekeje omaça galdy. Egnine agram salan ýükden dynan märeke özüni<br />
ýene-de ganymat duýdy, olaryñ degişesi geldi. Onsoñ olar Çarykitabyñ<br />
egninde sulugyp ýatan ýetginjege pyñkyryşyp seretdiler.<br />
– Ýeri-how, sen näme süñk paýyñy alañok? Ýa şol eliñdäki<br />
kitapçadan garnyñ doýaýar öýdýäñmi?<br />
Oturgyçdaky adam Çary-kitaba dişini gyjady.<br />
– Oglany getir, süñk paýyny alsyn!<br />
Çary-kitap ýetginjegi çanagyñ ýanyna getirdi-de oña elindäki<br />
kitapçasyny omaça çalşmaga kömek etdi.<br />
– Äkidiñ indi muny, öýlerine taşlañ! Kimiñ goñşusy bu?<br />
– Biziñk-ä däl! – diýşip, adamlar ýerli-ýerden gygyryşdylar. – Biz-ä<br />
ol köçedenem däl.<br />
– Dargañ onda, enesi ýalamadyklar! Näme agzyñyzy öweldip<br />
dursuñyz?! Eý, Hudaý, nähili rehimsiz adamlar! Nähili perwaýsyz<br />
mähelle! – oturgyçda oturan gyzyl ýüzli, gyzyl dişli adam seýrek<br />
saçlaryny syh-syh edip, gazap bilen gygyrdy. – Heý, nädip, şu<br />
adamlara ýurduñ ykbalyny ynanjak, hä? – ol Çary-kitaba garşy<br />
öwrüldi. – Men saña diýýän, it ogly, hany seniñ watançylygyñ?! Siz<br />
212
tetelli adamlar ýurdy iru-giç gorpa süsdürer, men ony bilýän, ýöne,<br />
arman, etjek alajyñ ýok, siziñ eliñizi towlap, elimiz gurady...<br />
– Türmede lukman barmydyr?<br />
– Doly! Olaryñ nä enesi gyzmy, bolman?<br />
– Onda oglany ýanyma alaýjak?<br />
– Ýogsam näme, ol eýýäm täsire düşen. – soñra ol öz inçejik gara<br />
galstuklylaryna ýüzlendi: – Basyñ bulary maşyna! Ýok, duruñ entek!<br />
Oglan süñküni gemirsin, garaşyñ. Añyrdan gelýän däbi bozmak<br />
bolmaz. Näme agzyñyzy öweldip dursuñyz, oglana süñküñ ýiligini<br />
kakyp beriñ! Täzeje soýlan malyñkydyr, iýsin, ýüregini tutar.<br />
Agyrysyna çydaman iññildäp ýatan ýetginjek agzyna ýilik kakylanda<br />
işdämen tamşandy. Onsoñ olary güýlüp, maşyna atdylar. Ýöne maşyn<br />
ýöremedi. Benzini gutarypdyr hem tekerleri ýok ekeni. Çary-kitaby<br />
düşürip, maşynyñ yzyndan itdirdiler, ýöne tekersiz maşyn onda-da<br />
ýöremedi. Onsoñ gizlin gullugyñ işgärleri dagy alaç tapman,<br />
ýetginjegi oba müdürliginiñ zyndanyna tabşyrdylar-da, Çary-kitaby<br />
öñlerine salyp, gamçylap sürüp gitdiler:<br />
– It ogly, mukaddes ”Kölege baýramynda” yssa at dakarça sen kim<br />
bolupsyñ?!<br />
213
IKINJI BÖLÜM<br />
11. Enäniñ gözleginde<br />
Ýediñ biri ýylandyr...<br />
Köne pähim<br />
Ýurdy ýakyp-ýandyryp barýan yssyny Köşgüñ aýnasyndan synlap,<br />
jenap ýoldaş Prezident özi barada köp oýlanardy: nämüçin onuñ<br />
başyndan munça külpetler indi? Ol nämüçin wagtyndan ir garrady:<br />
güýçden gaçdy, huşuny ýitirdi, lagşady, süýjülik keseline uçrady?<br />
Nämüçin? Nädip bu adamlara özüniñ-de olaryñ biridigini, ýöne, bu<br />
bibaşlara baş bolmaly bolan bolsa, içlerinde iñ şormañlaýydygyny<br />
düşündirip bolar? Halkyna ýüregi awamadyk bolanlygynda, ol beýle<br />
günlere düşermidi? Saçy beýle ir agararmydy? Ýok. Megerem, ol hem<br />
öz mähriban enesi, pökgüje dodaklary, keşdeli ýakasy mydama çigit<br />
gabykdan çañjaryp duran, kyrk ýaşynda-da gaýtarma dek gylawly,<br />
mukaddes Gursoltan dek, ýaşadykça ýaş bolmalydy. Indi bütin<br />
milletiñ Enesine öwrülen bu mukaddes aýal mähremden mährem<br />
ýylgyryp, özüni şol wagtlar jenap ýoldaş Prezidentiñ Köşgüniñ gabat<br />
garşysynda ýerleşen ýetimhana elin taşlap giden güni hut şeýle<br />
sypatda onuñ ýadynda müdümilik galdy. Ol indi Köşgüñ Mawy<br />
zalynyñ altyn çaýylan aýnasyndan bir wagtlar diñe bir diri galmagy<br />
däl-de, eýse bütin bir halkyñ atalygy derejesine çenli ösüp ýetişmegi<br />
başaran ýeri bolan köneki mekanynyñ harabasyny synlap, gussaly<br />
ýylgyrýar, howanyñ gamaşyk güni gaşyny-da çytýar. Niçeme jebir<br />
görse-de, halkyñ aladasy başyndan inmedik bolanlygynda, ol entekler<br />
ak saçly bäbek ýaly tyñkyja bolup galmalydy. Ýöne welin onuñ<br />
mañlaýy şor boldy: bir döwürde onuñ töwereginde işleşip ýören hemde<br />
häkimiýetiñ çür başyna çykýan ýolda ondan öñden gybyrdyklaşyp<br />
barýan kärdeşleri Lariniñ dykgatly, diýseñ dostlukly garaýyşynyñ<br />
astynda üýtgedip gurmagyñ uzaga çekmedik agyr keselinden birbirden<br />
gynanyp ýogalmaga başladylar. Ana, onsoñ bir wagtlar<br />
214
Ewraziýa giñişligine ýaýran we ähli gury ýeriñ altydan birini tutan,<br />
indem şatyrdap dargap barýan ägirt uly imperiýanyñ bir böleginiñ<br />
garamatyny öz boýnuna çekäýmese, onda dagy başga alaç galmady.<br />
Imperiýanyñ şol bölegi, ine, indi onuñ öz mellegine öwrüldi. Elbetde,<br />
Larinem garşy bolup durmady, ol: ”Biz materialistler. Materiýa bolsa,<br />
ýitip gitmeýär we täzeden döremeýär, ol diñe bir görnüşden başga<br />
görnüşe geçýär. Biz diri bolsak, diýmek, imperiýa-da diridir jenap<br />
ýoldaş Prezident!” diýip, gaýtalamany gowy görýär. Ýeser ýeri, ýöne<br />
indi oña ne ýatuw bar, ne-de turuw, ony alada iýip gutarjak. Ol<br />
hemme kişä derek bir özi oýlanmaly, paýhas etmeli, munuñ üçin<br />
bolsa, ol öz-özi bilen geñeşmeli, göreşmeli, pikir alyşmaly, jedel<br />
etmeli, soñra-da möhüm döwlet ähmiýetli kararlary kabul etmeli, bir<br />
gün öñ ýanyndan kabul eden kararlaryny ýatyrmaly, indiki hepdäniñ<br />
telewizion gepleşikleriniñ programmasyny düzmeli, Mawy zaldan<br />
geljekki hepde-de guralmaly telegepleşikleri bellemeli, öz mährem<br />
enesini hatyralamaly. Onuñ guran döwletinde aýratyn möhüm<br />
ähmiýete eýe bolan bu iş üçin ol wagtyny-da, saglygyny-da<br />
gaýgyranok. Adyny köçeme-köçe dakyp gidip oturmak bilen ol öz<br />
mährem enesine bolan görülmedik söýgüsini protokollaşdyryp,<br />
dokumentleşdirip goýýar. Onsoñ ýene-de ýüz ýyldanam, goý, kimdir<br />
biri jenap ýoldaş Prezident öz enesini söýmändir diýjek bolsun-da<br />
göräýsin! Ol öz mährem enesiniñ adyny hut köçe sözüniñ sinonimine<br />
öwürmegi başardy. Çünki onuñ ady dakylan köçeler bu ýurtda indi<br />
müñlerçe. Ol köçeleriñ ady öçüp, özleri ýitip gidäýende-de, ýazgyly<br />
kagyzlar galar, kagyzlar pide bolsa – halkyñ ýady. Eýsem ol asyrlap<br />
boýy giren gerekmejek ýazgylaryñ barjasyny öçürip, muña derek<br />
halkyñ ýadyna diñe öz adyny we garyp ölen enesi mukaddes<br />
Gursoltanyñ adyny müdümilik ýazmak üçin günüñ-güni elinden<br />
gelenini etmeýärmi? Azabynyñ netijesi – abyrsyz zähmediniñ şaýady:<br />
indi bu ilde köçe diýilse, adamlar mukaddes Gursoltany, Gursoltan<br />
diýilse-de – köçäni göz öñüne getirýärler. Iki garyş tümmegiñ üstünde<br />
ýumruk ýaly daş görselerem, ony jenap ýoldaş Prezidentiñ kellesidir<br />
öýdüp, ýanyndan sazanaklaşyp geçýärler. Gorkmasa, halkyñ haly<br />
harap, syrkawlamaklary ahmal. Halkyñ ruhy hem beden saglygy üçin<br />
ol öz hem özüni dogran aýalyñ adyny we daşdyr demir heýkellerini<br />
215
iline bolluk bilen eçilýär. Elbetde, ol muny enesi ýa özi üçin edenok,<br />
milletiñ gelejegi üçin edýär. Hak Hudaý uzakda, ol ýedi gat asmanda,<br />
ata-baba ony görüp gelen ýok, onsoñ ondan gorkan gorkýar,<br />
gorkmadygam pitjiñ atyp aýlanyp ýör. Diýmek, adamlara ýerde-de bir<br />
Hudaý gerek, onuñ gudratyny olar dirilikde görmeli, ol: ýalkasa – ýaz,<br />
gargasa – gyş bolmaly. Onuñ söýgüsidir ýigrenji hümmetli pulda,<br />
türme jezasynda ýa-da aýşy-eşretde ýüze çykanda, adamlar oña hasda<br />
tiz imrikýärler. Ýöne ýerdäkini ýokarky Tañry bilen<br />
gatyşdyranlaryñ, şonuñ ýaly geçirimlidir öýdenleriñ dat gününe! Beýle<br />
adamlaryñ ýurdunda ýumurtga togalanýar. Çünki jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ iş güni kadalaşdyrylmadyk, gerek bolsa, ol gije-gündiziñ<br />
ýigrimi dört sagadyny-da garşydaşlaryndan öç almaga sarp edip<br />
bilýär. Ýerde Hudaý bolup oturmak hem añsat hem kyn. Añsatlygy,<br />
uzatdygyñ, islän adamyñ bokurdagyna eliñ ýetýär, kynlygy – eliñ<br />
gana boýalýar... Emma ol öz söýgüli kärinden el çekmez, öz<br />
ykbalyndan-da nalanok, bu agyr ýüki eşek kimin mundan añrygam<br />
sojaman çeker. Ol çekmese, kim çeksin? Bu ilde öz ömrüni halk üçin<br />
pida berjek ondan başga kim bar? Beýle adamynyñ bolmagy mümkin<br />
däl, bolsa, onuñ ýörite gulluklary muny günübirin bilerdiler.<br />
Bir gezek ol öler ýaly ýadady, dünýäden doýdy diýseñem boljak,<br />
onsoñ özüne çalşyrgyç-adam edinsem diýen köýe düşdi: ”Ýerime<br />
özüme ekiztaýy ýaly meñzeş birini oturdyp, wagtlaýynça ýeriñ teýine<br />
gidäýsem, dynjymy alaýsam näderkä?” Emma Larin kes-kelläm garşy<br />
boldy: ”Sen ýaly ikinji adam bu dünýäde ýok, çalymdaşam!” Ana,<br />
şonda ol çydaman, sarnady:<br />
– Ah, ejem jan, mukaddes Gursoltan, sen meni nädip beýle ilden<br />
üýtgeşik dogurdyñ? Bu ilde men arkasynda bukulara ýekeje-de adam<br />
ýok, gidenje bir ýalazy meýdan! Şonuñ üçinem meniñ özbaşyma şahsy<br />
durmuşym galmady, onki süññüm – iliñki. Men indi ýok, eje jan! Men<br />
iliñ bagty üçin ýitýärin, daşa, demre öwrülýärin, maña garaşma! Sen<br />
bilmeli, meniñ öler aşym aw, emma tagtda uzak oturmakdan ýaña<br />
aýaklarym ysgyndan gaçdy, ýöremekden galdym, ne çirtmek gurup<br />
bilýän ne-de duzak. Aw haýwanlary menden gutuldy, indi güýmenjäm<br />
– adamlar. Men olara biri birine duzak gurmany öwretdim, onsoñ<br />
özüme jinnek ýalyjagam agram salmagyñ geregi ýok, diñe adamlaryñ<br />
216
arasyndaky birek-birege basdaşlygyñ, görübilmezçiligiñ,<br />
içigaraçylygyñ, gorkaklygyñ, namartlygyñ hözürini görüp oturmaly.<br />
Bu bigadyrlara seredip, men hergiz seni ýatlaýaryn, sen nädip bularyñ<br />
içinde başyñy çaradyñ, eje jan? Wah, seniñ aýak basan köçeleriñ,<br />
ýanýollaryñ galanlaryny-da tapyp, gözümiñ açyklygyna, olara-da<br />
seniñ mukaddes adyñy dakyp ýetişsemdim, onda armanym galmazdy!<br />
Ýöne seniñ öz mübärek gadamyñ bilen ýene haýsy ýol-ýodalary<br />
bezändigiñi men nädip bilmeli? Nädip men öz borçly ogul ýüregimi<br />
gandyrmaly?<br />
Bu wagt Gün guşluk ýerine baryp, daşarda howa oñatja gyzypdy.<br />
Çöllük ýurduñ suwsuz giñişliklerinden uçup gelip, paýtagta ýygnan<br />
guşlar jenap ýoldaş Prezidentiñ Köşk bagynda jan edip<br />
jürküldeşýärdiler. Mawy zalyñ daş gapysynda dürli ýurtlardan gelen<br />
myhmanlar kabul edilerine garaşyp, irikgä bolşup otyrdylar. Emma<br />
Larinden yşarat bolmansoñ, hiç kes jenap ýoldaş Prezidentiñ<br />
rahatlygyny bozup bilenokdy.<br />
– Hany meniñ ýazyjylarym?! – diýip, ol näme etjegini bilmän,<br />
ahyrsoñunda aýaklaryny owkalap, gygyrdy. – Olary şu demde meniñ<br />
ýanyma getiriñ, derdimi gürrüñ bereýin, meniñ aýaklarym halys diýen<br />
edenok.<br />
– Olar hemişe şu taýda... – diýip, Larin ýylgyrdy. – Gije-gündiz<br />
Köşgüñ töwereginde bukdaklaşyp ýörler. Garakçydyr öýdüp, Köşgüñ<br />
saklawy olaryñ eýýäm ençemesiniñ ganyna galdy.<br />
– Olar tükendimi?<br />
– Ýok, bu ilde heýem bir şahyr tükenermi?! Ýarysy Köşgüñ<br />
töwereginde, ýarysy-da Diller institutynda...<br />
– O bolmanam, çyn şahyryñ ýeri: ýa Köşkde bolar ýa-da zyndanda!<br />
Bar, aýt, Gaşlak bilen Döwrüñ depesindäki adam derrew ýanyma<br />
gelsinler! Ýazyjylar bolmasa, men häkimiýetden lezzet alyp bilemok.<br />
Olarsyz häkimiýet – duzsuz tagam.<br />
Onýança ýüzi düýäniñ dabany ýaly galyñ pyýada bilen gaşlary<br />
gözleriniñ üstüne abanyp duran garaýagyz jortmak kişi gapydan girip,<br />
gol gowşuryp, baş egdiler. Olary gören jenap ýoldaş Prezident öz<br />
başyna gürledi:<br />
217
– Ah, meniñ mukaddes ejem, Gursoltan, meni wasp etmelilerem,<br />
ynha, şular-da! Bu doýmaz-dolmazlaryñ bolşuna çydamaga maña<br />
kömek et, meni ýeke goýma! – soñra ol eline bir jübüt gaýyş ädigi<br />
alyp, ony depesinde bulaýlap, dowam etdi: – Bu ädikleri men, gör,<br />
haçandan bäri aýagyma geýemok! Muny geýip, atam pahyr daşary<br />
ýurda göçe-göç eden obadaşlaryny awlamaga gatnaşypdyr, ýok,<br />
bulaşdyrdym... Atam ilki aýakýalañaç ekeni, oña Zerre-aýakýalañaç<br />
diýer ekenler, bu ädigi-de gyzyllar oña şol gezek aw ganly bolany<br />
üçin, rewolýusiýanyñ adyndan eçilipdirler. Mugt. Soñ kakam muny<br />
geýip, obada ”halk duşmanlaryny” awlapdyr. Soñra bu ädik maña<br />
miras ýetdi, men olary geýip, Ýokary partiýa mekdebini gutardym.<br />
Meniñ üçin bu gaýyş ädiklerden gymmatly zat ýok, dogrusy, atababamdan<br />
maña şundan başga ullakan bir mirasam galmandyr: bir<br />
jübüt gaýyş ädik bilen, Beýik serdarymyz Staliniñ ”Gysga kursy”.<br />
Atamy Sibire sürgün edilenleriñ baýlygyndan ýeten emlägimiziñ ömri<br />
uzak bolmandyr: mallarymyz, öýmüz, goş-golañ – hemmesi atam<br />
pahyry rewolýusiýa aýratyn janypkeş gullugy üçin öz gyzyl<br />
komandirleri atyp öldürensoñ, dargap gidipdir. Onsoñ kakam ýetim<br />
galyp, atamyñ kesbini dowam etdiripdir, menem ýetim galan günüm<br />
kakamyñ ýetişmedik işlerini etmegi ýüregime düwdüm. Men özümi<br />
doga ýetimek hasap edýärin. Ýogsam näme, eýsem indi men özüme<br />
bir jübüt gaýyş ädigi miras goýan adamlary öz ata-babam<br />
hasaplaýynmy? Bu barypýatan adalatsyzlyk ahyryn. Şol sebäpdenem<br />
meniñ hakyky atamyñ, kakamyñ kompartiýadygy köre-de mälimmikän<br />
diýýärin. Meni ekläp-saklan, terbiýelän, adam sanyna goşan şol,<br />
şonuñ merhemedi bilen men bu ädikleri aýagyma geýip, günümi<br />
sanap, ösüp başladym we bu derejä ýetdim. Elbetde, men özümi<br />
dograny üçin ejem mukaddes Gursoltana baky minnetdar. Bu uly<br />
gahrymançylyk. Kommunistik emläge el urany üçin kakam Sibire<br />
gümlam iberilende, bu gaýyş ädikleri samanhanada bukup, meniñ üçin<br />
aýap saklanam ejem, mukaddes Gursoltan. Bu meselede siziñ meniñ<br />
tutýan ýolumy bilmegiñiz gerek – men tutuşlygyna adyl suduñ<br />
tarapynda. Goý, meniñ halkym muny berk belläp goýsun: tutuldyñmy<br />
– gutardy! Hiç kese eglişik edilmez. Ýöne her bir maşgala, goý, öñden<br />
gelýän rewolýusion maşgala gymmatlyklaryny nesilden nesle geçirsin.<br />
218
Biz rewolýusiýa sözüni, döwrüñ talabyna görä, ewolýusiýa diýip<br />
üýtgetdik. Elbetde, meniñ bu ewolýusion ädikleri geýip, ile çykasym<br />
gelýär, olar meni gahrymançylyga çagyrýar. Men bu eýýama köp<br />
garaşdym, ahyry-da ol gelip ýetdi, men indi ata-babamyñ kesbini täze<br />
döwre görä ýörederin. Eýsem, meniñ bary başarjagym günüñ güni<br />
arap şyhlaryny, pereñ biznesmenlerini ýa-da iñlis şazadasyny kabul<br />
etmekmidir? Ýok, maña beýik işler garaşýar, men älemi haýran<br />
etmeli! Maña öz halkynyñ hakyny iýýär diýýänler ýalan sözleýärler,<br />
meniñ nä halkyñkydan aýry rysgalym barmy? Ýok! Elbetde, men<br />
özüme geregimi umumy baýlygymyzdan susup alýaryn, başga nireden<br />
alaýyn? ”Bal tutan barmagyny ýalar” diýlipdir. Isleseñiz, geliñ-de,<br />
sizem meniñ barmagymy ýalaberiñ, kim size ýalamañ diýär? Biziñ<br />
ýurdumyzda indiden eýläk – demokratiýa, meniñ barmagym hemmeler<br />
üçin umumy. Elbetde, men irde-giçde öz adatdan daşary<br />
adamkärçiligimiñ, ýüregi ýukalygymyñ gurbany boljagymy bilýärin,<br />
ýöne bilemde nädeýin: gan bilen giren, jan bilen çykar! Adamlara<br />
ýagşylyk etmesem, günüm geçenok. Ýöne bäş barmagyñ deñ<br />
bolmaýyşy ýaly, yrsgal-döwletem hemme kişä deñ berlenok, her kim<br />
özüne ýetenini alýar, menem ýetenini alýan. Oña derek men halka<br />
mugt kepen paýlamagy ýola goýdum, haýyr-sahawat edýän. Diriler öz<br />
gününi görer, näme kömegiñ bolsa, ölülere etmeli, olaryñ dawa edip,<br />
öz hakyny alyp biljek gümany ýok, onsoñ olaryñ arkasyny men<br />
tutmasam, kim tutsun? Ölüler-de meniñ raýatlarym, özi-de halkyñ<br />
syýasy taýdan iñ düşünjeli bölegi, olar hiç haçan meniñ garşyma baş<br />
götermezler. Men olardan arkaýyn, şonuñ üçin-de olary aýratyn<br />
sylaýan, aladasyny edýän, dogrusy, men olary dirilerden has gowy<br />
görýän. Diriler – meniñ kellagyrym, ölüler – meniñ wepaly dostlarym.<br />
Olar meniñ her bir başlan işimi tüýs ýürekden goldaýarlar. Bizde o<br />
dünýä bilen aragatnaşyk bölümi bar, biz öz täze kanunlarymyzy,<br />
meniñ iñ soñky kararlarymy o dünýädäki raýatlaryma täze<br />
jaýlanýanlardan iberýäris, onsoñ o dünýädäkiler öz goldaw hatlaryny<br />
meniñ adyma ýazyp iberýärler, olaryñ hatlary gös-göni meniñ<br />
Köşgüme gelýär, ölenlerinde adam şekilli jaýlanym üçin olar öz<br />
hatlaryny hemişe maña minnetdarlyk bildirmekden başlaýarlar. Ol<br />
hatlary okasañ, aglap oturmaly. Ýagşylyk etseñ, bilinmejek gümany<br />
219
ýok, diriler bilmese-de, ölüler bilýärler. Olara minnetdarlykdan ýaña<br />
meniñ agym tutýar, käte ýeke özüm oturyp içim içime sygman<br />
aglaýaryn. Näme meniñ öz halkyma nebsim agyrýan däldir<br />
öýdýäñizmi, agym tutmaýandyr öýdýäñizmi? Menem adam, meniñem<br />
adam şekilli ýaşasym, gülüp-oýnasym gelýär, ýöne hany oña wagt?<br />
Ýogsa-da, nämüçin siziñ gabaklaryñyz ýellenip dur? Sypatyñyz meniñ<br />
göwnümden turanok. Lüt bolup ýykylan ýeriñizde oglan-uşak<br />
kesekläp, kelläñizi ýaraýmazy ýaly men size ”Hormatly il ýaşulusy”<br />
diýen harby dereje bereýin, ondan soñkusyny mañlaýyñyzdan görüñ! –<br />
ol jübüsinden iki sany ildirgiçli ýaldyrawuk metal bölegini çykardyda,<br />
hyzmatkärleriniñ döşüne dakdy. Nyşanlary dakyp durka burnuna<br />
ýakymsyz ys urup, ýüzüni sowdy. – Nämüçin siziñ agzyñyz mydama<br />
hüýpüpigiñ göti ýaly añkap dur, köksüzler, öten agşam näme<br />
işlediñiz?<br />
– Obrazly aýdanyñda, biz uzyn gije beýik Tañrydan siziñ jan<br />
saglygyñyzy diläp çykdyk, jenap ýoldaş Prezident! – Döwrüñ<br />
depesindäki adam obrazly burnuny çekdi.<br />
– Tañrydan dilemeli zady özüm dilärin, sizem öz gezegiñizde –<br />
menden dilärsiñiz. Düşnüklimi! Biwagt çak onuñ gulagyny gazap, siz<br />
meni bujagaz günümdenem aýrarsyñyz. Onsuzam meniñ günüm gün<br />
däl, indi maña gijeki iki sagat uky-da haram. Men öz raýatlarymdan<br />
halys ynjalamok, ýekellidigimi bilýän, ukudaky adam – ölüdir,<br />
diýmek, men ölükäm siz nädip günüñizi görýäñiz? Siziñ bu<br />
hasratyñyz ýadyma düşende, ýüregim para-para bolup, ýaşymy gaýry<br />
ýaşaýaryn. Men sizi kime ynanyp uklamaly? Gijelerine gözüm ýaşly,<br />
bagrym başly, men gijeleri ýigrenýärin. Men beýle jebri özümden<br />
başga hiç kese dözmen, kime dözeýin, hemmäñizem meniñ özümiñki,<br />
şonuñ üçinem, goý, ýananam men bolaýyn, köýenem. Siz muny bu<br />
ýerden çykañsoñyz, ile-güne ýetiriñ: men olaryñ aladasyny tä ölünçäm<br />
ederin. Ýöne siz sypaýyçylygy elden bermäñ, resmi äheñde bir agyz:<br />
”Jenap ýoldaş Prezident bakydyr!” diýiñ-de gutaryñ, gepi uzaldyp<br />
oturmagyñ geregi ýok, adamlar düşüner, olar meni ölemen gowy<br />
görýärler. Ýöne ýaşululary üýşürip, palaw bermeli bolmagymyz<br />
ahmal... – soñ ol ýazyjylara gözüni gypdy. – Geliñ, men size gowy<br />
görýän içgiñizden guýup bereýin. – Döwrüñ depesindäki adam ellerini<br />
220
owkalap, hezil etmekden ýaña oturgyçda loñkuldanyny-da duýmady,<br />
derrew elini uzatdy. – Ýok... – Köşk eýesi çalaja nägile boldy, –<br />
ýörüñ, beýleki jaýa! Bu taýda gelşiksiz, gapyñ añrysy daşary ýurtly<br />
myhmanlardan doly. Jenap ýoldaş Prezident bolup işleseñ, asyl birje<br />
minudam arkaýyn oturmak ýok, ýöne üstüñe dökülişip durlar, men<br />
olardan halys ýadadym, göwün açasym gelýär. – ol gymmatbaha<br />
köwşüni çykaryp, aýagyna atasyndan miras galan harby ädigi sokdy.<br />
– Ýörüñ! Meniñ yzym bilen geçmişe tarap öñe!<br />
Köşk eýesi pil süñkünden ýasalyp, gyralaryna altyn çaýylan<br />
gymmatbaha kürsüden özüne gelişmeýän ýeñillik bilen böküp turdyda,<br />
çyglyp, kürsüsini gapdala süýşürdi, soñra diwardaky äpet halyny<br />
galdyryp, gizlin gapynyñ gulpuny açdy, ony añryk itdi. Şonda<br />
Döwrüñ depesindäki adamynyñ çala çyzlan gyzyl gyýkmak gözleri<br />
aşaklygyna gidýän basgançagy saýgardy. Olar üç tirkeşik bolup,<br />
basgançakdan aşak düşdüler-de, alagarañky koridor bilen öñe<br />
ýörediler. Birnäçe ýüz ädim geçip, üç dost ýene-de daş<br />
basgançaklardan ýokaryk çykdylar we bir alagarañky otaga gelip<br />
ýetdiler. Otagyñ içi başly-barat oklanan köne-küşül aýakgaplardan,<br />
egin-eşikden, boşan çüýşelerden ýaña gyzyl-ýaýyrtdy. Darajyk hem<br />
bulam-bujar jaýda öñki döwürde dynman içen arzan araklaryny<br />
görenlerinde, Döwrüñ depesindäki adam bilen Gaşlagyñ gözleri ýanyp<br />
gitdi, soñra-da olaryñ gözlerine ýaş aýlandy. Olar edil metjide girýän<br />
ýaly deriñ-kiriñ ysy demiñi tutup barýan bu jaýyñ gädik-gemrik<br />
bosagasyndan edep bilen ätlediler. Jenap ýoldaş Prezident<br />
duýgudaşlyk bilen gezegine olaryñ arkasyna kakdy. Arakdan boşan<br />
agaç gaplaryñ üstünde ornaşyp, olar mañlaý çakyşdyryp oturdylar. –<br />
Içjegiñiz arak bolsun, mende kän, alyñ hany, ine, siziñ gowy görýän<br />
granlanan bulguryñyzy-da tapyp goýdum. – soñ ol aşagyndaky<br />
çüýşeden boşan agaç ýaşigi jygyldadyp, Döwrüñ depesindäki<br />
adamynyñ gulagyna ýakyn egildi. – Men bahalap gymmatlamanka,<br />
arakdan ýükümi tutup goýdum, ýogsam indi şuny tapjak bolsañam<br />
gara görgi, il-gün nädip başyny çaraýar, haýran galaýmaly! Neneñ<br />
meniñ olara ýüregim awamasyn, neneñ saçym agarmasyn, bu ýurtda<br />
jenap ýoldaş Prezident bolubam başyñy çarar ýaly däl, garamaýagyñ<br />
dagyn dat gününe. Ýöne siz halka düşündiriñ, halk darykmasyn, bu<br />
221
günlerem geçer, biz baýarys, meniñ, ynha, eýýäm her welaýatda goşagoşadan<br />
köşgüm bar, dagyñ eteginde-de telimsi bar eken, bilmän<br />
ýörsem nätjek. Arada maşynly gezelenje çykamyzda görkezdiler,<br />
haýran galdym, adam aýagy sekmejek ýerde maña mermerden Köşk<br />
gurup goýaýypdyrlar, zaluwatlar, halalyñ bol-a! Tüweleme, bizde<br />
parlament, ene dilimizde nämedir oñ ady?<br />
– Mejlis! – diýip, Gaşlak ilgezik ýatlatdy.<br />
– Ana, şol Mejlis gowy işleýär, men öz deputatlarymdan razy.<br />
Döredijilik adamlarynyñ hemmesi diýen ýaly seniñ eliñde bolsa-da,<br />
seniñ Diller institutyñ entek meniñ tamamy ödänok. Hany seniñ wada<br />
beren ölmez-ýitmez halk döredijiligiñ? Hany läleler, monjugatdylar,<br />
hüwdüler, ertekiler? Siz näme meni öz wepalylygyñyz hem söýgüñiz<br />
hakyndaky gury söz bilen bakmakçymy? Bilip goýuñ, men siziñ çak<br />
edişiñiz ýaly geçirimli däldirin, sabrym tükenip barýandyr. Sebäbi<br />
men bir zady gowy bilýärin: bu Köşgi-eýwanlar ýykylar, daş<br />
ýadygärlikler owranar, demirden heýkellerim poslar, diñe edebi<br />
eserler, halk döredijiligi meniñ şöhratymy asyrlardan asyrlara ýetirip<br />
biler. Bu hakykata düşünýändigim üçin özüñiziñ häzire deñeç aç<br />
ölmändigiñizi bilip goýuñ! Alyñ, hany, götereliñ, onda! – olar arakly<br />
bulgurlary dik göterdiler, yzyndan ýumruklaryny ysgadylar. Jenap<br />
ýoldaş Prezident içki joşgunyny saklap bilmän, oturan ýerinde tans<br />
etjek ýaly ellerini ýokary galdyryp, barmaklaryny gezegine<br />
şarkyldadyp goýberdi. – Içgi diýibem, şuña aýdaýsañ, galanlarynyñ<br />
diña ady arak, şwed Absolýuty-da munuñ ýanynda hiç zat bolýar<br />
galyberýär. Allajan, ors aragyny öz penañda aman saklaweri! Beýleki<br />
içgileri diñe resmi banketlerde göteräýmesem, öz keýpime içemok,<br />
aýratynam Käbä gidip gelelim bäri. Dagysyny biljek däl, ýöne aragy<br />
gadyryny bilýän adamlar bilen içäýseñ, bu meselede men döredijilik<br />
işgärlerine uly hormat goýýaryn. Arman, men siz bilen naharymy<br />
bölüşip bilmen, sebäbi meniñ aşpezlerim nahary diñe bir adamlyk<br />
bişirýärler, onsoñ men ony nädip siz bilen bölüşeýin?! Daş gulakdan<br />
eşidişime görä, çaý bilen çöregiñem bahasy keýigiñ şahyna çykypdyr.<br />
Diýmek, halkyñ iýmiti meniñkidenem gymmat bolup çykýar, görşüñiz<br />
ýaly, kemsinmäge, arz etmäge halkda esas ýok. – ol elindäki<br />
bulguryny ýokaryk göterdi. – Sadagasy gitdigim, bizi şundan bir<br />
222
aýyrmasyn, alyñ onda, gitdik! – soñ ol ýene-de ýumrugyny burnuna<br />
ýetirip, hopugyp ysgady-da, soñam zöwwe ýerinden galyp, otagyñ<br />
burçuna ylgady, hüñürdäp, burçdaky köne gaplary dörüşdirdi. – Eý,<br />
Hudaý, nä döwür, nä zamana boldy, ejem pahyr bu zatlary gören<br />
bolsa, wagtyndan öñ ölerdi, namysjañdy pahyr, gulagy göründen<br />
ýaña! – ol egniniñ üstaşyry jaýyñ alagarañky burçuna garşy tüýkürip<br />
goýberdi-de, birdenem begençli seslendi: – Serediñ-ä muña, gözüñe<br />
söweýin, ýumruk ýaly düýp sogandan birki sanysy galypdyr, alyñ,<br />
ynha, adam başyna birini! – olar gözlerini ýumup, sogan ysgadylar. –<br />
Ýöne muny iýip bilmeris, sebäbi başga ýok, import sogan gelýänçä<br />
mydar etjek bolmaly, aýyplaşmañ, men sizden zadyny gysganan däl,<br />
ýaz çykarak ýanyma geliñ, şonda biz bulary hezil edip, tamdyr<br />
çöregine ýanap iýeris, ah, ol döwürler nähili gowudy! – jenap ýoldaş<br />
Prezident Döwrüñ depesindäki adamyny gujaklady. – Öz halkymy çyn<br />
ýürekden söýmeýän bolsadym, eger walla, bu ýurtdan başymy alyp<br />
giderdim! Nirede bolsamam, şunça ýaşajagymy bilýän, meni wezipe<br />
ýa-da gymmat bahaly sowgatlary almak üçin jenap ýoldaş Prezident<br />
bolandyr öýdýänler ýalñyşýarlar, men olary halamok, şonuñ üçinem<br />
beýle adamlaryñ ýene-de näçesiniñ galandygy bilen-de gyzyklanamok.<br />
Beýleki tarapdan seretseñ, eger hiç kim maña gymmat bahaly sowgat<br />
etmese, onda men nähili jenap ýoldaş Prezident bolýarmyşym?! Ýöne<br />
meniñ iñ gymmatly sowgadym – öz mähriban halkym! Men öz<br />
halkymy gaýyş ädiklerim, aw tazylarym ýaly eý görýärin! – ol<br />
aýasyny ediginiñ gonjuna şarpyldadyp urdy. – Ýok, meniñ ýüregim<br />
çydanok, men irde-giçde öz söýgümiñ güýjünden ýüregim ýarylyp<br />
ölerin! Ýöne indi meniñ mundan artyk siz bilen samahyllaşyp<br />
oturmaga wagtym ýok, işim kän, gapyda hytaýlylar ýa-da arap<br />
şyhlary gözlerini ýyldyradyp oturandyrlar, wagtynda kabul etmesem,<br />
olaryñ keýpi gaçar. Dogrusy, men olaryñ aýal adam ýaly<br />
başbogularyny süýräp ýörüşlerini halap baramok, halys ýürege<br />
düşýärler. Ýöne zaluwatlañ elleri göni, gulan-keýik ýa-da guşgumursy<br />
bolup, olaryñ öñünden gaçan özüñ bolma, amanyñyzamanyñy<br />
berjek gümanlary ýok. Bu gidişine gitse, olar çölde janlyjandar<br />
goýjak däller, asyl meniñ gaýgymy edýäne meñzänoklar,<br />
223
öñünden çykan jandary gyr-ýapyr edip barýarlar. Haýwan gutarsa,<br />
men bu ýurtda näme işlemeli? Siz bilýäñiz-ä, meniñ öler aşym aw!<br />
– Olara: ”Biziñ keýiklerimiziñ hemmesini gyrmañ!” diýip<br />
bolanokmy?<br />
– Onda maña gyzyl puly kim bersin, senmi, it ogly? Ýa-da jenap<br />
ýoldaş Prezident bolup otursañ, islän kişiñe islän soragy<br />
beribermelidir öýdýäñmi? Beýtseñ, ömrüñ jyzlanyñky ýaly<br />
bolaýmazmy? Baş egmeseñ, baş egdirip bilmersiñ. Durmuş gazaply<br />
zat, diri galmak üçin gündelik göreşmeli: ýuwutmasañ, ýuwudýarlar.<br />
Men bir gezek hut özüme klizma goýmaly boldum. Goýdum. Diri<br />
galdym. ýogsam, kim bilýär, süñklerim haýsy öwlüýäde çüýrärdi.<br />
Ýok, dogrusy, men özümiñ jenap ýoldaş Prezident boljagymy<br />
çagalygymdan bilýärdim, sebäbi men ony bäş ýaşymdakam düýşümde<br />
gördüm. Şonuñ üçinem kime hyzmat etmeli bolsa-da, ýokuş<br />
görmedim, ahyrsoñy haklaşjakdygymy bilýärdim...<br />
Duýdansyz ýerden Döwrüñ depesindäki adamynyñ çakyr horruldysy<br />
çykdy. Jenap ýoldaş Prezidentiñ muña gahary geldi.<br />
– Bu gäbi azana seretsene, sorag berip, jogabyny diñlemäge-de<br />
ýaranok. Mähriban tebigatýñ goragçysy, halkyñ arkadaýanjy! Näme<br />
diýsene, sen bu peşmege-de Diller institutyndan ýer taýynla. Bu özüni<br />
hamana ýazyjydyryn öýdýär, arak köküni gulkudyp, horlap ýatyr,<br />
işigaýdan. Menden soñ hiç kese guýrugyny bulamaz ýaly ätiýaçdan<br />
bir aýagyny-da kes bu zaññaryñ. Sowet hökümediniñ mürdüni iýip,<br />
Lenine, Staline wepa bermedik, maña-da wepa bermez.<br />
– Buýruk ýerine ýetiriler! Onuñ işini gaýtarmaly! – harbylarça<br />
ýerinden turan Gaşlak gyllygyny akdyryp, horlap ýatan Döwrüñ<br />
depesindäki äpet adamy arkasyna alyp, ýegşerilip ädimledi. Emma<br />
göterilýäniñ aýaklarynyñ ýerden süýrenip barýandygyny gören jenap<br />
ýoldaş Prezident başyny ýaýkady.<br />
– Ýok, sen ony häzirlikçe burça taşla, soñ äkidersiñ, garañkyda.<br />
Adamlary Diller institutyna Köşgüñ töwereginden gönümel äkitmek<br />
bolmaz, munuñ üçin bazarlar, köçeler, edaralar bar. Ýöne adamlary<br />
tutmagyñ iñ göwnejaý ýeri – olaryñ öz öýleridir! Şonda görenleriñ-de,<br />
görmedikleriñ-de gözi gorkar we göwnüne güman gider: ”Aýagyny<br />
gyşyk basan ýeri bardyr” diýerler. Onsoñam, meniñ diýenimi etseñ,<br />
224
Lariniñ mülküne aýagyñy sekme, çöregiñden kesilersiñ. Bütin ýurt<br />
seniñ eliñde, başyñy çarajak bol! – ol Döwrüñ depesindäki adamynyñ<br />
üstüne köne güpjegini atdy-da, ýene Gaşlaga ýüzlendi. – Sen rezin<br />
şarpyldawuk bilen ýüregedüşgünç güýz siñeklerini öldürip<br />
görüpmidiñ?<br />
– Ýok, men olary awy bilen gyrmany gowy görýän...<br />
– Seniñ zehiniñ köpçülikleýin gyryş ýaragyna ýykgyn edýär.<br />
Geljekde seni Goranmak ministri edip bellemeli bolsam gerek. Ýöne<br />
ýeke-ýekeden öldürmäniñ-de öz keýpi bar, sen her bir pidanyñ janyny<br />
aýratyn alýarsyñ. Onsoñam, gyzygyna düşseñ, siñegiñem beýleki aw<br />
haýwanlaryndan tapawudy ýok, bir kemi – iýip bolanok, meniñ<br />
azabym şonuñ üçin harama çykýar. Eger seni aw eti bilen baksam<br />
niçik görýäñ? Bu pikiriñ meniñ kelläme öñräk gelmeýişini diýsen-e!<br />
Indiki hepde ikimiz awa çykarys, özüñi gowuja seýis-le, iküç gün zat<br />
iýme, ýogsam ögärsiñ.<br />
– Elbetde... – Gaşlak ýüzüni ýakymsyz ajydyp, guraksy ýuwudynda.<br />
Onuñ ähli içen aragy tasdanam duran ýerinde paglap yzyna gaýdypdy,<br />
zordan saklandy. – Iriräk haýwan awlasak işdäliräg-ä bolardy...<br />
– Awçy iri bolsa – boldugy, aw nähili bolanda nä? Ikimizem hezil<br />
ederis: aw keýpi-hä meniñki, eti-de seniñki. Ikirjiñlenýän bolsañ aýt:<br />
ýa men adalatsyzmy?<br />
Gaşlak bokurdagyna gelip dykylan gusugyny itinip ýuwutdy-da,<br />
ýüzüni garaört edip, wepaly seslendi:<br />
– Hudaý saklasyn, heý, menem beýle pikir ederinmi! Hemmesi edil<br />
bolmalysy ýaly, jenap ýoldaş Prezident! Siz nämäni awlasañyz, şol<br />
hem meniñ üçin keýigiñ etidir!<br />
– Menem şu pikirde. Gör, indi ikimiziñ pikirimiz niçik deñ gelýär!<br />
Emma ýadyñdamy, ir döwürde sen meniñ üstümden gizlin edara<br />
maglumat bereniñde: ”Ol şeýle bir nalajedeýin, hatda siñegi-de öldürip<br />
bilmez” diýen ekeniñ. Ine, indi meniñ siñek öldürip bilýän wagtym<br />
geldi, muña sen guwanman, kim guwansyn?<br />
– Men ony ýagşy niýet bilen diýipdim, ol bir ýöne degişmedi... –<br />
ýüregi bulanmakdan ýaña halys haýy gaçan Gaşlak reñkini agdyryp,<br />
pyşyrdady.<br />
225
– Belki, şeýledir. Ýöne partiýanyñ çür depesinde oturanlaryñ içinde<br />
degişmä düşünjegi bardyr öýdýän bolsañ, onda bu seniñ öz<br />
akmaklygyñ. Seniñ ol awuly diliñ tasdanam meniñ syýasy karýeramyñ<br />
işini gaýtarypdy. Larine bu meseläni düzetmek añsat düşmändir.<br />
– Meniñ günämi ötüñ, galan ömrüm sizden...<br />
Onuñ hökümli gürrüñdeşi awuly gülümsiredi.<br />
– Näçe ömrüñ galandygyny sen nireden bilýäñ, myrryh?!<br />
Gaşlak jenap ýoldaş Prezidentiñ aýagyna ýykyldy.<br />
– Ýaşan günüm seniñ wepaly guluñ bolaýyn, rehim et!<br />
– Bu akmagyñ diýýänine seret, wepasyz gulam, heý, ýaşarmy! Ýeri,<br />
tur ýeriñden halymsyrama, men seniñ içiñde näçe tezegiñ ýatandygyna<br />
belet. Gowusy sen meniñ gepime gulak as, gel bärik! – Jenap ýoldaş<br />
Prezident Gaşlagy ýykyk jaýyñ hoñkaryp ýatan aýnasynyñ ýanyna<br />
çagyrdy, oña iki agyz ýüregini dökdi: – Sen bu harabanyñ meniñ<br />
ýykdyran ýadygärliklerimden näme tapawudynyñ bardygyny<br />
bilýärmiñ?<br />
– Köne ýadygärlikler paýtagtyñ görküni gaçyrýar...<br />
– Gör, sen nähili düşbi bolupsyñ. Bilip goý: ýadygärlikler menden<br />
başlanmaly. Yrym üçin täze Köşgümiñ düýbüni munuñ kerpiçlerinden<br />
tutdurdym. Seniñ wezipäñ – bu jaýy folklora girizmek! Bu haraba<br />
meniñ üçin mukaddes! Sebäbi ýumruk ýaly çagakam ejem, mukaddes<br />
Gursoltan öz eli bilen getirip, meni bu Ýetimhanada taşlap gidipdi:<br />
”Sen şu taýda oýnaber, men derrew gelerin!” diýdi. Menem oña<br />
ynandym. Şondan bäri-de oña garaşyp ýörün, ol bolsa henizem<br />
gelenok… Ah, meniñ ejem, mukaddes Gursoltan, haçan sen gelip,<br />
meni töweregimdäki bu aldajylaryñ elinden alarsyñ, haçan men seniñ<br />
dyzyñda arkaýyn ýatyp ukymy alaryn?.. Daşym her demde meni düýtmüýt<br />
etmäge taýyn ýyrtyjylardan doly, olaryñ meniñ üstüme haçan<br />
towusjagy belli däl: ýuwudanym özümiñki, çeýnänime – ynam ýok! –<br />
jenap ýoldaş Prezident ýüzüni tutup, möññüripler aglady, ýeke galyp,<br />
itiñ art aýagyndan suw içmeli bolan günlerini ýatlady, erbet hapa<br />
boldy. – Gören ähli horluklarym üçin ejemiñ birje gezek başymy<br />
syparyna garaşýan. Başga hiç kim, hiç zat meniñ bu ölümlik derdimi<br />
egsip bilmez!<br />
226
Jenap ýoldaş Prezident gyzyl gözleriniñ ýaşyny süpürip, edil hinine<br />
giren kör alaka deýin harabanyñ içinden ýeriñ teýine gidýän<br />
basgançakdan aşak sümlüp gitdi. Gaşlak-da salpy gulak it kimin<br />
señkildäp, öz hojaýynynyñ yzyndan garañkylyga sümüldi. Olar<br />
tirkeşip, aşak düşdüler we Köşk bilen köneden galan Ýetimler öýüniñ<br />
harabasyny birleşdirýän gizlin geçelge bilen gelen ýerlerine ugradylar.<br />
Soñra Köşgüñ aşagyna gelip, dik ýokarlygyna dyrmaşdylar, gizlin<br />
gapydan gelip, diwardan asylan agyr el halysyny galdyryp,<br />
alagarañky ýerzeminden gös-göni Köşgüñ Mawy zalyna ätlediler.<br />
Jenap ýoldaş Prezident özüni pil süñkünden ýasalan owadan haşamly<br />
zerli kürsä atansoñ, ýakynyndaky düwmäni basdy. Gapyda görnen<br />
uzyn köýnekli garagözelek ýaş gyzda nazaryny durlady, oña uzak<br />
wagtlap seretdi, gyz agaç ýuwudan ýaly bolup galdy, arasynda<br />
eýlesine-beýlesine garanjaklap dynjyny aldy, hat-da beýlesine öwrülip,<br />
bildirmän, ýuwaşjadan pallamaga-da ýetişdi, emma sorag bermäge<br />
milt etmedi. Onsoñ ol ”indi-hä wagty bolandyr-da?” diýen ýaly bir<br />
elini ýokaryk galdyryp, howada iki ýana galgatdy. Pil süñkünden<br />
ýasalan zerli kürsä çümüp oturanyñ ýüzüne dykgat edip, onuñ<br />
gözleriniñ üýtgemeýändigini bilensoñ, bu ýagdaýa düşüş bolan<br />
sekretar gyz, süýem barmagyny dodagyna eltip, Gaşlaga ”ýuwaş!”<br />
diýen yşaraty etdi-de, goñur agaç mebelleriñ biriniñ çekerini çekdi,<br />
ondan çykaran gurama körpençesi bilen hojaýynynyñ aýaklaryny<br />
örtdi, ýapon sowudyjylarynyñ işini sazlap, kabulhananyñ daşky<br />
otagyna çykdy. Ol ýerde onuñ näzik sesi hökümli ýañlandy:<br />
– Kabul edişlik ýene-de dos-dogry iki sagatdan başlanar. Ilki<br />
Demirgazyk bilen Günorta, soñra arap şyhlary, soñ etniki we syýasy<br />
dogan-garyndaşlarymyz girmeli. Demokratik ýurtlar soñ bir gün, bu<br />
hepde jenap ýoldaş Prezidentiñ keýpi ýok. Hawa, tas ýadymdan çykan<br />
ekeni, wagt galsa, öñki doganlarymyz-da kabul ediljek. Sowgatly<br />
gelenler adyny aýratyn ýazdyrsynlar! – soñra ol myhmanlaryñ öñüne<br />
düşüp, olary Köşge aýlamaga, jenap ýoldaş Prezidentiñ beýik işleri<br />
bilen tanyşdyrmaga alyp gitdi. – Görýäñizmi? – diýip, az wagtdan<br />
onuñ sesi koridordan geldi, – bu suratda siz jenap ýoldaş Prezidentiñ<br />
çagalygyny görýärsiñiz. Ol entek üç ýaşyndaka halkyñ aladasyny edip<br />
ugrapdy. Emma onuñ ejesiniñ ýatlamalaryna görä... ine, onuñ<br />
227
mähriban ejesi paýtagtyñ köçeleriniñ biriniñ gyrasynda ýaşaýyşa<br />
umytdan doly gözlerini balkyldadyp dur, bu wagt onuñ küýüniñköçesiniñ<br />
halkymyza mynasyp jenap ýoldaş Prezident dogrup<br />
bermekdigini soramazdan bilse bolýar – gyz saralan köne suratdan<br />
bäriligine gözlerini çerreldip duran, ýañaklary emelsiz gyzardylan<br />
dodakman aýala görkezme taýajygyny uzatdy. – Jenap ýoldaş<br />
Prezident entek emme bäbekkä: ”Halky nädip bagtly etmeli?” diýen<br />
oýa batypdyr. Ol bu pikirinden häzire deñeç-de el çekenok, ony<br />
üstünlikli ösdürýär. Biziñ halkymyzy ýaşadýan – jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ çäksiz arzuwlaryna bolan tükeniksiz ynamdyr!<br />
Bu wagt Köşgüñ arka ýüzünden gelen Larin basgançaklardan sessiz<br />
basyp ikinji gata çykdy-da, içki gapydan Mawy zala girdi. Ol daşary<br />
ýurtly myhmanlary kabul etmek üçin gerek boljak taýynlyklary<br />
görenden soñ, jenap ýoldaş Prezidentiñ eliniñ aşagyndaky düwmäni<br />
basdy. Folklorçynyñ bady bilen gapydan gelen sekretar gyz onuñ<br />
gaşynda edepli baş egdi.<br />
– Bellenen tertipde myhmanlary kabulhana goýberiñ!<br />
Ilki bolup gapydan Demirgazyklylar girdiler. Olar iki adamdy.<br />
Gelişlerine Larin bilen garsa gujaklaşdylar, olaryñ biri:<br />
– Bu ýurtda seniñ ýüregiñ gysanokmy? Ne söz azatlygy bar, ne-de<br />
demokratiýa. Gazy, nebti bolmasa, bir günem durarlyk ýok. Bu taýda<br />
adam ýaşaýana meñzänok – diýdi.<br />
Onda beýlekisi:<br />
– Bu ýerde adamlar ýaşanoklar, olar diñe öz hökümdarlaryny wasp<br />
edýärler! – diýip degişdi.<br />
Larin Gaşlaga gözüniñ gyýtagyny aýlap, ýüzüni çytdy.<br />
– Size söz azatlygydyr demokratiýa gerekmi ýa-da gaz, nebit?<br />
– Elbetde, gaz bilen nebit! – diýşip, Demirgazyklylar deñje<br />
seslendiler. – Söz azatlygy bilen demokratiýa biziñ özümizde weşeñweşeñ!<br />
– Onda gepleşige başlabereliñ. Siz taýýarmy?<br />
– Muny oýarmarysmy? – Demirgazyklylaryñ baştutany ikirjiñlenip,<br />
zerli kürsä garşy barmagyny çommaltdy.<br />
– Tas ýadymdan çykan ekeni, elbetde...<br />
228
Ol jenap ýoldaş Prezidentiñ üstünden gurama şahy körpençäni çekdi,<br />
jübüsinden çykaran gutusyny açyp, onuñ ýüzüni-gözüni atyr ysly<br />
çygly kagyz bilen süpürdi. Stoluñ üstünde taýynlanyp goýlan demli<br />
çäýnekden zerli käsä gyrmyzy çaýdan guýdy-da, agzyna tutdurdy.<br />
Jenap ýoldaş Prezident gyrmyzy çaýdan ýogyn-ýogyn owurtlap,<br />
myhmanlara gözlerini manysyz mölertdi.<br />
– Bular kimler? Çaý gowy demini alypdyr. Men näçeräk irkildim?<br />
Ýurt ümsümmi? Dälihanalar, zyndanlar niçik? Olara wagtynda iýmit<br />
eltilýärmi? Başgaça pikirlenýänleriñ birjik-de kem zady bolmaly<br />
däldir: ähli zerur zatlary kameralaryna eltip duruñ!<br />
Gaşlak:<br />
– Diýşiñizdenem beter ederis! – diýip, jogap berdi-de, kabulhananyñ<br />
gapysyndan añrylygyna boýnuny uzadyp, özüniñkilere berk tabşyrdy:<br />
– Eşitdiñizmi? Ýerine ýetiriñ!<br />
Tabşyryk alanlaryñ ädikli aýaklarynyñ güñleç dükürdisi Köşgi<br />
ýañlandyrdy. Lariniñ sesi adatdan daşary mylaýym çykdy.<br />
– Jenap ýoldaş Prezident, görşüñiz ýaly, ynha, siz bitarap döwletiñ<br />
ýolbaşçysy hökmünde iñ ýakyn strategik arkadaşymyz, beýik<br />
Demirgazyk goñşymyz bilen resmi gepleşiklere başlaýarsyñyz.<br />
– Ýok! – diýip, Köşk eýesi birdenkä öýkeli aýtdy. – Her öñýeten<br />
bilen gepleşik geçirmäge meniñ wagtym ýok. Goý, olaryñ jenap<br />
ýoldaş Prezidenti gelsin!<br />
Larin başyny ýaýkap ýerinden turdy-da, onuñ ýanyna baryp<br />
gulagyna pyşyrdady.<br />
– O nämüçin seniñ wagtyñ ýok? Sen näme bir ýere atlanýañmy?<br />
Entek günortana çykmaga wagt kän. Ýöne bu gepleşik başa barmasa,<br />
banket bolmaz, sen näme ýadyñdan çykardyñmy? Men saña öñ näçe<br />
gezek düşündirdim, çaga ýaly, bolgusyz ýerde hötjetligiñe tutma, meñ<br />
bilen işleşjegiñ çyn bolsa, bu häsiýetiñi goý! Onsoñam sen oýun etme<br />
– diýip, onuñ gulagyna has ýakyn egildi we semiz gyzyl ýüzli<br />
myhmana barmagyny uzatdy, – Bu oturan kişi ullakan bir edaranyñ<br />
Prezidenti. Onuñ bilen gürleşseñ, näme armanyñ bar? Kesirligiñi goý!<br />
– Hawa, – demirgazyklylaryñ baştutany söze başlady. – Biz siziñ<br />
tebigy gazyñyzy mümkin boldugyça arzan almakçy.<br />
229
– A siziñ muña mümkinçiligiñiz barmy? – jenap ýoldaş Prezident<br />
gözlerini owkalap, öz söýgüli kürsüsinde oýkandy.<br />
– Elbetde...<br />
– Elbetde! – Larin onuñkyny tassyklady. – Bularda mümkinçiligiñ<br />
uludygyny senem bilýäñ, menem, mönsüremek nämä gerek? Onsoñam<br />
bular bizi asmana çykarmakçy. Biz bilen al-asmanda Asyryñ<br />
Kontraktyna gol çekişmekçi.<br />
– O nähili? – jenap ýoldaş Prezident haýran galdy.<br />
– Nähilesi ýok. Seniñ bu günki öiş günüñe bagyşlanan telegepleşigiñ<br />
birinji bölümi gutaran badyna bileje daşaryk çykyp, Köşgüñ<br />
depesinden asylyp duran aýlampaçly uçara müneris, şol ýerde-de<br />
Asyryñ Kontraktyna gol çekersiñ. Bilip goý, henize çenli al-asmanda<br />
Asyryñ Kontraktyna gol çeken ýok. Sen birinji. Seniñ nä adamzat<br />
taryhyna giresiñ gelenokmy?<br />
– Giresim gelýär! – jenap ýoldaş Prezident begençli seslendi.<br />
– Onda näme näziñi artdyrýañ? Onsoñam bilip goý – Larin sözüni<br />
hasam berkitdi: – seniñ ýerliksiz soraglaryñ bankedi gijä goýup biler.<br />
Sen näme bankedi halañokmy?<br />
– Ýok, ýok! – jenap ýoldaş Prezident gyssandy. – Mende beýle pikir<br />
ýok, nahar wagtyny üýtgedip bolmaz, meniñ süýjülik keselim bar<br />
ahyryn, iýmeli wagtymy geçirsem, hudaý saklasyn, kim bilýär onuñ<br />
yzy nämä ýazjak?! Men öz Köşgümde düzgün-tertibiñ bozulmagyna<br />
ýol bermen, goý, muny hemmeler bilip goýsun!<br />
– Ine, munyñ başga gep... – Larin ýylçyr mañlaýynda bulduraýan<br />
goşa damjany elýaglygyna basyp-basyp siñdirdi-de, bilini ýazdy. –<br />
Onda men häzir telewideniýäni bu ýere çagyrmazdan öñürti hemme<br />
zady başdan-aýak gözden geçirmek isleýärin. Onda häzir kada<br />
boýunça myhmanlar ýañadandan gapydan ýylgyryp girýärler.<br />
Hormatly Prezident, öz delegasiýañyza baş bolup, ýañadandan<br />
gapydan giriñ! A siz bolsa, – ol Köşgüñ eýesine ýüzlendi, – siz bolsa,<br />
hemişekiñiz ýaly olary ýylgyryp, gapyda garşylañ. Bu ýerde başarmaz<br />
ýaly hiç zat ýok, siz munuñ hötdesinden gelýäñiz, hany turuñ<br />
ýeriñizden! Ýoldaş Prezident, siz gapa! Jenap ýoldaş Prezident, siz<br />
bolsa, olara garşy ýylgyrmak bilen! – Larin edil ökde kinorejisser<br />
kimin, olaryñ her ädimini ölçäp, ýöredip gördi. – Ajap! Indi<br />
230
telewideniýäni, jurnalistleri çagyrýan, taýyn boluñ! – emma gapa<br />
tarap ýöräberende, birdenkä surat alynjak ýerde gür gaşlaryna<br />
bukulyp çugutdyryp oturan Gaşlaga gaýtadan gözi düşdi: – Ýogsa-da,<br />
Köşkde bu näme işleýär? – ol jenap ýoldaş Prezidentden berk sorady.<br />
– Diller institutynyñ direktory beýdip göze dürtülip ýörmeli däldir.<br />
– Ýok, ol bu ýere häzir ýazyjy hökmünde geldi. Könäni ýatlaşdyk.<br />
– Bu halkyñ içinde düýä münüp hiñlenmedigi ýa-da öz keýpine<br />
goşgy düzüp märeke güýmemedigi barmy? Onsoñ olaryñ haýsy birini<br />
siz Köşge saljak, eklejek? Ýüz berseñ, ýüzin düşýärler. Añyrdan ýöne<br />
bosuşyp gelýärler. Özleri-de, zeý suwy ýaly, Köşgi öwgi bilen<br />
ýykjaklar. Elbetde, siz bularyñ birini-ýarymyny getirip, göwün<br />
açarlyk goşgy okadyp bilersiñiz, isleseñiz tansam etdiriñ, ıöne<br />
duıgularyñyz hetden aşmanka, jynsyna seredeweriñ, ýogsam ýazýan<br />
goşgularyny diñläb-ä, bularyñ jynsyny bilmek kyn... Ýalñyşmaýan<br />
bolsam, bu oturan erkek jynsyna degişli bolmaly. Hany, üfle! Tüf...<br />
seniñ bir diýsäni, erkek ýaly... agzy hüýpüpigiñ göti ýaly añkap dur!<br />
Häziriñ özünde Köşkden çyk! Ýok, dur entek, indi giç! – Larin<br />
kellesini tutdy. – Indi giç, girelgede daşary ýurt jurnalistleri üýşüp<br />
durlar. Gowusy biz saña bir rol bereli. Sen bu gepleşige gatnaşyp,<br />
jenap ýoldaş prezident Demirgazyk goñşymyza gazy öñküsinden iki<br />
esse arzan bermek baradaky Şertnama gol çeken dessine ýazyjylaryñ<br />
hem bütin halkyñ adyndan oña ullakan gül dessesini gowşurarsyñ,<br />
düşnüklimi? Ine, indi hemme zat ýerbe-ýer bolaýdy öýdýän,<br />
Prezidentler bar, möhüm şertnama gol çekiljek, halkyñ wekili<br />
tapyldy... Onda başladyk!<br />
Larin dözümli ädimläp, gapa ýöneldi, yzda galanlar üst-başlaryny<br />
düzedişdirdiler. Gapy açyldy, Köşgüñ ullakan baý otagyna jurnalistler<br />
örän ätiýaçlylyk bilen boýunlaryny uzadyşyp garaşdylar, emma biride<br />
içeri girmäge milt etmedi. Diñe Lariniñ ýörite çakylygyndan soñ<br />
olar reportajçynyñ häsiýetine gelişmeýän aýratyn salykatlylyk bilen<br />
baş atyşyp, salam berşip, tertipli ýagdaýda kabulhana girdiler. Surat<br />
alyjy enjamlar gurlup, çyralar ýakylanda, golçekişlik dabarasy<br />
başlandy. Emma telewideniýeçiler jenap ýoldaş Prezidentiñ ýüzünde<br />
ýag gatlagy lowurdaýar, ”Efirde bu onuñ görküne zyýan<br />
beräýmesin?” diýip howatyrlandylar. Surata almak bes edildi, dörän<br />
231
kynçylygyñ çözgüdi gözlenildi. Demirgazyklylar jenap ýoldaş<br />
Prezidente öz grimçileriniñ hyzmatyny hödürlediler.<br />
– Ýok, biziñ öz grimçilerimiz gelsinler. Biz bu ugurdan öz doly<br />
garaşsyzlygymyzy yglan edýäris! – jenap ýoldaş Prezident kejirlik<br />
etdi.<br />
– Haçandan bäri beýle dokmäde bolduñyz?! – diýip,<br />
Demirgazyklylaryñ baştutany edil teatr sahnasyndaky ýaly çete<br />
ýañsyly hüñürdedi.<br />
– Biz ony öñ yglan etdik, emma entek öz grimçilerimiz ýetişenok. –<br />
diýip, Larin ony köşeşdirdi. – Ýöne biz olardan seni milli äheñde<br />
grimlemegi haýyş ederis. Olar muña ökdedir, bu ugurdan birnäçe<br />
asyrlyk tejribeleri bar, onsoñam bu olaryñ özüne-de bizçe gerek,<br />
olaryñ nä ikimiziñkiden aýry bähbidi barmy?<br />
Şondan soñ ýat ýurduñ grimçileri jenap ýoldaş Prezidentiñ keşbini<br />
telegörkezişe ýararlyk derejede timarlamaga girişdiler. Bu iş kän wagt<br />
almady, derrew boldular. Telewizion kameralar gaýtadan işe<br />
girişdiler. Iki Prezident garsa gujaklaşyp, şertnama gol çekişdiler, soñ<br />
ýene gujaklaşyp, ýene örüşdiler. Soñra telekameralaryñ öñünde üçünji<br />
gezek bu hereketleri ýalñyşsyz gaýtalap, ýazga arassa düşdüler.<br />
– Men häzir al-asmanda öz halkymyñ ýagty gelejegi üçin Asyryñ<br />
Kontraktyna gol çekjek! – jenap ýoldaş Prezident dabara bilen yglan<br />
etdi.<br />
– Menem! – Demirgazygyñ tebigy gaz söwdasynyñ Prezidenti<br />
gysgadan dabaraly duýdurdy.<br />
Onsoñ taraplar Köşgüñ depesindäki meýdança çykyp, ýokarda<br />
gütürdäp asylyp duran aýlampaçly uçaryñ merdiwanyna dyrmaşyp<br />
ugradylar. Jenap ýoldaş Prezident ilki götinjeklejek boldy:<br />
– Ýok, ýok, men beýle ýokaryk dyrmaşyp bilmerin!<br />
– Bilersiñ! Men seni ýokaryk iterin! – Larin elinde baryny etdi. –<br />
Dyrmaşyber!<br />
Basym olar uçaryñ kabinasynda ýitirim boldular. Ýere dolanyp<br />
gelenlerinde, Larin kameralaryñ öñünde halkyñ wekili Gaşlaga söz<br />
berdi.<br />
– Jenap ýoldaş Prezident! Bu bark urýan ter-tämiz gül dessesini<br />
bütin halkymyzyñ, aýratyn-da onuñ döredijilik işgärleriniñ adyndan<br />
232
kabul ediñ! Biz size guwanýarys, biz siziñki, siziñ ýazyjyşahyrlaryñyz,<br />
siziñ adyñyz bilen ýatyp-turýarys, siz biz üçin edebiýat,<br />
kitap, depder, galam, kagyz. Siziñ döwlet şertnamalaryna gol<br />
çekmegiñiz bizi has-da ruh... gije-gündiz...<br />
– Men telewizorda nähili görünýän, gowumy? – diýip, jenap ýoldaş<br />
Prezident onuñ gepiniñ arasyny ýolup, telejurnalistlerden ynjalyksyz<br />
sorady. – Gerek bolsa, men öz kärdeşimden haýyş edeýin, biz<br />
dokumente ýañadandan gol çekişeli ýa-da ýañky görnüş efire<br />
ýararmy?<br />
– Hemme zat gül ýaly! – diýip, telewizorçylar baş egip jogap<br />
berdiler. – Bu gün agşam özüñizi telewizorda görüp, hezil edip<br />
bilersiñiz. Biz sizi esasan iri hem orta planda aldyk, myhmanlaryñ<br />
grimçileri işine ökde ekeni, sap iri planda görkezse-de boljak, owadan<br />
hem adatdan daşary ynandyryjy düşýäñiz. Siziñ bu günki<br />
duşuşygyñyz taryhyñ üstüne altyn harplar bilen ýazylyp dur!<br />
– Siz meni utandyrdyñyz – diýip, jenap ýoldaş Prezident, çym gyzyl<br />
bolup seslendi. – Onda siz ätiýaçdan bu ýazyjynyñ men baradaky<br />
çykyşyny daşarda baglaryñ, guşlaryñ arasynda ýazyñ-da, ony<br />
duşuşygyñ arasynda içki hekaýat görnüşinde telegörüjilere ýetiriñ,<br />
şonda gepleşik has şüweleñli bolar. Baryñ onda, iş bilen boluñ, bu<br />
taýyny indi meniñ özüm oñararyn! – soñra ol Gaşlaga barmagyny<br />
çommaltdy, – Bar, Döwrüñ depesindäki adamyny-da al-da, daşarda<br />
guş-gumursylaryñ, gülleriñ arasynda birsalym gepläñ! Ýöne sen ol<br />
haramzada tä ýazgy gutarýança çig suw bermegin, ýogsam gusar.<br />
Ýadyñdamy, geçen ýyl içip-içip, goñşy ýurduñ myhmanhanasynda<br />
balagyny pohlap zyñyp gaýdyşy? Biz goñşy ýurda gaznadan ullakan<br />
jerime tölemeli bolduk, tas halkara ýagdaýyny pohlapdy, zaññar. Sen<br />
oña näme diýdirjek bolsañ, şu gezek diýdir-de, soñ kölege ýaly bolup<br />
ýörmesin, ýygna. Ýöne ýolda-yzda onuñ hiç ýerini ganatmagyn, gany<br />
durmaz, onuñam süýji keseli bardyr.<br />
Gaşlak birsalymdan garader bolup, gizlin gapydan Döwrüñ<br />
depesindäki adamyny arkasyna alyp çykdy. Göterilýäniñ aýaklary<br />
ýerden süýrenip barýardy. Muny gören jenap ýoldaş Prezident başyny<br />
ýaýkap, hyrçyny dişledi.<br />
233
– Bular hiç haçan başyny çarajak millet däl, seret bulañ biri birini<br />
göterişine! – soñra ol gaz edarasynyñ Prezidentine ýüzlendi. – Ýeri<br />
bolýar, nätseler şeýtsinler, ”Ol eşekde ýüküm ýok, ýykylsa –<br />
habarym!” Bu ýurtda öz başyñy çarasañ-da az däl, hany sen, aýt,<br />
meni siziñ ýurduñyzyñ telewideniýesi görkezermi? – Görkezseñiz,<br />
erbed-ä bolmazdy.<br />
– Hökman görkezeris. Sebäbi täze ýyl biz siziñ çig mallaryñyzy<br />
mundan-da arzan almagy göz öñünde tutýarys. Dünýä bazarynda çig<br />
malyñ bahasy ýyl-ýyldan ýokarlanýar, diýmek, siziñ goñşy ýurtlaryñ<br />
telewizorlarynda görünmek şansyñyz-da gitdigiçe artýar. Öz<br />
halkymyzy gowy ýaşatmak biziñ borjumyz.<br />
– Meniñ ýurdumda-da adamlaryñ gapysynda ne bir göleli sygry bar,<br />
ne-de aýagulagy. Ýöne men muny ilkibaşda wada beren ekenim, soñra<br />
bu meniñ gulagyma degdi. Muny diýýänler rugsatsyz ýalan<br />
sözlejeklerden däl. Men olara ynanýan. Şondan soñ men toba edip,<br />
Mekgä zyýarata gidip geldim.<br />
– Görýäñizmi?! – diýip, onuñ gürrüñdeşi begençli gygyrdy. – Biziñ<br />
umumy bähbitlerimiz kändir: hemmämizem musulman, hemmämizem<br />
hristian! Biz siziñ suratyñyzy hökman telewizorda görkezeris. Bu<br />
meselede siz bize bil baglap bilersiñiz!<br />
– Ýene-de bir zat... – diýip, jenap ýoldaş Prezident sagyndy, Larine<br />
yşarat etdi. Larin dessine goñur mebeliñ ullakan çekerini açdy-da,<br />
ondan ullakan bir düwünçegi getirip, jenap ýoldaş Prezidentiñ öñünde<br />
goýdy. – Ine, kyn görmäñ-de, bu sowgady meniñ aýalyma,<br />
çagalaryma gowşuryñ. Goý, olar meni gaýgy etmesinler, bu ýerde<br />
meniñ günüm gowy geçýär. Hudaýa şükür, kem zadym ýok.<br />
Delegasiýanyñ ýolbaşçysy duşuşygyñ protokol dokumentlerini<br />
açyşdyryp, gaýtadan ser saldy. Soñra hoşniýetli seslendi.<br />
– Elbetde... Bu ozaldan protokolda ylalaşylan, sowgatlaryñyzy<br />
äkitmek biziñ borjumyz. Aýalyñyz we çagalaryñyz sizi söýýärler.<br />
Protokolda şeýle diýlip ýazlypdyr. Diýmek, siz muña ynanyp<br />
bilersiñiz.<br />
Jenap ýoldaş Prezident ýerinden turdy, onuñ sesi dabaraly çykdy.<br />
– Men bagtly! Meniñ söýgüli aýalym, çagalarym maña salam iberip<br />
durlar. Eýsem maşgalabaşy üçin mundan uly niçik bagt bolup biler?<br />
234
Eýsem, bu olaryñ meni ýatlaryndan çykarmandygynyñ alamaty<br />
dälmidir?!<br />
– Elbetde... – diýip, Demirgazyklylar Protokola görä örän<br />
adamkärçilikli jogap gaýtardylar.<br />
– Onda näme, jenap ýoldaşlar, ýörüñ banket zalyna geçeliñ!<br />
– Ýok, jenap ýoldaş Prezident – diýip, Demirgazyklylaryñ gyzyl<br />
ýüzli baştutany başyny ýaýkady. – Gapyda siziñ Günorta goñşyñyzyñ<br />
delegasiýasy, ýagny mor sakgallylar garaşyp otyrlar. Biziñ<br />
yzymyzdan siziñ gezegiñiz diýip, biz Injilden ant içdik. Ýogsa-da,<br />
ynha, siziñ Injil paýyñyz, alyñ, nesip etsin, bulap siziñ güýjüñize güýç<br />
goşar!<br />
Demirgazyklylar banket zalyna geçen dessine jenap ýoldaş Prezident<br />
Larine şeýle diýdi:<br />
– Olar ýene Gurhan getirendirler, men olara belet boldum. Wagt<br />
ýitirmäliñ, telewideniýeçiler gelsinler, hiç hili taýynlyk, repetisiýa<br />
gerek däl, ugrubir ýazaly, men ajygýan!<br />
Larin daş çykdy-da, mor sakgally dört adamyny yzyna tirkäp Mawy<br />
zala gaýdyp geldi. Egninde telewideniýäniñ enjamlary asylgydy. Ol<br />
myhmanlardan ozup gaýtdy...<br />
– Jenap ýoldaş Prezident, edil şu wagt daşarda siz barada nobatdaky<br />
köpseriýaly film surata düşürilýär. Köşk jurnalistleriniñ hemmesiniñ<br />
işi kekirdekden, olaryñ syrtyny gaşamaga eli degenok. Bu taýdaky<br />
reportajy özümiz taýynlamaly boljak: men wideokamerany işledeýin,<br />
sen özüñ alypbaryjy bol, derrew dynarys. Al, mikrofony!<br />
Jenap ýoldaş Prezident eline tutdurylan mikrofony aldy-da, ýüzüniñ<br />
ugruna gepläp başlady.<br />
– Hormatly teletomaşaçylar, häzir dünýäniñ iñ abraýly jenap ýoldaş<br />
Prezidentiniñ, ýagny meniñ Köşgümden gurnalan telereportaja tomaşa<br />
edip bilersiñiz. Men öz wagtymyñ çäklidigine garamazdan, Günorta<br />
goñşymyzdan gelen delegasiýany kabul edýärin. Delegasiýa diýseñ<br />
görnükli – dört adamly, iñ öñden gelýän Aly Saddam Helaýaty,<br />
Daşary işler ministri. Ol meniñ dostum. Häzir men oña gujagymy<br />
açýaryn. Ine, siz meniñ ony mähirli gujaklaýan pursadymy<br />
görýärsiñiz!<br />
235
– Hoş gördük, hormatly Aly Saddam Helaýaty! Hoş gördük, sapa<br />
gördük! Nähili ýürekdeş adamlar! Ýoldaş, Larin, bu sahnany iri<br />
planda al!<br />
Günortalylaryñ delegasiýasynyñ pyçagarka inçe ýüzli baştutany<br />
jenap ýoldaş Prezidenti gujaklap, ellerini gara sakgalyna ýetirdi.<br />
– Omyn! Byradarym, meniñ hökümdarym, ýagny seniñ kyýamatlyk<br />
doganyñ, öz Köşgünden saña dogaý salam gönderdi. Ol seniñ baş<br />
saglygyñy isleýär. Biz öz doganlygymyzy bildirip, saña ýurdy<br />
dolandyrmaga ýardam bermek üçin, halkyñ ýüregine giñlik salýan<br />
Gurhany-Kerimden birnäçe müñüsini sowgat getirdik. Isleseñiz,<br />
bulary ilata arzy bahasyndan satyp, harçlanyp-da bilersiñiz.<br />
– Köp sag boluñ, minnetdar! Ýöne entek meniñ sowalgam bar. Gaz<br />
diýdi, nebit diýdi, tüweleme, özüñi oñarsañ, bu ýurtda baýlyk gytmy?<br />
Ýöne, kyn görmän, siziñ halkyñyzyñ meni nähili söýýändigini biziñ<br />
teletomaşaçylarymyza aýdaýsañyz.<br />
– Siz hakynda biz aýylganç köp zat eşidýäris...<br />
– Gördüñizmi, hormatly teletomaşaçylar, dünýäde meniñ sylagym<br />
ýetik. Meniñ sylagym – siziñ sylagyñyz, gözüñiz aýdyñ! Biz näçe<br />
asyrlap bu ajaýyp günlere garaşdyk, ynha-da ol günler gelip ýetdi.<br />
Günortaly doganlarymyzyñ iberen Gurhanlaryny we Demirgazykly<br />
doganlarymyzyñ getiren Injillerini men özüm metjitlere we<br />
buthanalara aýlanyp halka elin paýlaryn, müñläp maşgalalar<br />
Gurhaný-Kerimi we keramatlý Injili ýüzlerine sýlýp, maña alkyş<br />
okarlar, Alladan we Isadan meniñ baş saglygymy dilärler, bu meniñ<br />
size bolan çäksiz söýgümiñ ýene-de bir subutnamasy bolar. Täze<br />
Gurhanlaryñyz, Injilleriñiz gutly bolsun, adamlar! Şunuñ bilen meniñ<br />
Mawy zalymdan gurnalan telereportaj tamamlanýar, ýene-de efirde<br />
duşuşýançak, hoş sag bol, eziz halkym!<br />
Larin telekameranyñ düwmesine basyp durzan badyna Aly Saddam<br />
Helaýaty ýene-de bir gezek jenap ýoldaş Prezidenti garsa gujaklady<br />
we şowly telereportaj bilen öz hökümediniñ adyndan gutlady.<br />
– Siz duranja zehin! Sizde haýsy ugurdan diýseñ ukyp bar. Indi bizede<br />
öz mübärek keşbiñizi surata düşürmäge rugsat ediñ. Yslamyñ<br />
kadasyna görä surat haram-da bolsa, size bu halal, çünki müñlerçe<br />
ynsanlar biziñ ýurdumyzda siziñ ýüzüñiziñ nuruna mätäç. Ýöne biziñ<br />
236
grimçimiz siziñ ýüzüñize az-kem millilik girizmekçi, onsoñ siz hakyky<br />
Gündogar soltanyna meñzärsiñiz. Ine, bu Şertnama siz hakyky<br />
soltanlaryñ edişi ýaly zerli galam bilen gol goýuñ. Netijede siz biziñ<br />
ýurdumyzyñ millionlap tomaşaçysy üçin çaý başynyñ gürrüñine<br />
aýlanarsyñyz. Ine, Şertnama boýunça bu siziñ bize ibermeli gaznebtiñiziñ<br />
möçberi, bu-da biziñ onuñ deregine size ibermeli sogansarymsaklarymyz.<br />
Ynha, ujundan siziñ hut özüñize dadymlyk! Edil<br />
ýöne agzyñyzda erär ötägider, tagamy üýtgeşikdir. Sowuklamañ<br />
dagyn tüýs emi: indi siz asgyryp-üsgürmersiñiz. Üstesine-de,<br />
sarymsagyñ ysyndan jyn-arwaham gaçagan bolar. Entek siz öñki<br />
diniñizdenem daşlaşan dälsiñiz, şol sebäpden biz sizi köne<br />
jynlaryñyzdanam goramakçy.<br />
Jenap ýoldaş Prezidentiñ göwni göterildi, mor sakgallylary ýürekden<br />
gujaklap, elindäki altyn tesbisini olara güjeñledi.<br />
– Muny maña arap şyhlary mugt berdi, olar meniñ dostum. Ýöne bu<br />
ýekeje, şonuñ üçinem ýanymda götermäge çekinýän: ogry bar, jümri<br />
bar. Elbetde, men özüni oñarmaz añkaw däl, onda-da, ätiýaçlylyk<br />
gowy zat, özüñiz bilýäñiz, Köşkde her hili adam bar, jübüñe berk<br />
bolmasañ, edil ýöne aññalak gapdyraýjaklar. Gepiñ keltesi, siz maña<br />
indiki geleñizde, mundan ýene birini getirip beräýseñiz diýjek bolýan.<br />
Kim bilýär, öñüni görüp gelen barmy, adamyñ sowalgasy-da gutaryp<br />
biler. Galyberse-de, onsoñ meniñ iki altyn tesbim hem üç sany göwher<br />
gaşly ýüzügim bolar! Meniñ kärdeşlerimiñ içinde tylla bilezik<br />
dakynyp ýöreni-de bar, ýöne men ony oñlamok, suwjuk görýän.<br />
Onsoñam, Makiawelli aýtmyşlaýyn, halkyñ göwni aýnadanam<br />
synykdyr, hökümdar hergiz ägä bolmaly. Eger muny Makiawelli<br />
aýtmadyk bolsa, onda meniñ ejem pahyr aýdandyr. Işi adamlar<br />
bolansoñ, ol olaryñ kimdigini ilden sorap bilmeli däldi, ýakyndan<br />
tanaýardy. Söýgüsi çäksiz bolany üçin ony bütin ýurda, her bir adama<br />
aýratynlykda ýetirjek bolardy. Meniñ partiýalaýyn tejribäme ynanyp<br />
bilersiñiz, ejem meni halk üçin dogrupdyr. Onsoñ men, heý, halkyñ<br />
menden göwnüniñ geçmegine ýol berip bilerinmi, ýok! Hiç haçan!<br />
Söýgi – ikibaşdan! Söýýän adam talapkärdir, menem talapkär. Men ili<br />
söýdümmi – ilem meni hökman söýäýmeli! Ýekimde ýigrendigim:<br />
harsydünýä hannaslar, öz halkyna itiñ art aýagyndan suw içirýän<br />
237
gurrumsaklar, siz muny ýañky telereportajdan-da añansyñyz. Nahar<br />
başynda biz has-da gowy düşünişeris. Siz et iýýäñizmi? Men<br />
wegetarianlar bilen demokratlary itden beter ýigrenýän. Adamyñ<br />
sypjygy şolardyr, ýüpleriniñ üstünde odun goýup bolmaz. Olar ilki:<br />
”Döwleti halk köpçüligi dolandyrmaly” diýýärler. Haçanda men olara:<br />
”Köplük – bokluk!” Köp bolup döwleti dolandyrmak kyn, ony bir<br />
özüñ dolandyranyñ has gowy!” diýsem, olar: ”Demokratik gurluş<br />
añsat diýen zat ýok, ýöne erbet ýeri – adamzat entek jemgyetçiligiñ<br />
şondan kämil dolandyrylyşyny oýlap tapmandyr!” diýip, takal<br />
okaýarlar. Bu barypýatan demagogiýa. Ynha, men tapdym-a! Meniñ<br />
ýurdumda döwlet halkyñky, menem halkyñ ogly, onsoñ döwleti men<br />
dolandyrsam, şol halkyñ dolandyrdygy bolmazmy eýsem! Üstesine-de,<br />
halk horlanmasyn diýip, halkyñ atasy hökmünde-de men öz üstümden<br />
berk gözegçilik edýän. Şundan beter ýene näme gerek?! Onsoñam,<br />
Larinem demokratiýany halap baranok, onsoñ saña başga merk<br />
gerekmi?! Men açyk göwünli adam, öz pikirimi hiç kimden gizlämok,<br />
ile-de gizletmejegim çyn. Men gönümelligi halaýan, kimde meniñkiden<br />
üýtgeşik pikir bar bolsa, gelsin-de, göni meniñ ýüzüme aýdaýsyn. Bu<br />
meselede metbugatyñ, radionyñ, telewidenýäniñ roly örän uly: olar<br />
meniñ pikirimi halka gündelik ýetirip durlar. Kimde üýtgeşik pikir<br />
dörese-de, meniñ ýörite gulluklarym ony maña günübirin ýetirýärler,<br />
onuñ üçin syýa zaýalap oturmagyñ ýa-da gazet-jurnalyñ geregi ýok.<br />
Men her bir işde halkymyñ bähbidini araýan: nädemde halkym hezil<br />
etjek, hor-homsulygyny ýadyndan çykarjak, menden razy boljak – ine<br />
meniñ gije-gündiz küýüm. Düýp-teýkaryna seredeniñ-de, adamlara bir<br />
zat eçilmek bilen olaryñ iñ soñkujasyny ellerinden gañryp almagyñ<br />
arasynda ullakan tapawut ýok. Haýsyny edeniñ-de halk ümsüm<br />
otursa, şony-da etmeli. Halky nädeýin diýseñ edip bolar, diñe ugruny<br />
bilmeli: ilki horla-da, soñundanam: ”Halk horlanýar” diý, başga<br />
kişiniñ-de muny diýmäge haky bolmasyn, nädersiñ onsoñ adamlar seni<br />
hossar tutunaýsa! Halkda ýetimeklik duýgusyny terbiýelemeli, goý, ol<br />
sen bolmasañ, özüni oda ýykyljak ýaly duýsun. Şonda seniñ azabyñ<br />
ýerine düşer. Dogrusy, bularyñ hemmesi meniñ hut öz açyşym, belki,<br />
olar aşa duýgur ýüregiñ önümidir we ile açardan has inçedir. Ýöne<br />
nätjek-dä, göwnüñ açyk bolsa, içiñde gep ýatýarmy, adamlary her<br />
238
ädimde begendiresiñ gelýär. Hökümdaryñ ilden aýratyn çöregi-de,<br />
şatlygy-da, bagty-da, ýokdur, diýmek, olaryñ üçüsini-de öz eliñde<br />
berk saklamaly. Onsoñ sen adamlar bilen, isleseñ, demokratiýa<br />
oýnuny oýna, isleseñ-de, diktatura. Bularyñ ikisi-de düýp-teýkarynda<br />
şol bir zatdyr, haýsyny saýlajagy – hökümdaryñ öz islegi, esasy zat,<br />
halkyñ ýüregini gysdyrmasa bolany. Halk hökümdaryñ özüni gowy<br />
görýändigine hemişe tüýs ýürekden ynanýar. Bu ynam-da ähli<br />
döwürleriń hökümdarlarynyñ ömrüne ömür goşýar. Şonuñ üçinem<br />
halkyña söýgüñi beýan etmekden birjik-de çekinmeli däl, muny<br />
gündelik onuñ gulagyna guýup durmaly. Halk hökümdaryñ söýgüsi<br />
bolmasa, ýaşap bilenok, şonuñ üçinem iñ bolmanda ýok ýerinde ony<br />
toslap tapar, ýöne söýgüsiz oñmaz. Akyllysyramagyñ geregi ýok,<br />
çünki akyl bilen akmaklyk – şol bir zat. Olaryñ ikisiniñem bahasy bir,<br />
ýöne kimiñ agzyndan çykýanyna bagly. Güýç kimiñ elinde bolsa, şol<br />
wagt ol akyllydyr.<br />
Ilçileriñ biri jenap ýoldaş Prezidentiñ gürrüñine goşulmaga<br />
synanyşdy.<br />
– Bagyşlañ, ýöne siz bir zady inkär edip bilmersiñiz ahbetin...<br />
Jenap ýoldaş Prezident bu gödeklige geçirimlilik bilen başyny<br />
ýaýkady.<br />
– Ýok, meniñ hiç wagt nämedir bir zady inkär etmek endigim ýok.<br />
Men diñe adamynyñ öz pikiri we ynamy bilen arasyny açýaryn.<br />
Onsoñ onuñ pikiri-hä baýlyga, özi-de kölegä öwrülýär. Elbetde, käte<br />
adamynyñ öz ynamy bilen bile ýitip gidýän wagty-da bar, pikirinden<br />
aýrylyşyp bilmese. Ýöne biziñ işimizde bu bir adaty zat. Adam öz<br />
wagtyndan öñ ölüp bilmez! Adamlaryñ üstünden höküm sürmek – bu<br />
sungat. Onda-da mümkin bolmadyk sungat. Hökümdar halkyñ<br />
söýgüsine garaşmaly däl, ony özi gurnamaly. Munuñ üçin ulanyp<br />
bolmajak zat ýok: urşdyr, parahatçylygam, milletçilikdir<br />
internasionalizmem, watançylykdyr watansyzlygam, söýgüdir<br />
ýigrenjem, açlykdyr doklugam, garaz, islän zadyñ! Gep siziñ<br />
ugurtapyjylygyñyzda. Meselem, men öz ýurdumy söýgi bilen<br />
dolandyrýaryn, ýagny halkymy gije-gündiz söýýärin, Freýd<br />
aýtmyşlaýyn, tükeniksiz söýgi aktyny ýerine ýetirýärin. Eger muny<br />
Freýd aýtmadyk bolsa, aýyplaşmañ, ýöne meniñ filosofiýam şeýle: hiç<br />
239
kes meniñ söýgümden gutulmaz! Ýörüñ, onda banket zalyna geçeliñ,<br />
meniñ halkymyñ saçagy siziñ üçin hemişe açykdyr! – Jenap ýoldaş<br />
Prezident ir-iýmişli stoluñ başynda öz ýerini eýeledi. – Garşylyk<br />
bolmasa, bankedi özüm alyp baraýyn, içiñizde menden gepe çeperiñiz<br />
ýokdur-la?<br />
Demirgazyklylar öz guwançlaryny gizläp bilmediler:<br />
– Biz sizde öz şöhratly geçmişimizi görýäris!<br />
Günortalylar-da olardan kem galmadylar, salykatly seslendiler:<br />
– Sizsiz bu ýurt bize haram!<br />
Jenap ýoldaş Prezident bu görülmedik ýürekdeşlige hapa boldy.<br />
– Siz meniñ goşa ganatym, goşa dinim, goşa imanym! Men bagtly.<br />
Nämüçin bagtly bolmaýyn? Goñşy ýurtlarda meni tanaýarlar, öz<br />
ýurdumda teletomaşaçylar menden razy, Larin ikimiziñ aramyzdan<br />
gyl geçenok. Şundan uly bagt nämäme gerek?! Arman, bu saçagyñ<br />
başynda meniñ mähriban halkym ýetenok. Ol bu wagt jokrama Günüñ<br />
aşagynda depesinden gum sowrup işläp ýörendir. Meniñ öz halkyma<br />
mynasyp bolasym gelýär. – ol goşaryndaky göwher gaşly sagadyna<br />
seretdi. – Zähmetkeşler ýene-de dogry ýarym sagatdan çaýa çykmaly,<br />
ana, şonda menem garbak-gurbak edinerin, oña çenli meniñ<br />
bokurdagymdan iýmit geçmez, hany, onda bulgurlary dolduryñ!<br />
Larin guraksy ýylgyryp, jenap ýoldaş Prezidentiñ hem myhmanlaryñ<br />
bulgurlaryny doldurdy. Şonda iki ýurduñ orruk ortasynda şagalaña<br />
çümen jenap ýoldaş Prezidentiñ demirgazyk ýañagy<br />
Demirgazyklylara, günortakysy-da, agynjak Günortalylara meñzedi.<br />
– Ah, Larin, sen meniñ biygtyýar akan bagt gözýaşlarymy<br />
ýakyndan ullakan edip, teletomaşaçylara görkez, goý, meniñ<br />
mähriban halkym öz oglunyñ bagtyna guwansyn! Eýsem, men<br />
öz halkymyñ hem ogly, hem atasy dälmi nä, eý, meniñ mähriban<br />
enem, mukaddes Gursoltan!<br />
240
12. Göçme paýtagt<br />
Halk jenap ýoldaş Prezidentiñ gözýaşlaryna çyn ýürekden ynanýardy,<br />
olary ýürekden söýýärdi, ol gözýaşlar halkyñ derdini egisýärdi, oña<br />
ýaşamaga kuwwat berýärdi. Üstesine-de jenap ýoldaş Prezidentiñ<br />
üznüksiz televizion çykyşlarynda diýýänlerinden käbir sözi tötänden<br />
hakykata gabat gelip, adamlary añk edýärdi. Meselem, ol: ”Biziñ<br />
ýurdumyz Demirgazyk bilen Günortanyñ orruk ortasynda ýerleşýär”<br />
diýende, ol çynyñ edil bäbeneginden urdy we halk onuñ çynçylygyna<br />
kaýyl galdy. Onsoñ ol ýene-de şeýle diýdi: ”Meniñ nazarymyñ düşen<br />
ýeri – paýtagtdyr!” Muña ilki ynanmajak bolanlar-da tapyldy, ýöne<br />
olar basym özleriniñ syýasy şowakörlügini boýun alyp, gözden düşüp,<br />
ýitip gitdiler. Çünki basym paýtagtdan Çarwa obasyna lowurdap<br />
duran asfalt ýol çekilip ugrady. Ýoluñ yzyna düşüp dag eteginden<br />
lemmer-lemmer bolşup gaýdan bulutlaryñ suraty aýna dek asfaltyñ<br />
ýüzüne gaçyp, ogşuk kimin owşanaklap oýnady.<br />
Bu ýol gurluşygyny Döwlet komiteti, ýagny Döwkom alyp barýardy.<br />
Ýöne il içinde basym oña Komitet döwleti, ýagny Komdöw diýdiler.<br />
Çünki döwletiñ özi tiz wagtdan bu Komdöwe öwrüldi we ýoluñ bütin<br />
dowamynda adamlaryñ, obalaryñ we şäherleriñ, çopan goşlarynyñ<br />
ygtyýary onuñ eline geçdi. Komdöw muny, dogrusy, isläbem<br />
duranokdy, oña bu kararyñ, bu wezipäniñ özi ullakan ýükdi: hem ýol<br />
çekmek, hem ýoluñ iki gyrasyndaky halky edara etmek añsat iş däldi.<br />
Ähli ýerde bolşy ýaly ýol ugrunda dawa-jenjelleriñ, ogurlyklaryñ, tutda-baslygyñ<br />
bolup durjakdygy, toý tutuljakdygy, adam öljekdigi,<br />
elbetde, öz-özünden düşnükli. Şonuñ üçinem Komdöw ýol<br />
gurluşygynyñ dowamynda tas ýüz esse çişdi, haýbatlandy, daştöweregine<br />
gol ýaýratdy. Soñabaka onuñ öz sud-prokuratura<br />
guramalary, türmeleri, goşuny, jeza beriji bölümleri döredi. Ýoluñ<br />
ugrunda Komdöwe gönümel hem gytaklaýyn garaşly: ýarym,<br />
üçdenbir, dörtdenbir Komdöwler döredi. Ozaldan bar bolan döwlet,<br />
jemgyetçilik edaralary, grajdanlar Komdöwüñ, ýarym, üçden bir ýada<br />
dörtden bir Komdöwleriñ garamagyna geçdiler.<br />
241
Komdöwüñ müdüri edilip bellenen adamyny ozal bu illerde tanaýan,<br />
gören, bilen ýokdy; paýtagtda-da: ”Onuñ bilen elleşdim, ýüzüni<br />
gördüm” diýip biljek tapdyrmasa gerek? Ol adamynyñ bu edarada<br />
işlemelidigini haçan-da bolsa bir wagt güman edenem bolan däldir; ol<br />
welin, bütin ömrüniñ dowamynda gizlin ösüp gelipdir we iñ soñundada<br />
ösüp-ösüp, Komdöwüñ müdiri derejesine ýetipdir; bu ýurtda<br />
şundan uly wezipäni nireden aljak?<br />
Başda muña köp adamlar düşünmediler, hatda onuñ garşysyna gitjek<br />
bolanlar-da tapyldy, emma munuñ niçiksi betbagtlykdygyny olar tiz<br />
wagtda gördüler, çünki ol adamlaryñ özi soñra muny oturan-turan<br />
ýerlerinde gürrüñ etdiler; bu wakany başdan-aýak synlan we özleri-de<br />
bir aýlawda Komdöwüñ müdürine garşy çykaýmak meýlinde gezenler<br />
onda-munda şol gürrüñleri edip ýörenleriñ ilkibaşda Komdöwüñ<br />
müdüriniñ garşysyna çykanlar däldigini, olaryñ diñe mysaly keşbi<br />
bolmagynyñ ahmaldygyny güman etdiler. Bu çaklamalar Komdöwüñ<br />
abraýyny has-da artdyrdy, ýönekeý halk onuñ adyny dilinden<br />
düşürenokdy, hatda ”Komdöw basym halka mugt çörek berjekmiş!”<br />
diýen enaýy gürrüñler-de ýaýrady. Kim bilýär, belki Komdöwüñ şeýle<br />
planlary bolsa-da bolandyr, ýöne näme-de bolanda, ýoluñ geçýän<br />
ugrunda asudalygyñ hem dymyşlygyñ, hatda dym-dyrslygyñ çuñ<br />
ornaşmagynda Komdöwün hyzmatynyñ bardygy dura-bara äşgär<br />
boldy. Edil şonuñ ýaly-da, Komdöwüñ müdüriniñ adynyñ Hyrly<br />
Durgur ýa-da Gaşlak bolaýmagynyñ ahmaldygy ile mälim boldy;<br />
onuñ ägirt adamdygy baradaky gürrüñ çekilýän ýoluñ uza boýunda<br />
edil rowaýata öwrülip barýardy; ýol gurluşygyny irde-giçde gören<br />
adamlar Komdöwüñ müdiriniñ käýarym gurluşykda peýda<br />
bolýandygyny gürrüñ edýärdiler, şol gürrüñlere görä, Hyrly Durguryñ<br />
ýa-da Gaşlagyñ sypaty hormat goýarça-da barmyş, kim-de bolanda, ol<br />
piliñ bäbegi ýaly semiz göwresi bilen meşhurlyk gazanyp bilmese,<br />
onda, megerem, harby egin-eşigi bilen gazansa-da gazanar<br />
diýişýärdiler; aslynda bu harby däl-de, harby matadan tikilen adaty<br />
egin-eşik bolsa-da bolar; dogrusy, Komdöwüñ müdüriniñ belli bir daş<br />
keşbi ýokdy, hut şonuñ üçin-de tenindäki geñ-tañlyk uzak wagtlap<br />
özüni bildirmedi, ýagny ol kişiniñ çep böwründen aşaklygyna, yza<br />
sömelip, ujy ýokaryk gañtarlyp duran zat näme? Ilki oña Komdöwüñ<br />
242
müdüriniñ gapyrgasydyr öýtdüler, çünki iñ bärkisi onuñ<br />
gapyrgasynyñ uzyn hem haýbatly bolmalydygyna şübhe bolup biljek<br />
däldi, şonuñ üçinem onuñ gapyrgadygy barasyndaky jedelsiz hakykat<br />
oba-kentlerde, aýratynam olaryñ gyrak-bujaklarynda ýaşaýan ýönekeý<br />
halkyñ arasynda çalt ýaýrady; paýtagtdan gaýdan asfalt ýol tä Çarwa<br />
obasynyñ çetinden girýänçä müdiriñ böwründen yza, aşaklygyna<br />
gözilginç çykyp duran şol zadyñ gapyrgadygyna şübhelenýän galmady<br />
diýerlikdi, emma haçanda asfalt ýol Çarwa ýetiberende, bu jedel<br />
ýañadandan tutaşdy; munuñ sebäbi ol zat gapyrgadyr diýenleriñ<br />
faktlara däl-de, abstrakt pikirýöretmä daýanandygynyñ dilden-dile<br />
geçmesi boldy; şübhe täzeden güýçlendi; has ýakyndan synlap<br />
görenlerinde, ýol gurluşyk Komdöwüń müdiriniń harbypisint<br />
köýneginiń aşagyndan direlip duran ol näbelli zadyñ ýalañaç gylyç<br />
bolmagynyñ ähtimaldygy güman edildi. Onuñ ýörände göwresini dimdik<br />
tutup, ýöne öñe azajyk egilmesi we zol-zol sag elini şol<br />
gapyrgasynyñ etegine ýetirjek bolmasy, isleseñ-islemeseñ-de, böwrüñi<br />
diñledýärdi; adatça, bili gylyçly harbylar elini çep gapdalyndan asylgy<br />
gylyçlarynyñ dessesinde goýup ýöremäge endik edýärler; ýöne<br />
Komdöwüñ müdiriniñ teninden artyk gapyrga ýaly somalyp çykyp<br />
duran zadyñ tüýli guýrukdygyny güman edýänler-de ýok däldi.<br />
Asfalt ýoluñ gelmegi bilen Çarwanyñ köçelerinde ata-baba<br />
görülmedik täsin özgerişler başlandy: gazly suw, doñdurma, çigit<br />
satyldy; dükanlar çyranyñ ýagtysyna gijesi bilen işlemäge başladylar,<br />
restoranlar açyldy we olarda agşamlaryna ýarym-ýalañaç aýallar<br />
çuw-ak tenlerini güjeñläp, ýylan ýaly suwlunyp tans etdiler; geýnüwli<br />
hem murtly gelmişekler ol aýallaryñ tansyna seredip, şamlyk edindiler,<br />
gijeden gije şerap süzdüler; ymgyr gijelerine Çarwanyñ garañky<br />
köçelerinde ýaş aýallaryñ nähilidir bir azarlydan ýakymly sesleri<br />
çykdy; obanyñ ýaş gyzlarydyr oglanlary öz mysapyr ata-enelerini<br />
ýigrenip, gijeki restoranlary, kabareleri, barlary we gijeki klublary<br />
hossar tutundylar; gündizlerine obanyñ köçelerinden egin-başy ýyrtyk<br />
eleşan pagtaçylar pagta meýdanlaryna ýa-da yzyna, oba garşy<br />
geçýärdiler; olaryñ doýa garna iýip-içmeýändigi, pagta ýükli äpet<br />
maşynlaryñ öñünden öz wagtynda sowlup bilmeýişlerinden-de besbellidi;<br />
pagtaçylar ysgynsyzlykdan ýaña äpet tekerleriñ aşagyna<br />
243
düşüp, myjjyklary çykýança süýrenip gidýärdiler, ol maşynlaryñ<br />
kabinalarynda oturan nätanyş sürüjiler ilki erbet käýinip, soñra-da<br />
duýgudaşlyk bilen başlaryni ýaýkaýardylar: betbagtlar! Gündüzlerine<br />
köçede görünýän gelin-gyzlaryñ ýüzleri dowamly azganlylykdan<br />
kokuşyp dursa-da, agşam düşüp, restoranlarda we tans<br />
meýdançalarynda dürli yşyklar şöhle saçanda, bu ýerde hakyky<br />
gijegözelleri, ýarym-ýalañaç näzeninler peýda bolýardylar; edil uly<br />
şäherlerdäki ýaly obada indi gijelerine ötegçi erkeklere süýkenýän erni<br />
çilimli aýallar restoranlaryñ, kazinolaryñ we beýleki keýp ojaklarynyñ<br />
töwereginde garawulçylyk çekmäge girişdiler; çarwalylaryñ çorly<br />
tenlerine ýaraşmajak nakysja altyn, kümüş, göwher bezegleri satýan<br />
dükanlaryñ töründe bir hana pagta göterse inçe bili üzüljek gün<br />
görmedik zenanlaryñ näzik gülküleri ýañlandy; çarwalylar bu<br />
özgerişleriñ gymmatyna düşünmän, gündizlerini pagta meýdanlarynda<br />
geçirip, gijelerine horaşaja tamlarynyñ aýna-gapylaryny içinden<br />
mäkäm temmeläp ýatdylar; olar munça üýtgeşiklikleriñ içinde hatda<br />
öz iýmitlerini-de täzelemediler; kaşañ dükanlarda satylýan iriýmişlere,<br />
gymmatbaha oýunjaklardyr öýdüp, ozalkylary ýaly çaýdyrçörek<br />
bilen mydar etdiler ýördüler; bir günden bir gün daşy ýaldyrwuk<br />
kagyzly harytlaryñ iýmitdigini güman edip, satyn almaga<br />
baranlarynda-da, dükanlar olara öz nepis harytlaryny satmakdan<br />
boýun gaçyrdylar, daýhanlaryñ uzadýan milli pullary tapawutly bolup<br />
çykdy, onsoñ olar uzur ötünip, öýlerine gaýdyp, ýene çaý-çöreklerini<br />
öñüne aldylar.<br />
Ýol gurluşyk Komdöwüñ müdiri paýtagt-Çarwa ýolunyñ gurlup<br />
gutarylan güni gumuñ etegindäki kaşañ Köşgüñ gapysynda durup,<br />
Kakabaý Garasöýmez bilen egin-egne berip, ýadygärlik surata düşdi<br />
we Çarwany bu günden beýläk ýurduñ paýtagty diýip yglan etdi.<br />
Şonda onuñ asla Hyrly Durgur ýa-da Gaşlak däl-de, eýsem jenap<br />
ýoldaş Prezidentiñ hut özi bolmagynyñ-da mümkindigini güman<br />
etdiler. Daýhanlaryñ begenjiniñ çägi bolmady: çarwalylar indiden<br />
eýläk – paýtagtly! Paýtagtlylar bolsa, elbetde, dok ýaşamaly!..<br />
Diýmek, ýol gurluşyk Komitet döwletiniñ Çarwa obasynyñ ýaşaýyş<br />
derejesini ýokary göterjek bolmasy ýöne ýere däl eken! Onsoñ elleri<br />
gyzyl dañyly komdöwçüleriñ bu ýerde günsaýyn köpelip barmagyna<br />
244
çarwalylar begenmän, kim begensin? Komdöwçüler Çarwanyñ içinde<br />
köçeme-köçe aýlanyp, ilki bilen ilatyñ ýeke-ýekeden fiziki agramyny<br />
çekip çykdylar, şonda adamlaryñ ortaça agramynyñ sesli mälim<br />
ederden has ýeñildigi belli boldy; bu ýerde uly adamlaryñ agramy –<br />
ýetginjekleriñ, ýetginjekleriñki – çaganyñ, çagalaryñky – içdençykma<br />
bäbekleriñ agramyna gabat gelýärdi; gyzyl bellikliler ”näme etmeli?”<br />
diýşip, öz-özlerine sorag berdiler-de, Komdöwüñ müdüriniñ agzyna<br />
garadylar, ol obanyñ agramyny umumylykda yglan etmeli diýen karar<br />
çykardy, ýagny: ”Çarwa obasynda elli tonna adam bagtly ýaşaýar!”<br />
Wessalam, gep tamam! Gezek boý ölçegine gelende, ondan-da ýeñil<br />
çözgüt tapyldy: erkek jynsly pagtaçylara ”pälwansypat”, aýal jynsly<br />
pagtaçylara ”pagtaçy gözel” diýmeli – bolany şol! Ýogsam, olar<br />
paýtagtly diýip yglan ederden çüprek. Şondan beýläk ýol gurluşyk<br />
Komitet döwleti pagtaçylaryñ hakyky agramyny we boý ölçegini<br />
döwlet syry diýip yglan etdi we berk gorag astyna aldy.<br />
Soñra Komdöw bütin ýurtda degişli agram hem-de boý ölçegini<br />
girizdi. Paýtagtyñ Çarwa göçüp gelmegi bilen Komdöw şuña meñzeş<br />
peýdaly täzelikleriñ müñlerçesini durmuşa ornaşdyrdy, bu bolsa,<br />
ýurduñ ýaşaýyş standartyny dünýä derejesine laýyk getirmäge we,<br />
gerek bolsa, ondan islendik demde ozup geçmäge zerur esaslary<br />
döretdi. Onsoñ ýol gurluşyk Komitet döwletiniñ müdiri ötegçi daşary<br />
ýurt jurnalistiniñ elinden wideokamerasyny aldy-da, täze paýtagtyñ<br />
durmuşyndan reñkli film almaga girişdi. Bu işde ol özüniñ<br />
guýmagursak zehindigini görkezip, asfalt ýoluñ gurluşygynyñ<br />
gutarmagy mynasybetli gurnalan hökümet bankediniñ dowamynda<br />
halkyñ ýaşaýyş derejesinden gürrüñ açýan reñkli filmleriñ onlarçasyny<br />
almaga ýetişdi. Komdöwüñ müdüriniñ filme baş rejissýorlyk edip,<br />
üstesine-de onda baş roly oýnamagy we şol bir wagtda-da dabaranyñ<br />
tamadasylygy dokumental kadrlary çeper sungatyñ derejesine deñeç<br />
ýokary götermäge zerur şertleri döretdi we bu filmler ýüzüniñ ugruna<br />
jenap ýoldaş Prezident adyndaky Halkara baýraklaryñ hemmesini<br />
aldy.<br />
Täze paýtagta näçe diýseñ oñat geýnüwli adamlar gerekdi, onsoñ<br />
Komdöw olary bu ýere getirip dökdi, eleşan geýnenleriñ welin bu ýere<br />
özleri dökülişip geldiler. Olar şeýle bir tiz köpelýärdiler welin, hatda<br />
245
aram-aram olary buldozerler bilen sürüp, allowarradan çykarmaly<br />
bolýardy, ýöne onda-da çäresi ýokdy, her zat etseñ-de, bary-ýogy<br />
birnäçe günden, edil saçakçylar ýaly, ýene-de paýtagta dolýardylar;<br />
bir görseñem, olar edil ýarlykly gedaýam däl ýalydylar, käbiriniñ güne<br />
pide bolan kiteliniñ ýakasynda ”Ýurt gahrymany”, ”Zähmet<br />
gahrymany”, ”Uruş gahrymany” diýen ýaly orden-medallar-da göze<br />
ilýärdi; elbetde, orden-medallary olar ýoldan-yzdan tapyp döşlerine<br />
dakynypdyrlar diýýänler-de ýok däldi, nämemiş, olar iýer-içer ýaly<br />
zatdan horluk çekýärmişler, ýöne welin, reñkli filmleri Halkara<br />
baýraklara mynasyp bolan ýurtda beýle zadyñ bolup biljegine kim<br />
ynanar?!<br />
Ýöne täze paýtagtyñ şöhratyny zerur derejä götermek üçin hars<br />
urýan Komdöw müdüriniñ Çarwanyñ diwarlarynyñ görnüşine göwni<br />
ýetmedi, onsoñ ol goltugyndan öz gyzyl saçly ullakan suratlaryny<br />
çykaryp, täze paýtagtyñ jaýlarynyñ diwarlaryna çüýläp çykdy.<br />
Çarwanyñ içi bir demde özgerdi, diwarlaryñ ýykyk-ýumruk ýerleri<br />
gömlüp, ýylmanak dul heleýiñ baýtal münen lälik ogluny ýatladýan<br />
dokmäde posalak ýüzli kişi dumly-duşdan gülüp bakdy, onuñ duw-ak<br />
saçydyr, bir tutum gaşlary, goşa-goşadan gymmatbaha ýüzükli<br />
possujak barmaklary täze paýtagtyñ diwarlaryny diwara meñzetdi; bu<br />
suratlar iñ şöhratly fotonusgalyk zenanlary-da ompa oturtdy, ýogsam<br />
bolmanda ol zenanlar ýarym-ýalañaçdy, eginleri, göwüsleri ”men<br />
bärde!” diýşip, albaý bulaşýardylar, emma bu ýurtda olar erbet<br />
utulyp, diwardan sypyryldylar – şondan soñ Komdöwüñ şöhratly<br />
müdüriniñ jenap ýoldaş Prezidentiñ hut özi bolmagynyñ<br />
mümkindigine mundan beýläk şübhe galmady.<br />
Netijede adamlar täze bir görnüşe geçen jenap ýoldaş Prezidentiñ<br />
gepini ýakyn aradan diñläp, heýjana geldiler, onuñ gepinde belli bir<br />
many ýokdy, özüñ näme many alsañ alybermelidi, köpçülik şony-da<br />
edýärdi, her bir sözüne her kim özüçe düşünip, özüçe-de netije<br />
çykarýardy; şonuñ üçin-de kimse bu ýurtda hemme zat basym mugt<br />
bolar diýse, kimsi öñki mugt zatlar, meselem, howa, Günüñ ýagtysy,<br />
ýyldyz şöhlesi-de tölegli bolar diýýärdi. Jenap ýoldaş Prezidentiñ<br />
sallahdygy baradaky habar täze paýtagta onuñ özünden has öñürti<br />
geldi, onsoñ pagtaçy gelin-gyzlar obanyñ folklorçylaryna basdaşlyk<br />
246
edip, uçdantutma aýdym-saza ýatdylar; basym Çarwada ne deprek, ne<br />
tüýdük, ne gopuz, ne dutar, ne-de abat egin-eţik galdy, onsoń gelingyzlaryń<br />
bir topary jenap ýoldaş Prezidente öz sungatyny ýarymýalañaç<br />
hödürlemeli boldy, şonda ol adamçylygyñ ýokary nusgasyny<br />
görkezip, olardan ýüz öwürmedi, bu enaýy tomaşany goldady, asla<br />
mundan beýläk çeper höwesjeñligi özüniñ esasy işi diýip<br />
hasaplaýandygyny aýratyn möhüm kararynda yglan etdi; basym bu<br />
töwereklerde başýuwlugyñ bir litriniñ bahasy owlakly geçiniñ<br />
bahasyna çykdy, käbirleri saçym has ýumşak bolsun diýip, gatyga-da<br />
ýuwdular, Çarwanyñ kyrk çakrym töwereginde haltada süzme,<br />
golçada başýuwluk galmady, emma jenap ýoldaş Prezidentiñ ýany<br />
bilen täze paýtagta ýylmyldaşyp gelen anjaýyn zenanlar oba<br />
gelinleriniñ tamasyny tala dañdylar; ol aýallaryñ biriniñ gözleri<br />
möledi, ala däldi, synasy göwüslekden deşlidi, egindeş kemi ýokdy;<br />
ikinjisiniñ gözleri alady, möle däldi, oña derek onuñ kirpikleri uzynuzyn,<br />
endamy näzikdi, sesi mähirli oýnaklaýardy, onuñ käbir bolşy<br />
edil artist ýalydy, ýöne gara çyny bolmagy-da ahmaldy; onuñ jenap<br />
ýoldaş Prezidentiñ tenine-de, syýasatyna-da deñ derejede täsir<br />
edýändigi eýýäm daşary ýurtlarda bilnip, oña ençeme halkara<br />
baýraklary gowşurylypdy; Larin ol aýaly sylaýar diýýärdiler, bu,<br />
elbetde, daşary ýurt baýragyndan has çynlakaý zat, bu ýurtda ony kim<br />
bilenok? Larin bilen jenap ýoldaş Prezident awa çykanlarynda, ol aw<br />
etini duzlap berýärmiş, onuñ adynyñ Aýjan bolmagy has-da<br />
gözilginçdi, çünki Aýjan atly gelniñ mundan birnäçe ýyl öñ eýýäm<br />
ýaşap geçendigi güman edilýärdi, soñ ol ýitirim bolupdyr we hatda<br />
onuñ jesedini Garagum çölünde, çägelikde gördüm diýýänler-de<br />
barmyş: tilki alakanyñ hinini gazanda, gyzyl keteniniñ ygyndysy<br />
çykanmyş; ol ölenden soñam owadandy diýýärler, nädip ynanmajak?<br />
Ýöne ikibaşdan diri Aýjanyñ diridigini anyk bilmänsoñlar, ondan<br />
üýşenmän bilenoklar; elbetde, öli aýal keýik etini duzlap bilmez, bu<br />
öñden belli; Larin bilen jenap ýoldaş Prezident gije-gündiz ýatman<br />
müñlerçe kilometr ýoly geçýärmişler olardan keýik ýa-da gulan bolup<br />
gutulmak mümkin dälmiş, gaçyp barýan gulanyñ ýa-da keýigiñ<br />
yzyndan bir ok atsalar, ol janawaryñ endam-jany eleme-deşik<br />
bolýarmyş, kim bilýär, nämesindendigini? Olaryñ eli göni, biri<br />
247
çeneýär, beýlekisi atýar, ýöne şu çaka deñeç olaryñ haýsynyñ çenäp,<br />
haýsynyñ tüpeñleýänini bilýän ýok; onsoñ isleseñ-islemeseñ-de, iliñ<br />
oñýan rowaýaty bilen oñmaly bolýar: olar goşa kelleli awçy!<br />
Ýene näme? Bu sowala jogap tapylmanka köne paýtagtdan bäriligine<br />
çekilen asfalt ýol bilen Çarwa dag getirdiler; ýasama dagyñ üstünden<br />
gaýdyp, Çarwany parran iki bölmeli çeşme jenap ýoldaş Prezidentiñ<br />
süýji ukusy üçin getirildi, çünki dag çeşmesiniñ owazy bolmasa, onuñ<br />
ukusý bozuljakdý.<br />
Dag bolsa, añrysynda hökman daşary ýurt hem bolmaly, onsoñ uzak<br />
oýlanyp oturman, emeli dagyñ añrysyna derrew daşary ýurdy göçürip<br />
getirdiler. Çarwalylara ýeteni: guwanmak, haýran galmak, agzyñy<br />
öweltmek. Guwandylar. Jenap ýoldaş Prezident iñ soñky aýratyn<br />
möhüm kararynda ahlak tygşytlylygyny göz öñünde tutup, ýurduñ<br />
ýaşaýyjylaryna iñ köp ulanylmaga degişli duýgulardan galanyny<br />
gadagan etdi; aslynda zerurlygy bolmandygy üçin ol duýgular il içinde<br />
öz-özünden-de ulanyşdan galypdy; diýmek, adamlaryñ artykmaç<br />
duýgularyny ýatyrmak üçin aýratyn möhüm kararyñ geregi-de ýokdy,<br />
ýöne onda-da nämüçin karar çykmaly dälmiş?<br />
Dagy Çarwanyñ edil ilerisinde oturtdylar, töweregiñ howasy derrew<br />
üýtgedi we jenap ýoldaş Prezident hoşal boldy, indi gumuñ etegindäki<br />
Köşguniñ gapysyndan hakyky dag çeşmesi akmalydy; köne<br />
paýtagtdan bäriligine ullakan turbalar bilen getirilip, dagyñ dik<br />
depesine çykarylan emeli çeşme şaglap aşaklygyna gaýdanda, jenap<br />
ýoldaş Prezident onuñ kenarynda halka garap, mähirli söz sözledi:<br />
”Adam wagtyndan öñ ölüp bilmez!” Ýüregi ýuka garrylar uzak<br />
geçmişi ýatlap, gözlerine ýaş aýladylar...<br />
Bu çuñ manyly görkezmeden ugur alan Kakabaý Garasöýmez<br />
ýalañaç egri gylyjyny bulaýlap, köçeme-köçe aýlandy. Jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ buýrugyna görä, ýurduñ ähli ýerinde çeper höwesjeñleriñ<br />
çykyşlary guraldy we olaryñ sesi pagta meýdanlarynyñ gyrasyna<br />
eltilip goýlan äpet eşitdiriji gurallardan gije-gündiz ýañlandy; ol<br />
aýdymlar jenap ýoldaş Prezidentiñ gahrymançylygy baradady. Onsoñ<br />
daýhanlaryñ agşamyna öýe gaýtmak zerurlygy büs-bütin aradan<br />
aýrylyp, olar atyz-çillerde ýatyp-turdular; aýratyn-da aýallar erjellik<br />
görkezýärdiler, olaryñ gowaçaly pellerden asla çykaslary gelenokdy,<br />
248
aýal-gyzlar ekiniñ zeýli ysyna, awuly himiki dökünlere şeýle bir<br />
öwrenişipdiler welin, gowaçaly atyzdan çyksalar, demleri gysyp,<br />
çabalanyberýärdiler; bu watançylyk baradaky ”myş-myşlar” jenap<br />
ýoldaş Prezidentiñ gulagyna ýetende, ol ömründe ilki gezek öz<br />
halkyna añrysy bilen guwanyp, bulanyk gözlerinden süýji gözýaş<br />
dökdi, et ýüregi ezilip, öz halkyny başdan-aýak, aýratynam öñi pagta<br />
ýygylýan fartukly gelin-gyzlary ýeke-ýekeden bagryna basasy, olara<br />
erkek adamynyñ mährini gysganman eçilesi geldi; onsoñ şol günden<br />
beýläk billerinden pagta ýygylýan fartuk asylan ýaş gelin-gyzlar<br />
Köşgüñ öñünden ertir-agşam ikiýana geçdiler; jenap ýoldaş Prezident<br />
ýalañaç mañlaýyny aýna diräp, ýumşak aýalaryny salpyk alkymyna<br />
söýget edinip, pagtaçy gelin-gyzlary tä usurgaýança synlardy, olaryñ<br />
ýesir görki bedenine ýaş wagtlary az wagt myhman bolan güýçli<br />
hyjuwyny oýararly görnerdi, şol umyt bilen ol tä galyñ aýnada küti<br />
mañlaýynyñ yzy galýança oturardy; pagtaçy gelin-gyzlar hiç haçan<br />
onuñ üstünden gülmezler, ah, onuñ açylmadyk bagty! Enaryñ deputat<br />
gelin-gyzlardan ybarat folklorçy topary jenap ýoldaş Prezidentiñ bu<br />
bagtyny uzaltmak üçin jan edýärdi; folklorçylar garañky gatlyşansoñda<br />
Köşgüñ öñünden gitmän, pagtaçy gelin-gyzlaryñ milli striptizini<br />
görkezýärdiler, şonda olaryñ köýnekleri halta, içki geýimleri-de ak<br />
fartukdy; deputat gelin-gyzlar saýlama ak tenlerini haltadan çykaryp,<br />
uýat ýerlerini ýapýan ak fartuklaryñ bagyny görülmedik näziklik bilen<br />
şeýle bir ussatlarça çözýärdiler welin, jenap ýoldaş Prezidentiñ öz<br />
halkyna guwanmakdan ýaña halys gyllygy akyp gidýärdi: wah,<br />
nämüçin bütin halk pagtaçy däl, menem – kolhoz başlygy, onda<br />
hemme zat itiñ añsady bolardy!..<br />
Daýhanlar köpçüliginiñ aladasy başgady. Gowaçaly atyzlaryñ<br />
gyralaryndaky aýdym-saz eşitdiriji maşynlardan gije-gündiz kuwwatly<br />
aýdym-sazlar ýañlanýardy, olar halkyñ ruhuny bellenen derejeden<br />
aşak düşürmän saklaýardylar; aýdym-sazyñ sesi eşidilende, ilat duranduran<br />
ýerinden gowaçaly atyzlara çozýardy we edil dagdan şaglap<br />
gaýdan sil ýaly ýol ugrunda duşan ähli zatlary ýer-ýegsan edip<br />
geçýärdi; dañyp saklaýmasañ, çagalar-da ene-atalarynyñ yzyna<br />
düşüp, meýdana eñýärdiler; onsoñ garabagyr eneler, dagy alaç<br />
tapman, öz çagalaryny öýde dañyp, gaçyp gaýtmaly bolýardylar, ýöne<br />
249
olaryñ öz ýüreginden önen perzentlerini uzyn günläp aç-suwsuz<br />
goýjak gümanlary barmy nä, çagalaryny ýatylýan sekiniñ aýagyna<br />
örkläp, öñlerindäki ýalaga hökman iýmit guýardylar, onsoñ çagalar tä<br />
agşama çenli ýaldan göwünlerini hoşlap, ýalakdan suw içip, hezil<br />
ederdiler; agzy ýeteni golaýdaky otlardan geregini edinerdi; arasynda<br />
it bolup çyñsap, möjek bolup uwlap görýäni-de bardy, şonda<br />
allowarrada meýdanda işläp ýören eneler öz çagalarynyñ mähriban<br />
sesini tanap, olar guwanmak guwanardylar: ”Ine, bu meniñ köşegimiñ<br />
sesi!”, ”Bu meniñ balamyñ sesi!” Gowaçalygyñ içi yzgarly, dymyljyk<br />
hem ýürekbulançdy, tüýs ýaş gelinleriñ isleýänidi, olar gowaçalaryñ<br />
düýbüni gujaklap, hezil edip çuñdan dem alardylar. Çary-kitabyñ<br />
gelni Gül aýagy agyrka awynyñ güýjüne çydap bilmän ögände,<br />
gelinler ylgaşyp gelip, onuñ kellesini gowaçalygyñ içine basdylar,<br />
daýhan gelin olaryñ elinden sypjak bolsa:<br />
– Beýtme, wah, garabagt, dem al çygly ýerden! Çuñrakdan! Teniñ<br />
ölsün, öwrenişseñ – tä ölýänçäñ ýaşarsyñ! Çydajak bol, bizem şeýdeşeýde<br />
öwrenişdik! – diýip, göwünlik berdiler.<br />
Onsoñ tä özünden gidýänçä ýaş gelne añkap, akjaryp ýatan çygly<br />
ýerden dem aldyrardylar, soñra-da ony arkan ýatyryp, öz atyzlarna<br />
gitdiler. Ol awuly dökünleriñ dymyljyk ysyndan düýrügip-düýrügip<br />
ögedi, gaýtarardy, soñam keşiñ içinde guma garylyp ýatan ertirligine<br />
tukat seretdi: ýañy ereşip başlan gowurdaklary eline alyp ysgaşdyrdy,<br />
käsini ýañadandan agzyna atdy:<br />
– Ah, ýigrenji durmuş, sen niçiksi süýji!..<br />
Gelinler her gezek gowaçalygyñ içine girende, ärleri ýadyna düşüp,<br />
bagryny ýere oýkardylar; awuly himiki dökünler olara gül ýaşlygyny<br />
ýatladardy, ýüreklerinde öçmejek romantiki duýgulary oýarardy, olar<br />
şu atyzlaryñ içinde tanşyp, söýşüp, durmuş gurardylar, olaryñ iñ<br />
ýakymly ýaşlyk döwri gowaçalykda geçerdi, öz ýarlarynyñ bu ýerde<br />
ilkinji gezek ellerinden tutuşyny ýatlardylar, traktoryñ nurbatlaryny<br />
towlaýan açarlaryñ näzik demriniñ terligi olaryñ ýüregini erederdi; iki<br />
juwan tozap ýatan himiki dökünleriñ depesinde goşa gumry kimin<br />
uzak wagtlap biri birine seredişip durardylar; garañkynyñ gatlyşyp<br />
barýanlygyndan peýdalanyp, ýarlary öz azotly dodaklaryny gyzlaryñ<br />
superfosfatly dodaklaryny basanda, olar üçin bu dünýäde himiki<br />
250
dökünleriñ tagamyndan lezzetli tagam galmazdy; sowuklasalar-da,<br />
üşütseler-de, gyzdyrsalar-da, bir gysym superfosfat bolsa, gelinler<br />
derrew bäri bakmak bilendiler; işdäsi tutulyp, gowy howadan<br />
ýürekleri bulansa, gelinleriñ dermany ýene şol: bir çümmük ýaladygy<br />
– tut ýaly! Erbedi – aş saýy, şonda gelinleriñ süññüniñ çuñlugynda bir<br />
ýerde ähli himikatlaryñ garşysyna aýylganç pitne gopýar, olaryñ diñe<br />
adyny eşidenlerinde-de ögäp, urunýarlar, gök dalak bolýarlar, mümkin<br />
bu ýañy emele gelip başlan çaganyñ öz ejesiniñ garşysyna turuzýan<br />
pitnesidir? Kim bilýär, näme-de bolanda, wagt geçýär, göwredäki<br />
çaga jan girýär, onsoñ ol ýene-atasynyñ garşysyna topalañ<br />
turuzmasyny goýýar, ýagty ýalança inmäniñ aladasy bilen ýaşap<br />
başlaýar; adatça, jan giren çaga eýýäm pagtaçy hasap edilýär, ýöne tä<br />
on alty ýaşap, zähmet depderçesi açylýança olara aýlyk tölenmeýär,<br />
olar ýok hasabyna; hökümet diñe bir ýagdaýda gapyl galýar, ol-da<br />
eger bäbejik atyzyñ içinde dogulsa; bujagaz zandyýamanlar<br />
içdençykma halyna işe topulyp, derrew özlerine zähmetgüni edinip<br />
başlaýarlar, olara çäre tapyp bolanok, iş üstünde doglanlygyndan<br />
eden-etdilikli peýdalanyp, derrew pagta ýygmaga başlaýarlar; olar,<br />
adatça, günortana deñeç näçe oýnajak, depirjejek bolsa depirjäp,<br />
öýlän eýýäm işe başlaýarlar, onsoñ olara näme çäre tapjak? Entegem<br />
olaryñ köpüsiniñ tüýs zähmet çekjek çagynda, hyjuwyna bäs gelip<br />
bilmän ölmesi bar, ýogsam dagyn olar ene-atalarynyñ işini elinden<br />
alyp, ululary aç dañjaklar, niçiksi nesil!..<br />
Bäbekleriñ işe berlendigini olaryñ ölşündenem biläýmeli, olar çyrlap,<br />
ene-atasyny azara goýup ýörmän, mertlerçe, ses-üýnsüz, ýöne sulugyp<br />
ýatyberýärler, ilki birnäçe gün agyr zähmetden dynjyny alýan dek<br />
gözjagazlaryny balkyldadyp, işdäden kesilip ýatýarlar, soñ bir<br />
aýlawda kellejiklerini galdyryp, unaş içirseñ, burçy ýetik bolsa,<br />
tamşanaýjak ýalam edýärler-de, soñra uly adamynyñ gözleri bilen<br />
seredip, ”birazajyk irkileýin” diýen manyda süzülýärler: bu-da<br />
gitdikleri. Dil çykaryp ýetişmäni üçin zähmetkeş bäbekler ähli<br />
diýjegini gözjagazlary bilen diýmäge endik eden, onsoñ olaryñ içki<br />
syry matal bolup galýar, ýöne welin soñky deminde olaryñ: ”Ýaşasyn,<br />
jenap ýoldaş Prezident!” diýip, ölýändigini bu ýurtda adam ogly şübhe<br />
astyna alyp bilmez, çünki bu resmi taýdan gutarnykly subut edilen.<br />
251
Umuman, Çarwanyñ durmuşynda resmi tassyklamanyñ ähmiýeti uly.<br />
Ýogsam nämüçin çarwalar gowaça ekmeli? Merkeze pagta gerek –<br />
şonuñ üçin! Bu ylmy taýdan subut edilen, garşysyna çykmak mümkin<br />
däl. Merkez uly, okumyş hem güýçli, ol hemme zady bilýär, onu<br />
aýdany – aýdan, diýeni – diýen!. Daýhanlar kiçijik, ejiz hem akmak.<br />
Onsoñ olara şeýle görkezme berilýär, meselem, indiki ýyl pagtany iki<br />
esse köp ekseñiz, iki esse, dört esse köp ekseñiz, dört esse gowy<br />
ýaşarsyñyz. Emma, adatça, bu başgaça bolýar: olar pagtany iki esse<br />
köp öndürseler, äpet maşynlar hasyli merkeze iki esse, dört esse köp<br />
öndürseler – dört esse çalt daşaýarlar. Onsoñ ýyl ahyrda görseler,<br />
olaryñ: öñki gullugy – öñki dullugý, artan zatlary – egin-eşikleriniñ<br />
ýamasý hem el-aýaklarynyñ çory! Emma çarwalylar erjel, soñky ýyl<br />
ondanam köp ýer sürüp, ekin ekýärler, onsoñ garaşyp başlaýarlar.<br />
Olar öz hasap-hesiplerinde haýsydyr bir näsazlygyñ höwürtge<br />
edinendigini añsalar-da, onuñ anygyna ýetip bilenoklar, çünki onuñ<br />
üçin pikir etmeli, pikir etmek üçinem, elbetde, wagt gerek, ony nireden<br />
aljak: çarwalylar ýa ekin içinde ýa-da birahat ukuda. Uky<br />
çarwalylaryñ ýaşaýyşa garşy görýän iñ degerli çäreleriniñ biri, olar<br />
islendik ýagdaýda uklap bilýärler: ýatyp, dik durup, söýenip, gyşaryp,<br />
ýaplanyp, aýbogdaşyny gurap, çommalyp, aslyşyp, çök düşüp,<br />
başaşak asylyp, elleri işli, aýaklary ädikli, eşikli, ýalañaç, gözleri<br />
ýumuk ýa-da açyk. Aýratynam iñ soñky uka gidenlerinde... Bular<br />
pagtaçylaryñ ukularynyñ sanlyja görnüşi. Çarwalylaryñ iñ gowy<br />
görýäni-de – agzyñ çörekli uklamak. Bu olaryñ milli ukusy.<br />
Oýananlarynda, begendikli ýaly bolup oýanýarlar, sebäbi, görseler,<br />
jenap ýoldaş Prezidenti tüýs ýürekden söýjek ekenler. Iñ erbedi ölüm,<br />
ýöne Çarwada ölüm bilen ölümiñ parhy kän.<br />
Meselem, obanyñ Kommunistik petik köçesi diýseñ şowly öldi.<br />
Nobatdaky Halk Maslahatynyñ açylan güni köçe bolup başbitin<br />
amanadyñy tabşyrmak, eýsem bagt dälmidir? Onsoñ neneñ iliñ muña<br />
gözi gitmesin, käşgi bu her kime ýetdirip duran bagt bolsa?!<br />
Çarwalylaryñ köpüsi adaty günlerde ölýär gidýär, birenteginiñ jesedide<br />
tapylanok, patasy çen bilen alynýar. Onsoñ Kommunistik petigiñ<br />
ölümini: ”Hudayjan, bize-de şeýle ölüm nesip etsin-dä!” diýip, küren<br />
252
oba ýüzüne syldy, ýogsam Kommunistik petik köçesi bir günde öler<br />
diýip, ozal kimiñ kellesine geljek?<br />
Adamlaryñ böwrüni diñleden zat – ol köçäni haçandan öldi hasap<br />
etmeli: ýaşaýyjylaryñ iñ soñky gezek işde görnen günündenmi ýa-da<br />
görünmedik gününden? Kommunistik petigiñ resmi taýdan ölen güni<br />
aýdyñ, ony daýhanbirleşigi kesgitleýär, ýöne adamlaryñ jan beren güni<br />
köneçil garrylara gerek: ölenleriñ üçüni, ýedisini haçan bermeli? Olar<br />
öýlerinde ile görünmän, birnäçe gün ýaşapdyrlarmy ýa-da, hezil edip<br />
ölüp ýatypdyrlarmy? Näbelli günleri işiñ hasabyna urmalymy ýa-da<br />
nobatdaky zähmet rugsadynyñ? Eger Kommunistik petigiñ<br />
ýaşaýyjylary öz ölmeli wagtynda ölen bolsalar, elbetde, bu başgaça<br />
bolup-da bilmez, onda olaryñ bagtynyñ getirendigi ikuçsyz – o dünýä<br />
ýollary açyk. Mesele olaryñ ölendiginde däl, bu ýerde hiç hili<br />
ýalñyşlyk ýok, hemmesi gülala-güllük, ýöne ölen köçäniñ yzynda<br />
gerekmejek matal döreýär. Göräýmäge, kynçylyk ýok ýalydyr welin,<br />
beýle däl. Başda bu işi añsatdyr öýdenler soñra bir-birden ökje<br />
ogurlap, çöplüge urdular, bu ýöne ýerden däl. Kommunistik petigiñ<br />
ýaşaýyjylary işde iñ soñky gezek hepdäniñ ahyrynda görnüpdirler,<br />
soñra olary daşda-içde gören ýok, şenbe güni olar işe gelmändirler,<br />
onsoñ munuñ dümew däldigini añypdyrlar, ýogsam dynç alyş güni-de,<br />
heý, daýhanbirleşiginiñ işinden galyp bolarmy? Kommunistik<br />
petiklileriñ aglabasy, elbetde, göreldeli daýhan hasabynda, ýöne ondada<br />
birdenkä bütin köçäniñ ölmegi geñ, içlerine näme düşüpdir, gör,<br />
kim bilýär?! Birnäçe gün mundan ozal-da, olaryñ bu dünýäniñ<br />
azabyndan köpçülikleýin dynjagyny görkezýän alamat görülmändi,<br />
olar bagtly görünýärdiler, ýöne olar ”dilleriniñ eýesi däl” diýýänler-de<br />
bardy, ilçilik; olaryñ öz başlaryna ýetjek gürrüñ eden bolmaklary-da<br />
ahmaldyr, ony kim bilýär? Onda-da olara ne döw çalanyny anyk<br />
bilýän ýok, hemmesi çaklama. Nämüçin olaryñ bary birden ölüp<br />
ýatybermeli? Adaty pagtaçylardan olaryñ nämesi tapawutly? Dogry,<br />
olaryñ içinde yssyda – kölegä, sowukda – peçli öýe höwes edýänleride<br />
ýok däldi, ”Biz adam şekilli işläp, adam şekilli-de ýaşamaly!” diýen<br />
ýaly hökümet üçin ölüm gorkuly pikiri aýdýanlaram bardy, onsoñ<br />
olaryñ çen bilen näwagt ölüp biljekdigi öñünden bellidir we bu köçäni<br />
ölen gününden beýläk öldi hasaplasa bolar; garamaýak ölse, adatça,<br />
253
üç günden soñ öldi hasap edilýär. Bu ýurtda üç güne deñeç adamynyñ<br />
ölümi kanuny däl, çeper höwesjeñlik. Jenap ýoldaş Prezident ýurtda<br />
bu kanuny ”Garyp öldi diýdiler, üç günden soñ duýdular!” diýen<br />
çuññur halk pähimine esaslanyp girizdi. Şeýlelikde, bazar güni geçip,<br />
Kommunistik petikliler daşda-içde görünmänsoñlar, pagtaçylar<br />
nämedir bir zat añjak ýaly edipdirler, ýöne añmaga elleri degmändir,<br />
köçäniñ ”öldi” habary gelende, hemme zat bulaşypdyr: olaryñ<br />
ýarawsyzlygyny gören, agyzlaryna pamyk bilen suw damdyran ýok,<br />
onsoñ nädip olar ölmeli? Geñ. Belki, bu kakyn-silkindir, ýedi ýoldan<br />
şaýlyk tapandyrlar? Belki, bütin köçe bolup, ýakmaz zat iýendirler?<br />
Belki, ýerden darak tapyp, başlaryny darandyrlar? Ýoldan monjuk<br />
tapyp, boýunlaryna dakynandyrlar? Az iýip, añsat ölüm!..”<br />
Goñşy köçeler Kommunistik petiklileri iñ soñky gezek haçan<br />
görendiklerini ýatlap bilmediler. Olaryñ gepinden çen tutsañ, ölenleri<br />
bazar gününiñ ertesi irden daşda-içde gören bolup çykýarlar, ýöne<br />
köçäniñ ümbilmez uşaklarynyñ gepinden çen tutsañ, onda olaryñ eneatalary<br />
has öñräk, belki bir ýyl mundan öñ ölen bolmaly; çagalaryñ<br />
käbiri: ”Enem bize hiç wagt iýere zat bermedi, biz onuñ elini ýalap<br />
oñduk” diýişýärler; olar açlykdan surnugyp, hepdäniñ ikinji güni<br />
howa ýagtylanda siñekläp, goñşy köçelere bosup çykypdyrlar. Bu<br />
taýda çagalaryñ gürrüñine gulak gabartmasañ, alajyñ ýok, olaryñ<br />
gürrüñi-de üzlem-saplam, kiçileri: ”Meñ enem uklap ýatyý” diýseler,<br />
ulujalary: ”Meñ enem düýn däl, öññun däl, ho-ol gün öldi” diýýärler,<br />
emma käbiri: ”Enem ölenok” diýip, uly doganlaryny ýumruklaýar,<br />
olaryñ haýsy birine ynanjak?<br />
Bu hadysa barada nämedir bir anyk habar eşitjek bolanlaryñ lapyny<br />
keç eden zat – çagadan başga gürrüñdeş tapylmandygy, ýogsam bu<br />
ýere ygyp-sagyp hatda daşary ýurt jurnalistlerinden-de düşen barmyş<br />
diýip gürrüñ edýärler. Ýöne olaryñ çaganyñ gürrüñine gulak<br />
gabartmaga haklary ýokmuşyn. Ýöne onda-da edil häzir balajalaryñ<br />
gepini diñlemeseñ, dagy alajyñ nä, ulularyñ gepe-gürrüñe eli degerli<br />
däl, olar köçäni jaýlamaly, ýöne nirede: ölüleri öwlüýä äkitmelimi ýada<br />
öwlüýäni oba getirmelimi? Bu keýpine dörän sorag däl: uzyn<br />
köçäni göterip gonamçylyga göçürmek – duşmany güldürmek,<br />
gowusy – gonamçylygy oba getiren ýagşy, sebäbi öwlüýäni gozganyñ<br />
254
ilen dünýä gapyşmaz, oña daşary ýurtlar-da garşy bolup durmazlar,<br />
hatda ünsem bermezler, diýmek bu amatly.<br />
Bu habar jenap ýoldaş Prezidentiñ gulagyna ýetende, ol elektron<br />
hasap maşynynyñ düwmelerine basyp, öz ýurdunyñ ýetim<br />
ýetişdirmekde dünýäde birinji orna çykandygy bilen ýanyna baranlary<br />
tüýs ýürekden gutlapdyr. Onuñ: ”Men özümiñ ýetimleriñ çyn<br />
hossarydygymy bütin dünýäniñ öñünde subut ederin!” diýen sözlerini<br />
gazetler şol günki ýörite goýberlişde halka ýetirdiler. ”Ýetimler – biziñ<br />
döwletimiziñ gülleridir!” ”Ýetimler – biziñ gelejegimizdir!” diýen<br />
şygarlar halkda öz geljegine uly umyt döretdi.<br />
Ozalky wagtynda oýanyp, Kommunistik petigiñ çagalary öz eneatalarynyñ<br />
arkaýyn serlip ýatandyklaryny görüpdirler, ”Ýöne<br />
reñklerini halamadyk” diýýärler; käbiri: ”Ahyrzaman gopandyr,<br />
ýogsam ulular Gün dogmanka meýdanda bolmaly!” diýşip<br />
howpurgapdyrlar”; onsoñ jyñklaryny çykarman, birnäçe gün<br />
garaşypdyrlar, emma köçede tirsegine daýanan tapylmandyr. Ençeme<br />
gezek guşluk, günortan geçipdir, Gün dogup, Gün ýaşypdyr, beter<br />
garaşmaga çydaman, ümbilmezler ýatanlaryñ daşyna üýşüpdirler,<br />
ellerinden, aýaklaryndan çekeläpdirler, depibem görüpdirler – netije<br />
bermändir; soñabaka öýleriñ içi siñekden dolup, ýatanlaryñ üstüne<br />
hüjüm edipdirler, siñekden ýaña demsiz-düýtsüz ýatanlarýñ agzyndaburnunda<br />
barmak basara ýer galmandyr, olar siñekden goranjagam<br />
bolmandyrlar; onsoñ çagalar tä elleri guraýança ýaglyk bilen ölüleriñ<br />
ýüzüni ýelpäp, olaryñ dirilmegine garaşypdyrlar; şeýdip, ençeme<br />
gezek garañky düşüpdir; siñekler ýatansoñ, usurgan çagalar-da hiç<br />
zada ýaraman, ýykylyp uklap galypdyrlar; ertesi irden turup, eneatalar<br />
hemişeki ýaly oýanarlar, çaý-çörek iýerler, ýüzlerini ýelpänleri<br />
üçin özlerine sagbol aýdarlar öýdüpdirler, emma beýle bolmandyr,<br />
oña derek ýene-de siñekler guduz açypdyrlar, öýleriñ içine agyr ys<br />
aýlanypdyr; onsoñ çagalar ol köçeden gaçyp çykypdyrlar. Süýrenişip,<br />
daş çykanlarynda, siñekleriñ ýarysy çagalaryñ daşynda ekeni, gara<br />
bulutdan enaýy däl diýýär; Kommunistik petikden beýle hapysalyga<br />
garaşanlar hem garaşmadyklar çagalaryñ ters yzyny çalyp, olaryñ<br />
gapylaryndan barsalar, öýler durşy bilen siñekleriñ ygtyýarynda ekeni.<br />
”Wah, diýip, soñra goñşulary dyzlaryna urdular, gapylarynda göleli<br />
255
sygyrlary bolanlygynda (jenap ýoldaş Prezident ilkibaşda her hojalyga<br />
göleli sygyr wada beripdi), molap, goñşy-golama duýdurardy, bir<br />
kemi adam dilinde gepläp bilmeýäni diýmeseñ, sygyr maly eýesine it<br />
dek wepalydyr, arman, olar bu ilde hojalyklaryñ gapysyndan gelmedi.<br />
Meseläniñ çözgüdini çözülmeze goýup, oba Kommunistik petigi ertir<br />
guşluk jaýlamaly etdi. Şol günem welaýat merkezinde Halk Maslahaty<br />
açyldy, mundan uly abraýy nireden aljak? Onsoñ köçäni jaýlamaga<br />
höwesegiñ köp boljagy öz-özünden düşnükli, adamlar edil norma<br />
boýunça berilýän arzan döwlet harytlaryny almaga barýan ýaly hatar<br />
tutup, sanma-san geliberdiler, ellerinde-de: ”Adam wagtyndan öñ ölüp<br />
bilmez!” diýen ganatly şygar.<br />
Kommunistik petigi jaýlamaga ugramazdan öñürti çarwalylar<br />
kontoryñ agzyna ýygnanyp, bu gün welaýat merkezinde açylýan Halk<br />
Maslahatyna wekil saýlanan obadaşlarynyñ şanyna dabara guradylar.<br />
Bu iki çäräniñ gabat gelmegi olary begendirdi. Obanyñ adyndan:<br />
Kakabaý Garasöýmez (erkeklerden), Abat (aýal-gyzlardan), Şaly<br />
(hyjuwly ýaşlardan) üçüsini ýola salyp, adamlar uly ruhybelentlik<br />
bilen ölüleri eginlerine alyp ugradylar. Gölegçileriñ gidişi çaltdy,<br />
şonuñ üçinem obadan çykan ýeriñdäki dört çatrykda ýap-ýañyja<br />
özleriniñ Halk Maslahatyna saýlan wekilleri bilen ýollary kesişdi.<br />
Wekillere ýol bermek üçin gölegçiler ölüleri ýerde goýmaga<br />
çemelendiler, emma şol wagt kimdir biri däp boýunça hergiz gölegçä<br />
ýol berilýändigini ýatladyp hüñürdedi: ”Eger biz ölüleri Gün ýaşandan<br />
soñ depin etsek, onda bu bendeleri o dünýäde ilki jynlar garşy alarlar,<br />
olary bogup gynarlar, olar-da erbet-erbet çygyryp, uzyn gije obany<br />
ýatyrmazlar!” Däp-dessur ýatlaryna düşende, gölegçiler tolgunjak<br />
boldular. Ýöne Halk Maslahatyna barýan wekiller aralaryna girip, bu<br />
gelşiksizligiñ öñüni aldylar, olar Halk Maslahatynyñ öli ýerländen has<br />
möhüm işdigini çalasowat märekä iki sözde düşündirdiler:<br />
– Samsyklar, akyllyja boluñ! Biz ýygnaga barýarys, diýmek, biz<br />
eýýäm häkimýet!<br />
Märeke öz eden etmişine ökünip, uludan ýuwudyndy: ”Aman bolan<br />
bolsa, belki, bir zat diýerdi – diýşip, adamlar, ah çekdiler. – Ol ýerden<br />
ýeke çykan, tüwmaýak, oña kişi gepini çekmegiñ geregi ýok, biziñki<br />
256
kyn – çagaly-çugaly, doganly-garyndaşly – biz gözi bagly guş. Aman<br />
almasa, biziñ arymyzy kim alar?”<br />
Professional gabyr gazyjy görman Sapar-ýalañaç telpeginiñ<br />
eteginden elini sokup, takyr kellesini hartyldatdy.<br />
– Siziñ diýýäniñize näler ynanjak, ýöne men Amana belet, birewiñ<br />
aryny alardan onuñ boýy kelte, satanynyñ arasyndan şemal geçenok.<br />
Siz kölege güýmenjesini Öwez bilen bulaşdyrmañ. Arman, Öwez<br />
takyr tümmek boldy, ýogsam…<br />
– Çary-kitap näder? – diýişdiler.<br />
– Günüñize ýanaýyn: ”Barym-ýogum – bir Nazar, ölse, görüm kim<br />
gazar?” Bir adam ot bolanda, niräni ýakjak?<br />
– Köpçülik diýeniñ maldyr, başyny başlan tapylsa, yzy sürrek bor,<br />
özüñ gaýrat etjek dälmi?<br />
Sapar-ýalañaç märekäniñ bir çetinde galanyny görüp, derrew köpüñ<br />
içine özüni urdy.<br />
– Gaýratdan başga näme diýseñiz tapylar. Men nä siziñ biriñiz<br />
dälmi? Kommunistik petigiñ aladasy – meniñ boýnuma! – Biziñki<br />
boljak däl-ow... – gölegçiler uludan dem aldylar. – Ah, Aman, haçan<br />
sen il üçin janyñy gurban edersiñ?<br />
Märekäniñ içinden görmanyñ gyryljyk sesi eşidildi.<br />
– Ol heleýini alyp, çöle çykdy. Sakgal goýberip, çölde aşyk oýnap<br />
ýör!<br />
Gölegçileriñ biri tutuk hüñürdedi:<br />
– Sakgal goýberen bolsa, ýurdy ýykanda, kim onuñ öñünden çykjak.<br />
Halk Maslahatynyñ wekilleri gölegçileriñ arasyndaky ”hyşywyşyny”<br />
eşidenlerinde, ýygnak çagyryp, adamlaryñ badyny<br />
almalydygyny bildiler: ölüler haçan gömlende nä, gyssanyp gitjek<br />
ýerleri barmy? Prezidium saýlandy, çykyş etjekler atlaryny<br />
ýazdyrdylar, reglament bellendi. Ýygnagy alypbaryjy gün tertibini<br />
yglan eden badyna Halk Maslahatynyñ wekilleri öñe çykdylar.<br />
– Hawa, adamlar! – diýip, olaryñ hyjuwlysy resmi söze başlady: –<br />
Bilşiñiz ýaly, men nyzamly goşunda gulluk eden! – gölegçiler onuñ<br />
Şalydygyny derrew tanadylar. – Ylgamakda, tüpeñ atmakda, zat<br />
götermekde, iñ esasy-da – syýasy okuwda – tapawutlanan!<br />
Döşümdäki nyşanlara serediñ! – köpçülik seretdi. – Meniñ diýjegim:<br />
257
her bir adam ölüp biler, emma her kes Halk Maslahatynyñ wekili<br />
bolup bilmez! – gölegçiler gürrüldili el çarpyşdylar: ”Berekella!”<br />
diýen sesler dumly-duşdan ýañlandy. Bir çetde eginlerini gysyşyp<br />
ýatan ölüler bu şowhuna tisginişip, olaryñ üstüne atylan gara<br />
seçekliler galgaşdylar. – Dogrusy, ölmek üçin ullakan bir akyl, sowat,<br />
gerek däl, adamynyñ ajaly ýetýär – ölýär – wessalam, gep tamam!<br />
Şonuñ üçinem, ”öldi” diýip, geliñ, adamyny öz bolşundan ulaltmalyñ!<br />
Kakabaý Garasöýmez meseläniñ gölegçileriñ ünsüni meseläniñ<br />
syýasy tarapyna çekdi:<br />
– ”Adam wagtyndan öñ ölüp bilmez!” Eýsem, ýaşaýyş hakynda<br />
şundan beýik pikiri aýtmak mümkinmi? Ýok, hiç haçan! Ýaşasyn,<br />
jenap ýoldaş Prezident!<br />
Garasöýmeziñ çykyşy gölegçileriñ arasynda syýasy taýdan görnetin<br />
öñegidişlik döretdi, märekäniñ ruhy göterilip, tabytlary taşlap, yza<br />
gaýdarly göründi; adamlar ölüleriñ bolup ýatyşlaryna düşünmän,<br />
señriklerini ýygyrdylar. Halk Maslahatynyñ wekilleri özlerine<br />
ynanylan işi añry ýany bilen berjaý edip, ýygnagy şarpa ýapdylar.<br />
Ýöne çekinjeñlik bilen orta çykan Abat ýygnagy, haýyş edip,<br />
ýañadandan açdyrdy.<br />
– Men bir näzik aýal maşgala hökmünde söz sözlemekçi. Medeniýet<br />
işgäri bolsañ, gözüñ köp zady görýär. Gözlerimiñ gyzgyn ýaşyny<br />
saklap bilmeýişim ýaly, bu wagt men gursagymdan çogup çykýan<br />
sözleri-de saklap biljek däl. Hawa, ýañky aýdyşym ýaly, näzik aýal<br />
maşgala, hökümet-partiýanyñ oñlan güni geljekki ene hökmünde, men<br />
bu adamlary gömmäge garşy. Nädip bulary gara ýere dözjek? Eýsem,<br />
bular biziñ merdana zähmetkeşlerimiz dälmi näme? Amerikalylar,<br />
men ol ýurt bilen içgin gyzyklanýaryn, bu tetelli adamlara: ”He made<br />
himself”, ýagny ”Özüni özi ýasady” diýýärler. Bu adamlar şeýle bir<br />
üýtgeşik, bularyñ ýadygärligini ýasamaga älemde mynasyp material<br />
tapdyrmaz! Bulara meñzeş – bularyñ diñe özünden önýär, diýmek, bu<br />
adamlara mynasyp ýadygärlik dikmek biziñ ýaş döwletimize bäribärde<br />
başartmaz. Şonuñ üçin-de, zerur işleri geçirip, ýagny kakadyp<br />
hem aýna gaplara salyp, bulary öz gapylarynda hemişelik dikmeli.<br />
Goý, geljekki nesillerimiz bütin köçe bolup tarpa-taýyn ölýänçäler<br />
dilsiz-agyzsyz işlemegiñ nusgasyny görkezen bu merdanlardan nusga<br />
258
alsynlar! Çarwanyñ zähmetkeşleriniñ adyndan bu meseläni Halk<br />
Maslahatynda goýmagy maña rugsat ediñ. Biz her bir adamyny öz<br />
ýerinde ulanmalydyrys! Geliñ, indi gölegçileriñ adyndan welaýat<br />
merkezinde açylýan Halk Maslahatyna gutlag ibereliñ!<br />
Gölegçiler ýedi ýoluñ çatrygynda durup, dabaraly gutlagyñ tekstini<br />
biragyzdan kabul etdiler.<br />
– Gaty sowamankalar ölüleriñ hut özi-de bu ýüzlenmä gol<br />
çekäýseler, gowy boljakdy... – diýip, Kakabaý Garasöýmez<br />
ikirjiñlenjek ýaly etdi. – Ikibaşdan olar entek kepen paýlaryny<br />
alandyklaryna-da gol çekmeli.<br />
– Ýok, görşüñiz ýaly, bu ýerde otuz dört kişilik kepen tygşytlanýar.<br />
Şeýle dälmi, Şaly?<br />
– Hawa, Sosialistik geçelge bilen çatrykdaky öýüñ ýaşaýyjylary<br />
bilen – dogry otuz dört!<br />
– Diýmek... – Abat Kakabaý Garasöýmezi dikanlady, – wagtlaýynça<br />
işden galan daýhanlar hökmünde bular resmi käýinçden gutulyp<br />
bilmezler. Ýöne men oba müdiriniñ adyndan Kommunistik petigi hut<br />
häziriñ özünde ”Köçe-muzeýi” diýip yglan edýärin we bulary muzeýe<br />
eksponat edip işe alýaryn.<br />
Görmanyñ gyryljyk sesi bu gezek aýratyn basyk çykdy:<br />
– Dirileriñ öwlüýäsine diýseñizläñ...<br />
Abat bilen Kakabaý Garasöýmez ynjalykdan gaçjak bolup<br />
garanjaklaşdylar, ýöne soñra hüñürdi gara ýerden çykandyr öýdüp,<br />
aýaklarynyñ aşagyna seredip oñdular. Şaly depderine nämedir bir<br />
zatlar aladaly çyrşady.<br />
– Köçe-muzeýinden gelen girdejiler obamyzda döredilen jenap ýoldaş<br />
Prezident adyndaky Ýetimler öýüni maliýeleşdirmäge sarp ediler.<br />
Kommunistik petige aýak basanyñ her biri – oña aýak basmazdan<br />
obada ädim ätjek gümanyñ ýok – muzeýiñ tomaşaçysy hasap ediler. –<br />
Abat soñra Kakabaý Garasöýmeze tabşyryk berdi: – Eksponatlaryñ<br />
geljek hepdäniñ başyndan işe çykmagyny üpjün ediñ!<br />
Hemmeler hoşal boldy. Wekiller şol ýerden welaýat merkezine<br />
gitdiler. Aýylganç ruhlanan gölegçiler bolsa, ölüleri eginlerine alyp,<br />
yzlaryna jünediler. Köpçüligiñ ruhubelentligi zadyñ çaky däldi,<br />
ýadamak-ýaltanmak bu wagt adamlaryñ ýadyna-da düşenokdy.<br />
259
Niredendir bir ýerden ýetip gelen molla, muzeýde işe başlamankalar,<br />
ölüleriñ jynazasyny çykdy; ol aýat-töwiri şeýle bir labyzly okaýardy<br />
welin, diñläniñ añkasy aşyp barýardy, onsoñ adamlaryñ öli gömesi<br />
gelip, gylmany gyl kesdi. Kommunistik petiklileriñki ýaly bagtyñ<br />
getiräýmese, häzir bu mähelläniñ elinden ýere gömülmän sypaýmak<br />
çetindi.<br />
Gölegçiler dolanansoñlar, obanyñ dabarasy has-da artdy, çünki<br />
welaýat merkezinden Halk Maslahatynyñ ertesi Çarwada dowam etjek<br />
habary geldi; muny eşidende, halkyñ gözüne bagtdan ýaña ýaş<br />
aýlandy: diýmek, obada iýilýän zat satylsa gerek?..<br />
Ýasy gowy görýän garry-gurtular öz öýlerine dykyldylar, oña derek<br />
köçeleri dürli şygarlar doldurdy. Jenap ýoldaş Prezidentiñ dumlyduşda<br />
galgaýan: ”Adam wagtyndan öñ ölüp bilmez!” diýen pähimi<br />
daýhanlaryñ hüşgärligini artdyrsa, ”Palaw – Halk Maslahatynyñ<br />
manysydyr!” diýen ganatly sözleri olaryñ agyzlaryny suwardyp,<br />
gyllygyny akdyrdy. Eli egri gylyçly hünni gara adam obany köçe-köçe<br />
syryp, adamlaryñ ýüzüne çiñerilende, öz obalaryna jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ geljekdigine daýhanlarda birjik-de şübhe galmady, olar bu<br />
waka şeýle bir begendiler, hatda eli ýalañaç gylyçly kişiniñ ýanyna<br />
golaý-golaý baranlaryny-da duýmadylar.<br />
– Sen Kakabaý Garasöýmezmi? – olar ondan ýöwsel soradylar. –<br />
Sen biziñ öz obadaşymyzmy?<br />
Çekge süñkleri çykyşyp duran, gözi gyýkmak, saçsyz, gulaklary<br />
şapbat ýaly, höküdik pyýada:<br />
– Ýogsam näme?! – diýip, gylyjyny syrdy-da: – ”Degene gözüm<br />
menden däl!” – edip haýkyryp, ony töweregine bulaýlady, şonda<br />
ýakyn gelenlerden birnäçesiniñ gulagy, burny kirşeniñ içine patlap<br />
düşdi.<br />
Hünni gara pyýada soñra dişlerini syrtardyp, gylyjyny süýredi<br />
ötägitdi, eýsem ol kime näme diýsin? Onsoñam ol daşyndan ýadaw<br />
görünýärdi, asyl dilini ýarasy gelenokdy, belki, gylyç süýräp çykanyda<br />
şonuñ üçindir? Kimdir biri ýene sorag berjek bolanda, ol it ýaly<br />
hyñranyp, gylyjyny süýr depesinde bulaýlady, adamlar dyr-pytrak<br />
bolup, sag-aman öýlerine sümüldiler. Sorag beren öýüniñ gapysyna<br />
ýetende, büdräp ýykyldy, görseler, onuñ takga jany çykan ekeni,<br />
260
ýüregi ýarylypdyr, onsoñ oña gaçmak gerek bolmady. Sag-aman<br />
özüni öýe atanlaryñ bagtdan dilleri tutuldy, olaryñ aýallary geljek<br />
ýylyñ hasylyndan Hudaý ýoluna çörek aýdyp, öz ärleriniñ diliniñ<br />
açylmagyna garaşdylar. Jenap ýoldaş Prezident olara göwünlik berdi:<br />
”Täze ýyl hasyl bol bolar, men size Hudaýyñ adyndan söz berýärin!”<br />
Ertesi ýygnak başlananda, eli egri gylyçly Kakabaý Garasöýmezi<br />
jenap ýoldaş Prezidentiñ ýanynda görüp, daýhanlar gutarnykly<br />
ynjaldylar: ”Diýmek, ol bir gezip ýören garakçy däl, hökümediñ işini<br />
edýär!”<br />
Kakabaý Garasöýmez obadaşlarynyñ içki begenjine goşulyp,<br />
endigine görä, dişlerini syrtartdy. Onuñ gözleriniñ o diýen bulanyk<br />
däldigini obadaşlary diñe bu gün, haçanda ol jenap ýoldaş Prezident<br />
bilen ýanaşyk oturanda bilip galdylar: häzir onuñ gözleri dag<br />
çeşmesiniñ suwy dek dury göründi… Ýöne onda-da Kakabaý<br />
Garasöýmeziñ her adamyny aýratynlykda görüp bilmeýändigini<br />
daýhanlar derrew bildiler, megerem, ol diñe jenap ýoldaş Prezidentiñ<br />
ýüzüni tanaýandyr, galan kişiler onuñ üçin köp kelleli mähelledir.<br />
Onuñ oturyşy ykjam, gyljynyñ ujundan gara gan damýar: jop, jop,<br />
jop...<br />
Diýmek, Halk Maslahaty açylar. Garaşdylar. Ýöne açylmady. Hany<br />
palaw? Hojam Şükür elewredi: jenap ýoldaş Prezident palawdan<br />
nägile bolsa, oña jyzlanyñ ömri uzak görünmezmi?<br />
Şol demde gerşi aýlampaçly uçak arlap, göge göterildi. Gijäniñ<br />
ýarynda ýadaw gütürdäp yzyna gelende, onuñ içinden idirdedip, ala<br />
donly ýesiri ýere düşürdiler. Bu ýesire kyrk hyzmatkär berdiler, ýöne<br />
ol ysnada iş ynanmady: bir özi ojak gazdy, käşir, et, sogan dogrady.<br />
Dañdana deñeç gazanlapyñ daşynda ala don dynman galgady. Onsoñ<br />
dañ tilkiguýruk bolanda, kyrk ojakda atapylan kyrk sany kyrkgulak<br />
gazandan pagta ýagynyñ gyzgyn tütüni göge göterildi. Ala donly<br />
ýesiriñ hyzmatynda duran kyrk hyzmatkär onuñ eline kyrk kündükden<br />
suw akytdylar. Ýesir bilini ýazanda, Gün göge naýza boýy göterilip,<br />
palawly gazanlardan agzyñy suwardýan ys burkutdy. Buga goýlan<br />
tüwiniñ oduny az gören kyrk hyzmatkär ýesiriñ ýadawlygyndan<br />
peýdalanyp, kyrk ýerden kyrk ojaga elleri ojar odunly topuldylar, şol<br />
bada-da olaryñ süýr depesinde:<br />
261
– Kaç! – diýen haýbatly ses ýañlandy.<br />
Ýanyp duran ojary eline alyp, ýesiriñ özi gazanlaryñ daşynda<br />
hozanak boldy: elindäkini gazma ojaga sokýar-da, gazanyñ aşagyndan<br />
dem salym aýlap alýar. Gyzgyn gazanyñ düýbüne oduñ ysyny berýär.<br />
Onsoñ Gün guşlukdan aganda ilde-günde ýok palaw taýyn boldy. Şol<br />
demde-de aýlampaçly uçar ala donly ýesiri alyp, göge göterildi.<br />
Netijede Halk Maslahaty öz-özünden açyldy. Adamlaryñ süýr<br />
depesinde jenap ýoldaş Prezidentiñ elektron usulda milli gulaklara<br />
ýakymly edilip guýulýan çakyr sesi ýañlandy.<br />
– Halka gerekli kararlaryñ hemmesini men eýýäm kabul etdim.<br />
Halky gaýgy etmäñ. Gaýgy adamynyñ ömrüni gysgaldýar. Siz partiýa<br />
tejribesi ýetik adamlar: agyñ – gapa, garanyñ-da – akdygyny gowy<br />
bilýärsiñiz. Onda Halk Maslahatynyñ işdäsini açyk diýip yglan<br />
edýärin! Bissymylla – bereket, elimiz bilen – hereket: iýiñ, içiñ,<br />
semräñ!<br />
Ak, gara, çal, mor sakgallylar we doga köseler saýlama was<br />
tüwüsinden bişirilen şireli palawa agzybirlik bilen el urdular. Berre<br />
guzynyñ ýumry eti, gyzyl käşir bilen lükgelenen şireli tüwi sakgalmurtlaryñ<br />
arasyndan ýol salyp, kakadylan erik kişdesidir saryja<br />
kişmiş çeýe barmaklara dolaşyp, iýijileriñ gylmanlaryny gyl kesdirdi.<br />
Kararlaryñ kabul edilişi ýokary döwlet derejesinde gitdi: wekiller<br />
agyzlaryna atan tüwüsini çeýnäp ýuwudan uçurynda nobatdaky karar<br />
okalyp, ses berişlik olaryñ indiki ýuwdum tüwi üçin tabaga agzybir el<br />
urýan wagtyna ylaýyjak gabat gelýärdi. Şeýlelikde, biragyzdan ýagly<br />
ses her demde üpjündi. Aksakgallaryñ tabaga ellerini has ýokardan<br />
aýlap urmasy Maslahatyñ dabarasyny aýratyn-da artdyrýardy. Bu<br />
agzybirlige jenap ýoldaş Prezident atalyk mähri bilen guwanýardy,<br />
şeýle pursatda öz ýurdunda halka geñeşsiz iş etmejegine ol ýürekden<br />
ynanýardy we bokurdagy dolup, halkyñ erkine guwanmakdan ýaña<br />
onuñ bulanyk gözlerine dury ýaş aýlanýardy. Jenap ýoldaş Prezidentiñ<br />
gözlerine gözi düşenler olaryñ reñkiniñ garadygy ýa-da däldigi<br />
dogruda jedel ederdiler, ýarysy: ”Gara” diýse, galan ýarysy keskelläm<br />
ylalaşman: ”Ýok, ne gara, ne goñur, ne gök, ýöne hem gara,<br />
hem gök, hem goñur!” diýerdiler; olaryñ gepini diñleseñ, onda jenap<br />
ýoldaş Prezidentiñ gözleriniñ reñkini biljek gümanyñ ýokdy; olar çal<br />
262
olmalydy, çal bolmasa, onda nähili bolsun? Belki, onda onuñ gözleri<br />
goýun göz bilen geçi gözüñ aralygydyr, belki-de, çaldan geçiren mawy<br />
ýalçykdyr, kim bilýär? Onuñ gözleriniñ hakyky reñkini gören<br />
tapylmasa, ony nädip biljek? Görenler bar bolsa, hany olar nirede?<br />
Jenap ýoldaş Prezidentiñ gözleri dogrudaky jedel assyrynlyk bilen kä<br />
güýjäp, kä gowşap gidip otyr, eger oña döwlet derejesinde nokat<br />
goýulmasa, bolgusyz gürrüñleriñ çişmeginiñ ahmaldygyny añanda,<br />
jenap ýoldaş Prezident öz gözleriniñ hem saçýnýñ reñki dogruda halka<br />
peýdaly ýörite perman çykarmaly boljakdygyny pikir etdi, ýogsam<br />
onuñ takýrkelledigini, her gözüniñ reñkiniñ dürli- dürlüdigini-de<br />
güman edewersinler! Bu pikir onda aýratynam edil häzir güýjedi,<br />
sebäbi tribunanyñ halka jenaýatçylykly golaý gurlany üçin märekäniñ<br />
içinden öz gözlerine bilesigeliji añkarylýanlaryñ sanynyñ<br />
artýandygyny ol derrew gördi, Musanyñ gözleri has-da ýitidi,<br />
nazarlary çaknyşanda olaryñ ikisi-de oturan ýerine suw çykana döndi.<br />
”Muny Baş oba müdiri belläýin, halkyñ içinde oturyp, maña gözüni<br />
dikmesin” Musa şol demde barýp, ondan ötünç sorap, minnetdarlýk<br />
bildirmelidigini sýzdý, ýöne gedemlik etdi, haýp, şonuñ üçinem<br />
guýruksyz galdy...<br />
Jenap ýoldaş Prezident ýakymsyz oýlardan gutulmak üçin öz agzy<br />
ullakan Köşk şahyryny ýanyna çagyrdy.<br />
– Taryh maña kän garaşdy, ynha, indi men taryhy fakt! Meniñ bir<br />
gysga, bir-de uzak terjimehalym bar. Gysgasynda – men ýetim,<br />
uzagynda – men antiki döwürden başlanỳan. Ỳöne ýüregimiñ çuñunda<br />
– men şol bir adam, düşnüklimi! Dünýäniñ Täze taryhy ertire deñeç<br />
taýyn bolsun, kagyz-galamy gaýgyrma, küti kitap ýaz!<br />
– Ýok!- diýip, agzy ullakan şahyr näz etdi. – Men...<br />
Emma şondan soñ ol bir söz aýtmaga-da ýetişmedi, prezidiumda<br />
oturan Diller institutynyñ müdiri Gaşlak üstüne topulyp, derrew<br />
ellerini syrtyna dañdy-da, ony idirdedip, öñüne salyp ugrady.<br />
– Atmaga äkidýän bolsañyz, oña meniñ ”Ýagşylyklar” fondumdan<br />
bir saýawan! – Döwrüñ depesindäki adam jomartlyk bilen seslendi. –<br />
Ýogsam, onuñ depesinden Gün geçer. Gün geçse – sowuk uran bilen<br />
des-deñdir, erbet eder.<br />
Halk Maslahatyna tötänden düşen halk wekili gorkuly seslendi:<br />
263
– Elleri syrtyna dañylgy adam saýawany nätsin?<br />
– ”Ýagşylyklar” fondy diñe sowgat berýär, maslahat berenok! –<br />
Döwrüñ depesindäki adam onuñ jogabyny nagt etdi: – Saýawany<br />
ulanmagyñ düzgüni onuñ ýany bilen berilýän gollanmada bardyr…<br />
– Ýo-ok! – diýip, onýança agzy ullakan şahyr bagyrdy. – Men jenap<br />
ýoldaş Prezidenti eýýäm şu gün agşam taryha saljak! ”Kitabym<br />
eýýäm taýyn” diýjek boldum!<br />
– It ogly! Başdan şeý diý-dä! Nämüçin sözlemi grammatiki taýdan<br />
ters düzýäñ?! – Gaşlak müdir dişinden syzdyrdy. – Men hiç kese öz<br />
mähriban ene dilimizi harlatman!<br />
Mekirleç gözleri hanasyndan çykara gelen agzy ullakan şahyr<br />
Gaşlagyñ elinden sypyp, jenap ýoldaş Prezidentiñ aýagyna ýykyldy.<br />
Köşk şahyrynyñ etlek owurtlaryndan ýel alýan ullakan agzyndan<br />
göwnühoş jenap ýoldaş Prezident onuñ ýazyjy kellesini atalyk mähri<br />
bilen sypalady, öz-özüne guwandy.<br />
– Ýeri, nädip men muny edindim, nesibe-dä! Aýdyber, bally!<br />
– Eý, halk! – ol sesine bat berip, gözüne ätiýaçdan ýaş aýlady. –<br />
Kakam pahyr bu günlere kän garaşdy, dilegde-dogada boldy. Bärde<br />
esasy zat umyt, ynam, dileg, doga, kasam! Men dogmaly wagtymdan<br />
giç doglandyryn öýdýärdim, asyryñ başynda doglanlygymda, has uly<br />
işlere ýetişerdim diýýärdim, emma beýle däl ekeni, jenap ýoldaş<br />
Prezident wagty durzup, ony yzyna öwürmegiñ hötdesinden geldi. Bu<br />
diñe beýik adamlara başardýan iş. Eger enem meni giç dogran bolsa,<br />
onda diñe bir zat üçindir – ol jenap ýoldaş Prezidentiñ taryhyñ<br />
sahnasyna çykmagyna garaşandyr! – ol etlek barmagyny öz<br />
hojaýynyna garşy batyrgaý çommaltdy. – Dünýäde şundan beýik<br />
jenap ýoldaş Prezident ýok, bolubam bilmez! Beýigi öwmek üçin<br />
mertlik, paýhas, beýik zehin gerek. Mende şol zatlar bar, bolmadyk<br />
bolsa, heý, men bu beýik adamyny görüp, oña guwanyp bilermidim,<br />
elbetde, ýok! Ýöne Hudaýa şükür, maña duýmak, syzmak bagty<br />
berlipdir. Bir zady açyk aýdyp biljek: bu oturan adam... – ol ýene-de<br />
töweregine dokluk şöhlesini ýaýradyp oturan jenap ýoldaş Prezidente<br />
ýagly barmagyny ine-gana çommaltdy, – ...ine, adamlar, bu oturan<br />
adam – adamlaryñ iñ adamy! Bu beýik hakykaty inkär edenlere baky<br />
nälet bolsun!<br />
264
Aksakgallar ellerinden palawyñ ýagyny sarkdyryp, gürrüldili el<br />
çarpdylar. Elini ugursyz çarpan iki aksakgalyñ sakgalyndan şol bada<br />
çal gyl tapyldy we olar yzyna it salnyp, ýygnakdan kowuldylar. Itler<br />
adam ýarmany öwredilendi. Alasakgallar gaçyp baryşlaryna obanyñ<br />
ýagly çeleklerine ýykyldylar.<br />
– Olar näme öldülermi? – diýip, daşary ýurtdan bu ýere saý-sebäp<br />
bilen düşen saryýagyz inçemik jurnalist uly ili bilen möññürdi.<br />
– Ýok... – diýip, Diller institutynyñ müdiri gaşlaryny darap,<br />
oturyşyna eliniñ tersi bilen onuñ gözýaşlaryny süpürdi. – Olar<br />
ölmezler, olar diñe ýaga çümdüler, diýmek, olar asyrlar boýy<br />
ýaşarlar! Jenap ýoldaş Prezidentiñ adam zaýalajak gümany ýok, ol<br />
ikisi-de zaýalanmaz, adam ýagda çüýremeýär, haçan isleseñiz, gelip<br />
görüp bilersiñiz. Seslerini eşiderin diýseñiz, dil biteli bäri diýen<br />
zatlary Diller institutymyzyñ degişli bölüminde bardyr, geliñ, diñläñ,<br />
lezzet alyñ! Bizde hiç kim unudylanok, hiç zat ýatdan çykarylanok!<br />
Bu wagt Derwüş baba märekä ýüzlendi:<br />
– Sakgaldaşlar! Men ähli ak, gara, çal we mor sakgallylaryñ<br />
adyndan bir teklip girizmekçi... – adamlar aşak bakdylar. – Ana, şony<br />
ikelläp goldamak üçin Döwrüñ depesindäki adama söz berilýär!<br />
Döwrüñ depesindäki adam edep bilen garnyny gäberdip öñe<br />
çykanda, jenap ýoldaş Prezident erinlek ýylgyrdy, ýerinden turup,<br />
onuñ at gaýtarym ýasy ýüzüni öz elýaglygy bilen süpürişdirdi.<br />
– Adamlar, jenap ýoldaş Prezidentiñ gije-gündiz biziñ ugrumyzda at<br />
çapýandygyny obrazly aýtsa bolar. Oña uky haram. Oýalyk-da. Iýgiiçgi-de,<br />
dynçlyk-da. Ol ýaşanok, diñe alada edýär, ol ýadanok, diñe<br />
alada edýär! Obrazly aýdanyñ-da, ol biziñ birimiz hem-de biziñ –<br />
barymyz! Obrazly aýdanyñ-da, ol biz üçin hemme zat! Onsoñ bize<br />
hemme zatdan daşgary ýene näme gerek? Diýmek, men ony<br />
müdümilik jenap ýoldaş Prezident saýlamagy teklip edýärin! Atababalarymyz<br />
aýtmyşlaýyn, kim garşy bolsa, özünden görsün! Ses<br />
berdik: ýaş-şasyn! Ana, boldy, indi biziñ müdümilik jenap ýoldaş<br />
Prezidentimiz bar! Görüp bilmedigiñ, gözi çyksyn! – ol yzyna<br />
öwrülip, eline berlen käsäni başyna çekdi, ýogyn-ýogyn gägirdi,<br />
dowamly synçgyrdy. – Ýene-de bir teklip. Spirtli içgileriñ deregine<br />
ýurdumyzda ant içmegi girizmeli!<br />
265
Sakgally märekäniñ gozgalañ tapandygyny gören jenap ýoldaş<br />
Prezident zerur takyklamany girizdi:<br />
– Sakgaldaşlar, bu kanun Halk Maslahatyna däl-de, halk köpçüligine<br />
degişli. Onsoñam arak bir soñky çykan zat: Gurhanda diñe şerap<br />
gadagan, onda gitdikmi?!<br />
Müñlerçe käse birdeñ ýokary galyp, ak sakgallaryñ içinde<br />
müñküldeýän saññy dişli garañky agyzlara erñegini diredi.<br />
Prezidiumdan agzy ullakan şahyryñ ekspromt dörtlemesi ýañlandy:<br />
Gaça dur dowzahy<br />
Şerapdyr gantdan.<br />
Başyña çek datly<br />
Kasamdyr antdan!<br />
Jenap ýoldaş Prezident ör turup, gysgaça minnetdarlyk sözüni<br />
sözledi.<br />
– Siz meniñ mährime mähir goşýañyz. Geliñ, aradaky hemme<br />
resmilikleri aýralyñ: indiden eýläk maña ýurduñ Müdiri diýseñizem<br />
bolar – aksakgallar gözlerine ýaş aýladylar. – Ýöne entek bu barada<br />
Perman çyksyn, gyssanmañ. Ah, kiçigöwünlilik meni halys igletjek...<br />
– Adam öz wagtyndan öñ ölüp bilmez!<br />
Aýylganç el çarpyşyk gopup, ýer-gök lerzana geldi.<br />
– Bagyşlañ... – şol wagt daşary ýurtly jurnalist agzy ullakan Köşk<br />
şahyryna çekinjeñ ýüz tutdy, – ýalñyşmaýan bolsam, ýañy gepiñiziñ<br />
bir ýerinde siz wagtyñ gürrüñini etdiñiz. Sagadym döwleli bäri aýygünüñ<br />
hasabyny ýitirip, halys añkam aşdy, heý, siz bu günki senäni<br />
aýdyp bilmezmisiñiz?<br />
Köşk şahyrynyñ gyýkmak gözlerinde ynamsyzlyk göründi.<br />
– At oýnatmañ, kärdeş, jenap ýoldaş Prezidentiñ zamanynda<br />
ýaşaýandygymyzy sizem mençe bilýänsiñiz-le?!<br />
– Elbetde... – jurnalist ätiýaçly hüñürdedi. – Ýöne öz ýurduma<br />
material iberenimde, men anyk sene görkezmeli bolỳan-da...<br />
– Diýmek, onda jenap ýoldaş Prezidentiñ zamany siz üçin anyk wagt<br />
däl-dä? – bu gyryljyk sese allaniçigsi bolan jurnalist öz arkasynda<br />
Diller institutynyñ müdiri Gaşlagy gördi. – Onsoñam bilip goýuñ,<br />
wagt – bizde döwlet syry! Siziñ bu çylkasyz bilesigelijiligiñiz jan<br />
saglygyñyza peýda bermez!<br />
266
– Elbetde, elbetde... men bir gelmişek, siziñ ýurduñyzyñ öz<br />
mukaddes kanunlary bar, halkyñyz olary hormatlaýar, şonuñ üçinem<br />
tä öz ýurduma dolanyp barýançam wagtyñ maña geregi ýok...<br />
– Ine, munyñ başga gep! – gaýtadan tribuna çykan jenap ýoldaş<br />
Prezident gulagynyñ eşitgirligi bilen daşary ýurtly jurnalisti añk etdi.<br />
– Men jurnalistleri we ýazyjylary söýýärin, olaram meni söýýär. Olar<br />
edil ýaşuly adamlar ýaly paýhasly, ýaş gelin kimin çekinjeñ.<br />
Aksakgallar hakynda meniñ has çuññur pikirim şeýle: ”Bazar görki<br />
bakgal, ýigit görki – sakgal!” Onda bu käsäni sakgal üçin götereliñ –<br />
ýaşasyn sakgallylar! Biziñ daýanjymyz, buýsanjymyz, geçmişimiz,<br />
geljegimiz sakgal! Sakgal – ýurduñ garaşsyzlygyny berkitmegiñ iñ<br />
zerur şertidir. Şonuñ üçinem men, ýagny jenap ýoldaş Prezident, karar<br />
edýärin: Birinjiden, şu günden beýläk meniñ garaşsyz ýurdumda kyrk<br />
ýaşa ýeten garamaýaklar hökman sakgal goýbermeli. Ikinjiden, olaryñ<br />
sakgaly kyrk bäşde çalaryp, ellide-de agarmaly! Üçünjiden,<br />
garamaýagyñ garasakgalyny üçünji derejeli, çalsakgalyny ikinji<br />
derejeli, aksakgalyny birinji derejeli grajdanlar diýip yglan edýärin!<br />
Dördünjiden, şu günden beýläk adamlara sakgalyna görä aýlyk<br />
tölejek! Ynha, aýratyn permanym! Bäşinjiden, men Derwüş babany<br />
siziñ obañyzyñ Aksakgallar geñeşiniñ başlygy edip saýlaýaryn we oña<br />
”Il ýaşulusy” diýen ordenimi gowşurýan.<br />
Jenap ýoldaş Prezident gürrüldili elçarpyşmalaryñ astynda añrysyna<br />
öwrülip, öz göçme ussahanasynda ”Il ýaşulusy” diýen ordeni<br />
ýasamaga girişdi. Onuñ çekijiniñ gütdüldisi gulaklarda ýañlandy.<br />
Nyşan taýyn bolanda, ol ony Derwüş babanyñ döşüne dakdy.<br />
– Derwüş baba, ine, siz indi Çarwanyñ Aksakgallar geñeşiniñ<br />
başlygy! – Derwüş baba ýerinden turup, gyzyl gözlerini märekä içgin<br />
dikdi. Şonda onuñ prezidiumda oturandygyny görüp galdylar. –<br />
Kakabaý Garasöýmez obañyzyñ müdiri bolar. Haýdaberiñ! Musa<br />
Çöli özüme gerek. Köşkde.<br />
Agzy ullakan Köşk şahyry bu wagt eýýäm Döwrüñ depesindäki<br />
adama öwrülip, kitabynyñ ”Jenap ýoldaş Prezidentiñ ordeni” diýen<br />
jemleýji bölümini ýazyp otyrdy. Kitabyñ daş ýüzünde awtoryñ ady<br />
lowurdady: Hyrly Durgur. Onsoñ iş uzaga çekmedi, çekmäge haky-da<br />
ýokdy, sebäbi eýýäm Gün öýleden agyp, kitap diýeniñ bolsa,<br />
267
agşamlyk hökman neşir ediläýmelidi. Onsoñ Döwrüñ depesindäki<br />
adamynyñ dürli syýasy ýagdaýlarda diñe sözbaşysyny üýtgedip,<br />
üstünlikli ulanyp bolýan kitaplaryndan peýdalanmasañ, işiñ Diller<br />
institutyna düşjegi görnüp durdy. Jenap ýoldaş Prezidentiñ yzynda<br />
gezip ýören göçme neşirýat bu kitaby ýassy namazyna deñeç çap edip,<br />
Halk Maslahatyna gatnaşyjylaryñ düwünçegine saldy. Bu wagt eýýäm<br />
aksakgallaryñ ýatar wagty bolupdy, emma olaryñ agşamlyk iýen<br />
ýagly naharlary siñişmän, garaşylmadyk syýasy ýagdaýy emele geldi.<br />
Kynçylygy göz öñünde tutup, aksakgallaryñ içini silkmek üçin<br />
hökümet guma iki maşyn gyz-gelin getirip dökdi. Gyz-gelinler gana<br />
boýalan şapagyñ öñünde aksakgallara gyýa-gyýa garap, monjuk<br />
atyşyp, läle kakdylar:<br />
Çañ gelýär-ä, çañ gelýär!<br />
Tozan bilen çañ gelýär.<br />
Jenap ýoldaş Prezident<br />
Hemmelerden öñ gelýär!<br />
Yhhymmyl! Yhhymmyl!<br />
Yhha-yhha, yhhymmyl!<br />
Halk Maslahatynyñ bol saçagyndan garynlaryny göjäp, hinlerine<br />
sümmäge taýynlyk görýän mör-möjekler bu gije çölde özlerine ýatuw<br />
ýokdugyny duýup, çoz-da-çop boldular; gije ýarymdan agansoñ gyzgelinleriñ<br />
lälesi gitdigiçe inçelip, aksakgallaryñ sesi, tersine, has çasly<br />
çykdy: ”Haa-aaw! Haa-aaw diýdim!”<br />
Delegatlaryñ nasly agzyndan hem dagap ýatan boş çüýşelerden<br />
töwerege ýaýran güýçli ysdan bez bolan mör-möjekler hinlerini taşlap,<br />
çölüñ jümmüşine çekildiler. Bu töwerekde kiçi-girim jandar başyny<br />
çarap bilmez, basym çölüñ hojaýyny, endigine görä, oguz süýdüni<br />
emmäge çykar! Onsoñ gije ýarymdan agansoñ, aksakgallaryñ ”şagal<br />
mesliginiñ” ses ýetiminde, gumuñ içinde çölüñ hojaýyny Zemzeniñ<br />
sudury peýda boldy. Onuñ birdenkä nireden çykyp, soñra ýene nirä<br />
ýitirim bolandygyny aýsyz gije görer gözden gizledi. Ýöne edil häzir<br />
ol apañ-apañ basyp, çölüñ içi bilen ýöräp barýardy; özi ýaly mörmöjekleriñ<br />
içine aralaşansoñ, ol özüni barha ynamly duýdy: adamlar<br />
ýüregedüşgünç! Ol ýaýkyldap barşyna, gijäniñ salkynlygyna añyny<br />
aldyryp, hininiñ agzynda irkilmäge meýil eden atýalmany ýüzüniñ<br />
268
ugruna kakyp, lak-luk atdy gitdi; şonda onuñ ýüregi dokundy,<br />
öñküsinden has agyrrak, ýöne has ynamly ýöredi, Maslahatda ertirden<br />
agşama deñeç iýmeli bolan tagamlaryny ullakan mejburlyk hökmünde<br />
ýatlady, şonda onuñ alkymy nägile çişdi; gijäniñ içi durşy bilen, täsin<br />
seslerden doludy, her kim öz aladasy bilen, kimsi aw awlaýar, kimsi<br />
awçydan gaçyp, özüne aw añtaýar, kimiñ kimdigi näbelli, emma bu<br />
galmagalyñ içinde Zemzen-hojaýyn örän beletlik, özüne göwnüýetijilik<br />
bilen apañ-apañ basyp barýar. Jandarlaryñ hemmesi onuñ öñünden<br />
sowulmak bilen, biriniñem durasy gelenok, Zemzen-hojaýynyñ welin<br />
muña girre gahary gelýär, ol mör-möjekleriñ öz barýan ýolunda hatar<br />
tutmaklaryny isleýär, emma betbagt jandarlar tertibi näbilsin? Onsoñ<br />
Zemzen-hojaýyn çişip ýetjek derejesine ýetip, gizlin mawy öwüsýän<br />
melemtik gözlerine gan indi; mör-möjekleridir akmak haýwanlary ikini<br />
islemez ýaly etmegi ýüregine düwdi: goý, indikilerine sapak bolsun!<br />
Ol amatyna garap, ýene birnäçe depe aşdy, indi ýylgynly oý bireýýäm<br />
yzda galdy, kaşañ jaýyñ garasy-çyrasy ýitdi, ol erkin! özünden erkin!<br />
Hiç kes onuñ näme edip, näme goýýanyny bilmez, görmez, añmaz,<br />
duýmaz, syzmaz! Ol ürgün çägä bagryny oýkap-oýkap süýşdi, agyr<br />
haşyrdap, töweregine tarp urdy; akmak jandarlaryñ haýsyny bijebaşy<br />
edip tutmaly? Haýsyna göz görkezmeli? Ol bir sazagyñ düýbüne<br />
baryp, onuñ aşagynda ýatyp dynjyny almakçy boldy; gijelige<br />
diñşirgenmek hezil, edil huwwalanýan ýaly; ol irkiljiredi, öñinçä<br />
ýuwudan atýalmany onuñ içinde ýakymly eräp, ony meýmiretdi...<br />
Birsalymdan oýansa, beýlesinde bir keýik owlagy ýatyr, Zemzenhojaýyn<br />
muña monça boldy, agzyny giñden açdy, owlajygyñ<br />
ýylylygyndan çen tutup, onuñ bilen öz arasyndaky giñişlige ser<br />
salansoñ, onuñ ýene-de girre gahary geldi: ine, onuñ sapak bermeli<br />
jandary! Bu betnyşanlaryñ sürüsiniñ daş toýnaklarynyñ astynda<br />
galyp, onuñ kowmundan heläk bolany gytmy?! Elbetde, indi bularda<br />
süri-de ýok, sürrek-de, ymgyr çölüñ içinde iki-ýeke ygyndy, çölden<br />
birçak atlary öçdi, ýöne Zemzen-hojaýynyñ gahary ýatyşanok, ol<br />
keýik owlajygyna göz görkezmese, oñup biljek däl. Ol ýüregine<br />
düwenini amala aşyrmak üçin usullyk bilen sazagyñ düýbünden<br />
çykdy, ol muny şeýle bir mylaýymlyk bilen etdi welin, hatda sak<br />
jereniñ balasy näzik teninden awuly dişler parsyldap geçýänçä gara<br />
269
tegmilli sary monjuk garaklaryny-da açmaga ýetişmedi, soñam çekräp<br />
turdy-da, ümdüzine tutdurjak boldy, emma hoñ ýaly ýere ýetmänkä<br />
aýaklarynyñ ysgyny gaçyp, serrelip gitdi, ýerinden turup, ýene ylgajak<br />
boldy, onuñ endamyna ornap barýan duýdansyz agyry bilen-de,<br />
agyrlyk bilen-de oñşasy gelmedi, emma birnäçe ädimden edil<br />
duşaklanan ýaly sakga durdy, ümezläp barýan gözlerini mölerdip,<br />
gijeligi böwüsmäge çytraşdy, ýere temegini degrip ysyrgandy, enesiniñ<br />
ysyny yzlady: bu töwerekden ejesiniñ ysy gelenok, onsoñ ol niräk<br />
gaçsyn? Owlajyk ýene-de serrelip gaýtdy, ýañy ýere ram eden<br />
toýnajyklar az wagt howada däbşenekledi, ol naýynjar lägirip,<br />
töweregi lerzana getirdi, soñam köşeşdi, boýnunyñ ýüzündäki ýyrtylan<br />
gan damaryndan akýan gana seredip uklady... Zemzen-hojaýynyñ<br />
öñküden-de beter gahary geldi, ol keýik owlajygynyñ amanadyny<br />
beýle tiz tabşyrmagyndan nägile boldy, gapdalynda bukulyp, onuñ<br />
süýtli enesine garaşdy; olam uzak garaşdyrman, gorka basyp, bu ýere<br />
geldi; Zemzen-hojaýyn ýylysy gitmedik owlagynyñ jesedini ysgap<br />
duran keýigiñ arkasyndan tiz baryp, guýrugy bilen onuñ artky<br />
aýaklaryny çalasyn duşady; keýik sypjak bolup urundy, emma sypma<br />
nire! Zemzen-hojaýyn ene keýigi lägirdip, emmäge başlady, ol tä<br />
keýigiñ emjekleri boşaýança ony sypdyrmady, şol sokjady durdy,<br />
soñabaka süýt azalansoñ, köhi gelip, keýigiñ emjeklerini göz-gülban<br />
çeýnedi. Keýigiñ dady dik asmana göterildi, emma ymgyr çölde kim<br />
oña kömege ýetişin? Keýik süýdünden keýpini köklän Zemzenhojaýyn<br />
ahyrsoñy ony ölüm halynda boşadyp goýberdi, keýik janawar<br />
janhowluna sary ýaýdan atylan peýkam kimin bu ýerden gijeligiñ içine<br />
siñip gitdi; özünden göwni hoş Zemzen-hojaýyn bolsa, bu taýdan<br />
yzyna döndi; ýüzüniñ ugruna gabat gelen haýwanlardan ýene<br />
birnäçesini awundyryp, çemine gelmedigini gorkuzyp, çölüñ içinde<br />
bagtyýar gezim etdi; keýik owlajygynyñ deregine ol hininiñ agzyna<br />
çykyp timisgenip oturan ýene-de bir alakanyñ bilinden alyp, ony tä<br />
jany çykýança silkeläp çygyrtdy; soñ ol başyny galdyryp, guýrugyny<br />
haýbat bilen tarpyldatdy, yzly-yzyna iki alañ aşdy, öñündäki çöketlige<br />
düşübem, duýdansyzlykdan ýaña doñup galdy. Aljyrap, agyr<br />
haşyldady, gapdala gidermen boldy, emma derrew özüne gelip, yzyna<br />
dolandy, garşysynda owsun atyp duran Kepjebaşyñ gözlerine tiñkesini<br />
270
dikdi, iki mahluk çölüñ ýyldyzly asmanynyñ astynda büküdişip, biri<br />
birini siññin synladylar, iki jübüt sowuk gözleriñ düýbüne aýsyz<br />
gijäniñ ýyldyzlary ownujak almaz bolup sepildi. Ilki bilen Kepjebaş<br />
özüne geldi, ol özüniñ gäp basandygyny, ýowuz duşmana duşmasyz<br />
ýerde biwagt duşandygyny bildi. Indi nätmeli? Zemzen-hojaýyn öz<br />
syrynyñ köpe paş bolmagyny islemez, Kepjebaşa diri galmak<br />
başardarmyka? Ol öz düşen ýagdaýyny görüp, uzur ökündi: bu gije<br />
çöle nähak çykan ekeni, aw ýerine özi añsat aw boldý, näletsiñmiş!<br />
Kepjebaş ölümini boýnuna alyp, garşysyndaka haýbat atyp<br />
gördi, Zemzen-hojaýyn çalaja yza çekilip, amatyna garady;<br />
Kepjebaş halys ugruny ýitirip, ýene öñe dyzady, Zemzenhojaýyn<br />
daşrakdan öwrüm berdi; birdenkä-de Kepjebaş özüne<br />
gargynyp, hüşgärligini bir dem gowşadanda garşydaşy onuñ<br />
üstüne topulyp, kellesinden agyz saldy. Kepjebaş onuñ aznawur<br />
ýaly awuly dişlerinden iñ soñky deminde zordan gutuldy. Onsoñ<br />
hakyky garpyşyk başlandy, olar birmeýdan dönüp-dönüp söweş<br />
etdiler, kow-ha-kow, gaç-ha-gaç! Aldym-berdimli tutluşykda<br />
telim depe aşyldy. Bu iki aldajynyñ urşundan heder eden mörmöjekleriñ<br />
ählijesi ýumlugyp, deşikli deşigine, hinli hinine<br />
sümüldi, uçup bilýäni uçup gaçdy, süýşenekläp bilýäni –<br />
süýşenekläp. Kepjebaşa Zemzen-hojaýyny üç öwre çakmak<br />
başartdy, emma ol her gezekde az salymlyk özüni ýitirip, entiräp<br />
durýardy-da, ýykylar-ýykylarda gaýtadan özüne gelýärdi, ýene<br />
garpyşýardy. Kepjebaş ölüm gorkusy bilen garşydaşyny halys<br />
ahmalladyberende, ikinji gezek hüşgärligini ỳitirip, atymyny<br />
aldyrdy; duýdansyz çemini tapan, Zemzen-hojaýyn<br />
garşydaşynyñ guýrugyndan agyz saldy-da ony ýuwutmaga<br />
girişdi... Kepjebaş janhowluna bar güýji bilen dyzady,<br />
guýrugyny üzüp, hoñ ýaly ýere atylyp gitdi. Näçe kowalasa-da,<br />
Zemzen-hojaýyn soñra onuñ yzyndan ýetip bilmedi. Kepjebaş<br />
edil dälirän ýaly gaçdy we iñ soñky deminde gijelige garylyp,<br />
ýitirim boldy. Zemzen-hojaýyn garşydaşynyñ ejizlänini görüp,<br />
aýylganç çişdi, soñra-da şeýle bir haỳbatly haşyrdady welin,<br />
271
çölüñ janly-jandarlary hinleriniñ, sürenleriniñ içinde busuşyp,<br />
uzyn gije sandyraşyp ýatdylar.<br />
272
13. Ýylan jadysy<br />
Janly-jandaryñ hinine, sürenine sümülýän, janyny gutarmak üçin<br />
özüni kölegä atýan wagty bolan süýr günortanyñ ýakyp-ýandyryp<br />
barýan tüp yssysyny gabatlap, gözden-dilden çetde, ymgyr çölüñ<br />
içinde ojaryñ şahasyna oraşyp, aşak sallanyp ýatan ýoñsuz ýylan<br />
owadan gözlerini bakgardyp kimedir birine galagop hem bilesigelijilik<br />
bilen garaşýardy; onuñ niýeti bu ýurtda özüne kuwwatly arka<br />
edinmekdi, bu oña öz maksadyna ýetmek üçin diýseñ zerurdy; munuñ<br />
üçin ol atam döwründen galan rowaýaty taryhy gaýtadan<br />
janlandyrmakçy bolýardy; elbetde, ol taryhyñ düyş däldigine onuñ<br />
özüniñ-de şübhesi ýetikdi, ýöne eger okumyş ýylanyñ ýadynda galan<br />
bolsa, onda her niçik-de, ol düýş däldir, çyndyr; belki bu taryhy<br />
wakanyñ mysalynda oña öz gürrüñdeşini ynandyrmak, ony öz<br />
tarapyna çekmek başardar? Belki, şonda arka gözleýän täze hemşerisi<br />
onuñ sözüne ynanar we jenap ýoldaş Prezidenti goldamakdan el<br />
çeker? Ýylan ol kişä bu ýere gelen dessine tas müñ ýyl mundan ozal<br />
bu öwrelerde ýaýbañlanan aldym-berdimli wakalary gaýtadan<br />
janlandyryp görkezer, oña öz gynanjyny bildirer, eger yhlasyñ bu<br />
topragyñ çyn janköýerleriniñ yhlasy bilen goşulsa, onda indiden<br />
beýläk biziñ üstümize ganly betbagtçylyk abanmaz diýer, onuñ bilen<br />
bagt, betbagtçylyk, mertlik, namartlyk, dosta wepalylyk dogrusynda<br />
açyk hem ýürekdeş gürleşer. Elbetde, bu örän ullakan töwekgelçilik.<br />
Ýöne töwekgelçilik etmese, Kepjebaşyñ indi dagy alajy galdymy?<br />
Gepiñ keltesi, ol häzir bu ýere özi bilen gizlin duşuşyga geljek Larine:<br />
”Ýaşaýşyñ hatyrasyna bu topragy söý!” diýmeli. Elbetde, onuñ näme<br />
jogap berjegini bilmek kyn, şonuñ üçinem gürrüñdeşine ilki bilen<br />
gadym zamanda adamzadyñ başyndan inen iñ aýylganç ganly jeñiñ,<br />
tükeniksiz gyrgynçylygyñ hut şu toprakdan bat alyp, soñra öz ýoluny<br />
Ewropa garşy dowam edendigini subut etmeli. Onsoñ ynanmak ýa-da<br />
ynanmazlyk, onuñ öz işi. Kepjebaş bu gün ymgyr çöle hut şu maksat<br />
bilen çykdy; Zemzen-hojaýyndan asgyn gelensoñ, ynamly ýaran<br />
edinmese, öz niýetiniñ başa barjagyna onuñ ikirjiñlenmesi artdy; öz<br />
geljekki ýaranyna güýjüni görkezmek onuñ üçin ýöne bir gepbaşydy,<br />
273
onsoñ ol adaty ýylan jadysyny ulanyp, öz sowuk gözlerinde bu gyzgyn<br />
çöllük ýurduñ uzak taryhyny gaýtadan köretdi.<br />
...Gypjak sähralarynyñ içinde ýap-ýañyja derbi-dagyn edilen mongol<br />
goşunlary ygym-sagym yzlaryna gaçýar. Horezm şazadasy Jelaleddin<br />
Meñgüberdi kowalap söbügine münüp barşyna, ençeme menzilläp<br />
olary gyryp-gyrjaýar. Soñra ol ruhybelent ýeñiji goşunlarynyñ öñüne<br />
düşüp, paýtagt Ürgenje gelýär. Köşge girip, atasynyñ öñünde baş<br />
egýär.<br />
– Merhemetlig soltan atam! Minge ganymlarnyñ sülsadyny başdynaýak<br />
kyrmakga idin ber! Min ularnyñ ölgenini kördüm: sarygjak<br />
ýaýnyñ oky içleridin perran kiçür, naýza sançgaç atdyn agyp tururlar,<br />
kylyç urgaç başlary eginleridin kaçyp turur! Ular hem adam imiş,<br />
atam!<br />
Muhammed şa Tekeş elini gorkuly daldalady.<br />
– Bes! Küfr sözleme! (Gyssanmaçlyk ony enesiniñ şiwesine<br />
golaýlatdy.) Bu sözüñ hak tagalanyñ gazabynyñ bizniñ başymyzga<br />
kiltürür!<br />
Şazada Jelaleddin öz enesi Aýjäjegiñ dilini saýlady.<br />
– Atam! Merhemetlig soltan! Külli älemniñ hökümdary! Sin minig<br />
ularnyñ karşusyga ýiberdiñ: bardym, kördüm, ýeñdim, hoş habar<br />
ýolladym...<br />
Muhammed şa Tekeş agyr göwher gaşly altyn ýüzükli<br />
barmaklarynyñ başky ikisi bilen haýbatly yşarat edip, tagtyñ<br />
mirasdüşerini Köşgüñ aýnasynyñ öñüne çagyrdy.<br />
– Mana sinniñ ýangylyk ýollagan çaparyñ! Azandyn berü aýaklary<br />
ýirge ýetmegen, asmanda hallanlakgan...<br />
Şazada Jelaleddin öz gulaklaryna, gözlerine ynanmady. Onuñ<br />
wepaly ýigitleriniñ biri – Gyzyl Goçak Köşgüñ gabadynda gurlan dar<br />
agajyndan asylgy durdy. Bu etmişi özüniñ-de ýigrimi ýyldan soñ<br />
Mesopatamiýanyñ düzünde üýtgewsiz gaýtalajagyny, ”Iñ uly<br />
duşmanymyñ öz ajalyna öldi habaryny getirip, meni namysa goýduñ!”<br />
diýip, ýaraly arslan kimin arlap, ýazyksyz çaparyñ ganyna<br />
galjakdygyny bilmezden, şazadanyñ bogazy doldy.<br />
– Soltan atam... Kyzyl Koçak sinniñ duşmanlaryñ karşusyda ar ile<br />
suñuşdy, undyn ýeñiş söýünjini ýiberişmiz mana munuñ uçun.<br />
274
– Ýakymlyg bolsar hem ýalgan söz kerek imes!<br />
Şazada Jelaleddin başyny egdi.<br />
– Minniñ bu ajunda islegim, atam, ol-da Çingiz hanyñ sülsadynyñ<br />
körejimiz birle deñle Horezmin torpagyga koýmazdyn, kül etsem.<br />
Duşman bizniñ illerge kirmese, uja kalalarymyzny ýykmasa, karaja<br />
başlarmyzny kesmese...<br />
– Çingiz kaganny ýengen ýok! Ejuj-mejujny tañgan ýok! ”Sabyr<br />
Rahmandan, äwmek şeýtandan”! Bizge imdi lakin sabr-kanaat birle öz<br />
muhkem kalalarymyznyñ içide busan faideli! Samarkandga 140 miñ,<br />
Buharaga 100 miñ, Maru-Şahu-Jahanga 100 miñ suñuşçi berürmen!<br />
Koşunymnyñ kalgany berüde, Ürgençde bussun! Bu bir keçiji<br />
duşman, Horezminde turmaz, usy Kaf tagyda, bularnyñ soñy dahy<br />
Kaf tagyda ýetür. Ýawuz niýet birle Horezminde kalursalar, nejadyn<br />
özüm körsem, min öz welaýatymdyn koşun ýygmakga kitür ersem<br />
tiýürmin.<br />
Şazada Jelaleddin ýuwudyndy.<br />
– Ular-da adam imiş...<br />
– Kes!<br />
Şazadanyñ güni gypjak enesi Türkan hatyn onuñ ýumruk ýaly<br />
enebaşga inisiniñ elinden tutup, orta çykýar.<br />
– Soltan balam, mana bu balany mirastüşer kylursen! Atasynyñ<br />
sözüni ýykgan baladan kara taş ýakşyrak!<br />
Şazada Jelaleddin mirasdüşerlikden bir demde namut galdy. Başyny<br />
aşak salyp, Köşkden çykdy. Soñra ymgyr çölüñ içi bilen ygyp barýan<br />
Muhammed şa Tekeşiñ sulbasy ýeliñ ugruna gitdi. Samarkant,<br />
Buhara, Köneürgenç, Maru-Şahy-Jahan syndy. Adam kellesinden<br />
daglar döräp, al gan sil bolup akdy. Gan-kokuñ içinde soltan<br />
Jelaleddiniñ ar gylyjy lowurdap, yssy çölüñ içinde onuñ astynda<br />
ýüwrük türkmen aty dabyrady. Ýöne tozgun ýurtda oña daýanara<br />
daýanç ýok, Horezmiñ iñ soñky soltanynyñ ýüzi Günbatara, daglara<br />
garşy...<br />
Şahadan sallanyp ýere düşen ýylan adam sypatyna girip, Baş oba<br />
müdirine öwrüldi.<br />
275
– Bu Azyýa – diýip, ol Larine ümledi. – Ol gelýän – Çingiz han.<br />
Onuñ yzyndan sozulyp gelýäni gara bulutdyr öýdäýme, ol onuñ<br />
leşgeri. – Larin agzyny açdy. – Görjegiñ duşuñdan geçmesin!<br />
– Men bulary komsomol-partiýa okuwynda geçipdim. – Larin ýalta<br />
pallajak boldy.<br />
– Her kesiñ okan okuwy özüne nesip etsin, görübilmezçiligimiz ýok.<br />
Islemeseñiz, ygtyýar özüñizde, men bu çakyr süñkleri öñki<br />
gabyrlaryna süsdürip-de bilerin. Ýöne men size taryhyñ hut özüni<br />
görkezmekçi boldum. Ýogsam, partiýa hojaýynlaryna taryh<br />
okadylýarmyş-ş diýip eşidipdik, soñra olaryñ ondan goranyp bilmegi<br />
üçin...<br />
– Bu tomaşañy dowam et, Azyýa meni gyzyklandyrýar.<br />
– Azyýa kommunistlerem, anarhistlerem gyzyklandyrýar.<br />
– Beçebazlary-da... – Larin perwaýsyz hüñürdedi.<br />
– Bu ýeri – Orta Azyýa. Ikimiz häzir dünýäniñ iñ gyzgyn çölünde<br />
otyrys. Hany tabany çägä çaýkap al, Teýmirleñ gelýänçä, men saña<br />
Gün heýgenegini bişirip bereýin!<br />
Kepjebaş tabany howurdan agaran ürgün çägäniñ üstünde goýup,<br />
içine bir bölek ak ýag oklady, soñra bäş-dört sany towuk<br />
ýumurtgasyny tabanyñ gyrasyna urup döwdi-de, taba çakdy. Iki<br />
sanysyny onuñ özi şol durşuna agzyna atyp, ýuwudyp goýberdi.<br />
Tabadaky ýumurtgalar dessine jazyrdap, töwerege ýag syçradyp,<br />
gowruldylar. Teýmirleñ gelip, bu ýurtda ýumurtga togarlabermeli<br />
edende, Larin ýumurtgadan geregini edinip, tomaşanyñ yzyny<br />
dokmäde synlamaga taýyn bolup otyrdy. Bir aýlawda ol:<br />
– Bujagazlar dagyn nämejik?! Jenap ýoldaş Prezident, islese,<br />
mundan beterini-de görkezip biler. Ýöne biziñ taryhymyzda seniñ bu<br />
şama-şaýyrdyña orun ýok: Muhammed şa Tekeşi biz jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ ata-babasy diýip yglan etdik, onsoñ mongollar nämüçin<br />
ony ýeñmelimiş? Bu gepiñden syýasy duşmançylygyñ ysy gelýär.<br />
– Ygtyýar özüñizde... – Ýylan ätiýaçlygy elden bermezlige çalyşdy.<br />
– Ýöne taryha el gatylsa, onuñ çyn bilen arasy bozulmazmy? Horezm<br />
şalygy Çingiz hanyñ öñünde dyza çöküp, Russiýany mongol-tatarlara<br />
ýal etdi. Muhammed şa Tekeş…<br />
Larin yssydan basylyp, ýalta pallady.<br />
276
– Taryh näme? Ol şahsyýetiñ aýak tozy. Nämäni ýazga geçirseñ,<br />
seniñ ”taryh” diýýäniñ şoldur. Bizde galam-kagyz ýeterlik.<br />
Ýylan çeýe delil agtardy.<br />
– Ýöne ykrar edilse diý...<br />
Larin gürrüñdeşiniñ türkanalygyna geñ galdy.<br />
– Dünýäniñ öz hasaby bar, biziñ – öz. Halkyñ taryhy – jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ terjimahalydyr! Bu ýerde nähili çylşyrymlylyk bolup<br />
biler? Siziñ aýlawyñyz maña ýat görünýär. Muny size resmi suratda<br />
duýduryp goýmak meniñ borjum. Elbetde, entekler siziñ geljegiñiz<br />
öñüñizde, soñky öwrüme çenli wagt bar, ýöne hüşgärligi elden<br />
berseñiz, bilmedim.<br />
Ýylan öz ýolunyñ uçudyñ gyrasyndan daşlaşmaýandygyny bilýär, bu<br />
gezek ol muny has-da içgin duýdy; emma rehimsiz hökmürowanlara<br />
bu yssy toprakda özüniñ-de hilesiniñ barlygyny duýdurasy gelýäni<br />
çyn, eger bu çaka deñeç duýdurmadyk bolsa, onda ol minneti öz<br />
tebigy sowukganlylygyndan çekmeli. Bu zatlara asla pitiwa etmek<br />
islemeýän Larin üstüni-başyny kakyşdyryp, ürgün çägeden ýeñillik<br />
bilen turdy. Onuñ üstünden göçme üzüm dalbaryny aýryp,<br />
ýygnadylar.<br />
– Men gitdim. Paýtagta. Dogrusyny aýtsam, ýüregim bir zatlar<br />
syzýana meñzeýär, ýöne nämedigini özümem bilemok. Kim bilýär,<br />
belki kimdir biri geçmişi görkezip, bizi şu günümizden aýyrmak<br />
isleýändir?<br />
– Muny nämüçin edendigimi özümem bilemok: belki, bu özüñden<br />
ökdä sarpa goýmakdyr. Belki-de, hökümdarlaryñ mydama<br />
meñzeşdigini duýdurmak uçindir?<br />
– Sen ejizläp ýörsüñ öýdýän... Hoş onda!<br />
Aýlampaçly uçak arlap, göge göterildi.<br />
Bir özi galan badyna Musa Çöli gaýtadan ýylana öwrüldi-de, çölüñ<br />
içi bilen oba garşy gönüledi. Duşuşyk onda añrybaş ýakymsyz täsir<br />
galdyrdy, alasarmyk ýagdaýa saldy. Onuñ ykbaly gutarnykly pitige<br />
münen bolmasa-da ýagşydyr?.. Obada onuñ möhleti gutaryp barýar,<br />
paýtagtda-da nämäniñ garaşýandygy entek anyk däl. Süýnüp gidip<br />
oturyşyna ol çöpüñ düýbünde çugrulyşyp ýatan tikenleri jüýjäniñ tüýi<br />
ýaly mymyjak, entek gözleri-de açylyp ýetişmedik kirpi çagalarynyñ<br />
277
üstünden bardy; olaryñ etiniñ-de jüýjäniñkiden enaýy däldigine belet<br />
ýylan, kirpi çagalaryny ýüzüniñ ugruna lak-luk atyp geçdi. Ýylyñ bu<br />
günleri mundan datly lukmany nireden aljak?<br />
Ertesi irden edara gelip, ýañy işe girişip-girişmänkä sekretar gyz<br />
Musa Çölüniñ gapysyndan boýnuny uzatdy.<br />
– Ýoldaş müdir, Enaryñ ene-atasy geldi, näme diýmeli?<br />
– Ýoldaş Baş oba müdiri!<br />
– Ýoldaş Baş oba müdiri, Enaryñ ene-atasy geldi, näme diýmeli?<br />
– Girsinler!<br />
Tirkeşip kabinete giren är-aýala ýalta göz aýlan müdir: ”oturyñ!”<br />
diýen yşaraty etdi-de, ümsüm öz işine gümra boluberdi. Adamlaryñ<br />
arasyna özüni ataly olaryñ endiklerinden özüne geregini edinendigini<br />
bu wagt onuñ her bir hereketinden görse bolýardy. Munuñ üçin zerur<br />
gedemlik, sowukganlylyk zannynda öñden ýeterlik bolansoñ, oña<br />
özüni beýle alyp barmak kyn düşüp duranokdy. Bir burçda ýazykly<br />
ýaly busuşyp oturan är-aýala ”barmysyñyzam?” diýmän, hamana, öz<br />
işine aşa gümra bolşundanam onuñ guýmagursak ýolbaşçylaryñ<br />
hilindendigi güman etdirýärdi. Musa gelenleri garaşdyrmak keýpinden<br />
çykyp, ahyrsoñy başyny galdyrdy, selçeñ gaşlaryny çytyp, sorag<br />
berdi.<br />
– Keýpinemi ýa-da işlije geldiñizmi?<br />
Är-aýal biri biriniñ ýüzüne seredişdiler. Uzynak garaýagyz traktorçy<br />
Hoşgeldi özüne görä has akýagyz aýalynyñ ýüzüne garap: ”özüñ aýt”<br />
diýen manyda yşarat etdi. Şondan soñ folklorçy Enara meñzäp duran<br />
orta boýly dolmuş aýal çekinjeñ dillendi.<br />
– ”Gelsin” diýen ekeniñiz, bizem geläýdik. Enaryñ ejesi-kakasy biz.<br />
Men-ä Badamjan, biýem meñ ärim – Hoşşy. Muña men ”Hoşşy”<br />
diýýän, çyn ady Hoşgeldi, il arasynda Hoşjan diýýäler.<br />
– Kim Enaryñ? – Musa är-aýalyñ ýüzüne çynyrgadyp seretdi. –<br />
Enar bolanda, kim bolýar?<br />
Aýalyñ sesi bu gezek ýuwaşdan gaýgyly çykdy.<br />
– Folklorçy Enaryñ, araky ýylan çakan...<br />
Müdir çaltlyk bilen ýerinden turdy. Gaýtadan aýalyñ ýüzüne<br />
seredende ol: ”agynjak özi!” diýenini duýman galdy. Soñam<br />
oturanlaryñ üstüne abanyp, olary ýerinden turuzdy-da, stoluñ<br />
278
aşyndaky oturgyçlara geçirdi, geplände haşyrdysynyñ artyşyndan<br />
tolgunmasy duýuldy.<br />
– Geçiñ, geçiñ... Enaryñ ejesi diýseñizläñ! Uçursyz zehinli gyz. Işdede,<br />
folklorda-da oña taý geljek ýok. Üýtgeş-şik maş-şgala! Onuñ<br />
belent derejelere ýetjekdigine men birjik-de şübhelenemok, ol biziñ<br />
döwlet baýlygymyzdyr. Men sizden ol baýlygy gözüñiziñ göreji ýaly<br />
goramagy berk talap edýärin! – Musa bu wagt gürrüñdeşlerine gezek<br />
bermeli däldigini ýadynda saklap, yzyny dowam etdi. ”Döwlet” sözüni<br />
eşidenlerinde, är-aýalyñ gobsunyşlaryny görensoñ, müdir has-da beter<br />
şelaýynsyrady. – Biziñ obamyz folklor boýunça eýýäm döwletimiz<br />
boýunça hormatly orunlaryñ birini eýeleýär, elbetde, bu-da Enaryñ<br />
hyzmaty. Ş-şonuñ üçinem biz sizden razy. ”Nädip beýle çagany<br />
dogrup bildiñiz?” diýesimiz gelýär. Onsuz biziñ obamyz görküni<br />
gaçyrýar. Ýöne onuñ gelejegi paýtagtda, şonuñ üçinem bize muña<br />
guwanmakdan gaýry çäre galmaýar. Biz hökman guwanmaly! Ýogsada,<br />
Enaryñ ýagdaýy niçik, derman-däri gerekmi? Dogtorlar aladasyny<br />
edýärmi? Etmeseler, göni maña habar ediñ! Men olara berk<br />
tabşyrypdym. Aý, ol eýýäm sagalandyram-la, mör-möjegiñ zäheridirdä,<br />
ondan adama zelel gelmez, aýratynam ýaş-ş maş-şgala, ha-ha-ha!<br />
Ýöne tersine bolaýsa welin, işiñ gaýtdygydyr! Bir gezek ýakyn<br />
garyndaş-şlarymyñ biriniñ agzyna bir adam ir bilen, tutup,<br />
tüýküripdir welin, ol Gün guş-şluk bolmanka, jan berdi. Gynanypgynanyp,<br />
towlanyp-towlanyp öldi. Maña ynanaýyñ, iñ güýçli awy<br />
adamyñ agzyndadyr!<br />
– Wah-wah! – uzynak garaýagyz traktorçynyñ orta boýly akýagyz<br />
aýaly müdiriñ aýdanyna ýüregi bilen gynandy. – Adama adamdan<br />
gutulma ýok-da, biajal ölüm! Ýöne siziñ ol garyndaşyñyzyñ agzyna<br />
tüýkürilýänçä öwelip durmasy geñ, şoña düşünmedim...<br />
Gepinde näsazlyk goýberendigini añan ýylan derrew yzyny<br />
düzetmek, ýuwmarlamak bilen boldy.<br />
– ”Garyndaş-şym” diýdimmi? Ýok, ol bir ýöne hälki gaty daş-ş-şkyla,<br />
çorbanyñ çorbasy, biziñ öz gumlymyz diýäýmeseñ, iki dogup bir<br />
galanym däl, özüñiz bilýäñiz, çöl-dä, birek-birege zol onda mundamunda<br />
duş-şýañ...<br />
279
Badamjan daýza ”hümm” edip oñdy, onuñ gürrüñiñ ujuny ýitirendigi<br />
bildirdi. Musa ätiýaçdan demini dürsemek hem indiki diýjegini<br />
çemelemek üçin aýnanyñ öñüne bardy, daşaryk seretdi. Edil kontoryñ<br />
töweregindäki iki-ýeke taly hasap etmeseñ, giden meýdan şorlap ýatan<br />
boşlukdy. Salmanyñ iki gyrasyna mekgejöwen ekdireni jüpüne<br />
düşüpdir, ýogsam töwerek-daş küpürsäp ýatan şor, çöl – çölmi ýa-da<br />
oba çöl, bilip bilseñ bil-dä! Ol möwjäp gelen gaharyny sop-sowuk<br />
gözleriniñ iñ düýbünde gizläp, folklorçy gyzyñ ene-atasynyñ gowşak<br />
damaryny sermeledi.<br />
– Bilmedim haýsyñyzdadygyny, ýöne siziñ biriñizde-hä çuñ zehin<br />
bar bolmaly. Ene-atasy körzehin çaga beýle zehinli bolup bilmez.<br />
Welaýat Ýaş-şulysynyñ-da pikiri hut ş-şeýle...<br />
Badamjan daýza oturyp bilmedi, ol galoşly aýaklaryny jüpläp tutup,<br />
utanjyrady.<br />
– Men boý gyzkam goşgy düzýädim. Ejem pahyr meni okuwa-da<br />
iberjek bolupdy ir döwürde, kakam etmändir... Soñam men tä başym<br />
bogulýança ýeke özüm galsam, monjugatdy-zat aýdardym, öýi içinden<br />
gulplap. Ýöne soñ galdy o zatlar, bu illerde äre barañsoñ, başga zada<br />
eliñi degýärmi: ”Eýläm tärim, beýläm – ärim!” diýleni...<br />
Musanyñ köhi geldi.<br />
– Tapsañyzlañ ş-şeýle bir zady! Tarp ýerden zehin çykmajagyny kim<br />
bilenok? Haýp, ýöne bizde zehini gömmegi hiç zatça görenoklar. Bu<br />
bir ýurt däl-de, zehinleriñ gonamçylygy! Giden bir öwlüýä! Äh-hem...<br />
Dogrusyny aýtsam, zehinleriñ özünde-de günä ýok däl, gepdengürrüñden<br />
çekinýärler, gep-gürrüñem näme görüpçilikden çykýar.<br />
Alyp göreliñ, siziñ Enaryñyzy, onuñ bagty çüwdi welin, eýýäm<br />
töwereginde gybat ýaýrajak bolup durandyr, rastmy ýa ýok, aýdaýyñ?<br />
– Wah, heý, bolmazmy, ilçilikde...<br />
– Biz olara berk gaýtawul bereris! – müdir uzyn süýem barmagyny<br />
ýokaryk çommaltdy. – Ýöne esasy zat, siziñ öz gyzyñyzyñ zehinine<br />
guwanmagyñyz gerek. Ene-atanyñ öz gyzyna islendik ýagdaýda<br />
guwanyp bilýändigini görkezseñiz, bu siziñ hem biziñ bu asyrdaky iñ<br />
uly bilelikdäki ýeñşimiz bolar. Merhemetli jenap ýoldaş Prezident-de<br />
bizden hut ş-ş-şuny talap edýär.<br />
280
Folklorçynyñ ene-atasy göwrelerine gelişmeýän çalasynlyk bilen<br />
tarsa ýerlerinden turup, bir akýagyz hem bir garaýagyz ýüze desbidähel<br />
many çaýdylar.<br />
– Wah, menem şony diýýän-dä! – Badamjan daýza ot alyberdi. –<br />
Ýokaryk çekiliberseñ, öz biri-biriñem görüp bilenok, ”Enar eýlemiş,<br />
beýlemiş...” Gulak asma diýýän men kakasyna-da, ile gulak assañ,<br />
Aýda-da menek bar! Ýöne bu gürrüñleri ýatyrmak üçin onuñ başyny<br />
bellemeli…<br />
Meseläni çözdüm edensoñ, müdir stoluñ bir çetindäki düwmäni<br />
basdy. Hamana, öñden gapynyñ tutawajyny elläp duran ýaly, sekretar<br />
gyz şol demde kabinete girdi.<br />
– Bar, Enara ýazylan pul baýragy hem halyny alyp gel! Ýöne öñürti<br />
meniñ günortanlygymy getir!<br />
Dem salymdan gyz ýaýbañ tabagyñ üstünde iki sany janlyja böwregi<br />
bökdürip gapydan girdi. Ol tabagy stoluñ üstünde goýdy-da gaýra<br />
çekildi, ganly böwregiñ ysyny alan müdiriñ boluberşine gorka tomaşa<br />
etdi. Är-aýal-da ýerlerinden turup, stoluñ üstünde goýlan geñ iýmite<br />
agyzlaryny öweltdiler. Müdiriñ terziniñ üýtgäp barşy mese-mälimdi.<br />
Ol kimdir biri bilen gepleşip oturandygyny ýadyndan çykaryp,<br />
böwrekler bilen gara başyna gaý bolaýdy. Onuñ boýnuny süýndürip,<br />
ganlyja böwrekleriñ üstünden işdämen bakyşyny, lezzet bilen owsun<br />
atyşyny görmäge göz gerekdi. Badamjan daýza hem onuñ garaýagyz<br />
adamsy böwrekleri hamana özleri ýuwutmaly ýaly ýogyn-ýogyn<br />
gultunyşdylar. Eger edil bu wagt kimdir biri bulary kesesinden<br />
synlasa, onda, böwrekleri haýsy biriniñ ýuwutmalydygyny bilse, zor<br />
boldugydy. Tomaşaçylaryñ agzy ýuwdarhanyñkydan beter açykdy.<br />
Soñra ýagdaý kem-kemden üýtgedi, müdir ganly böwrekleri ölemen<br />
gabanyp, onuñ daşynda öwrüm etmäge, agzyny öweldişip duranlaryñ<br />
üstüne abanyp, olary böwrekli tabakdan haşyrdap, kowmaga başlady.<br />
Är-aýal az salymdan otagyñ bir burçuna gysyldylar. Onsoñ bu täsin<br />
tomaşanyñ jemleýji bölümi başlandy. Müdir uzyn boýnunyñ çür<br />
başynda ogar-ogar oýnaýan kellesini tabagyñ üstüne egip, taýly gezek<br />
owsun atdy-da, böwrekleriñ birini demine çekdi. Burçda gysylyşyp<br />
duranlar muny görüp, allaniçigsi bolşup gitdiler. Müdir bolsa,<br />
boýnuny gözgyny süýndürip, ýuwudan böwregini añryk ibermäniñ<br />
281
alajyny etdi. Soñra ol sähel salymdan beýleki böwregi-de ýuwudyp<br />
goýberdi. Tabagyñ daşyna gan damjalary syçrady. Müdiriñ boýny<br />
adatdan daşary süýnüp, ýumry iýmitiñ onuñ bokurdagyndan geçip<br />
gidişi göründi. Haçanda goşa böwrek yzly-yzyna bogazadan ötüp,<br />
müdiriñ gözleri melul-melul süzlende, tomaşaçylaryñ-da ýüki ýeñledi,<br />
olar uludan dem alanlaryny duýman galdylar. Kabinetiñ hojaýyny<br />
stoluñ başyna geçip, birsalym lezzet bilen meýmiredi. Ol bu wagt<br />
burça gysylyşyp duranlary görýärdem, görenokdam. Gözleri<br />
garşysyndakylary açyk saýgaranda, ol, hamana, hiç hili geñ-tañlyk<br />
bolup geçmedik ýaly, gürrüñini edil üzenje ýerinden aldy gidiberdi.<br />
– ...Ş-ş-şeýle, diýmek, biz zehinli, onda-da diýseñ zehinli gyz<br />
Enaryñ, geljekki üstünliklerine garaş-şmaga haklydyrys! Men onuñ<br />
üýtgeşik guýmagursakdygyny görenimden bildim, ýalñyşmandygym,<br />
ynha, indi belli boldy. Ýogsa-da, hany onuñ halysy! puly!<br />
– Edil häziriñ özünde!<br />
Sekretar gyz salymyny bermän, elleri sowgatly bu ýere gaýdyp geldi.<br />
– Indiki ýyl bize bir täze traktor geljek – diýip, müdir folklorçynyñ<br />
kakasynyñ uguny ýekeledi. – Sesiñi çykarma-da iş-şläber, hökümetpartiýa<br />
seniñ gadyryñy biler. Bu adamlara gulak assañ, aç galarsyñ,<br />
sen garnyñ doýanyny bil! Ine-de, gyzyñyzyñ gazanan baýragy. Bu<br />
entek diñe buşlukçysy, galany öñde, garaş-şyñ!<br />
– Bor, garaşyp otyrys-da.<br />
– Ýo-ok, öýüñizde garaş-ş-şyñ!<br />
Är-aýaly kabinetinden çykaryp goýberen Musa özünden hoşal bolup,<br />
arkasyny kürsä berip, gözlerini süzermen boldy, emma ýetişmedi,<br />
Badamjan daýza uýala-gorka yzyna girdi.<br />
– Gyzymyzyñ durmuşa çykmak ýagdaýy niçik borka? Obaçylykda<br />
bize şolam uly gaýgy boljak. Biziñ giýewi dannawymyz ýok, esasy zat<br />
– abraý hem galyñ.<br />
Baş oba müdiri ”bizar-peteñimi çykardyñyz!” diýen terzde elini<br />
salgady.<br />
– Men bu meseläniñ Býuroda goýulmagyny gazanaryn. Sebäbi bu<br />
döwlet ähmiýetli mesle. Toýuñ sähedi belenende, sizi habarly ederis –<br />
hoş geldiñiz, sapa geldiñiz!<br />
Folklorçynyñ ejesi alkyş ýagdyrydy.<br />
282
– Tañry ýalkasyn, eliñiz-gözüñiz dert görmesin! Siz uly iliñ hossary,<br />
hernä Tañrynyñ özi jenap ýoldaş Prezidentiñ ömrüni uzak edewersin!<br />
Sizi-de, bizi-de onuñ saýasynda aman saklasyn!<br />
Gapy ýapylaryna mähetdel Baş oba müdiri otagyñ aýnasyndan<br />
boýnuny çykaryp, lagta-lagta gan gusdy: ”...öz mertebesini bilýän iliñ<br />
ýylany bolaýsañ!”<br />
Soñky hepde Baş oba müdiri welaýat merkezinden bu meselede<br />
degişli görkezmäni aldy. Ol tabşyrygy ýerine ýetirmek üçin şol gün<br />
günortanlar obadan çykdy. Ýeñil maşynyñ burnunyñ aşagyna<br />
towlanyp girýän urpak gumak ýola peýwagtyna seredip oturan Baş<br />
oba müdiri daşyndan diýseñ tukat görünýärdi. Enarly meselede ol inçe<br />
pirim gurdy, iñ bolmanda onuñ öz çaky þeýledi, emma, göwnüne<br />
bolmasa, beýleki başlangyçlaryndaky ýaly bu işde-de inisiatiwa onuñ<br />
elinden gidip barýana meñzeýär. Ol haýsydyr bir wakany döredip<br />
ýetişdigi, salym geçmänkä, onuñ synçysyna öwrülenini duýup galýar,<br />
ýogsam hyýaly – höküm etmekde; bu onuñ öz gowşaklygymy ýa-da<br />
garşydaşlarynyñ çeýeligi? Enarly mesele-de eýsem hut şeýle<br />
bolmadymy? Ol kämilleşmeli, ýogsam onuñ ugran ugry – petik.<br />
– Seniñ, heý, öýlenmek hyýalyñ dagy-ha ýokdur-da? – diýip, ol<br />
obadan arany açansoñlar, öz sürüjisine perwaýsyz sorag berdi.<br />
Bu wagt Gün süýr depä çykyp, içinde jany bary kölege gözläp<br />
ýörmeli edipdi. Töwerek-daşda iñlär siñek ýokdy, bolaýanda-da<br />
iñlemäge ýarajak däldi. Gögeýinler – başga gep, Baş oba müdiri adam<br />
sypatynda-da eýmenmän olara seredip bilmedi – ýakymsyz jandarlar.<br />
Olaryñ özüne näme ýamanlyk edip biljegini bilenok, ýöne gorkusy<br />
aýrylanok. Eýsem Şalydan oña näme zyýan gelip biler? Bu belli däl,<br />
ýöne timisgenip ýörmesi gorkuzýar. Musa sürüjisine gyýa garap,<br />
jogaba garaşýandygyny bildirdi.<br />
– Obada syýasy taýdan örän taýýarlykly bir maşgala bar. Men<br />
şonuñ aşygy, onuñ-da göwni mende ýaly – Şaly gedemlik bilen<br />
alkymyny galdyrdy. – Menden mynasyby tapmak oña başartmasa<br />
gerek, galan oglanlaryñ hemmesi gurluşyk batalonynda gulluk edenler.<br />
Meniñ jenap ýoldaş Prezidentiñ ynamyny ödäsim, öz saýlap-seçenim<br />
bilen onuñ şahsyetine sejde edip ýaşasym gelýär. Arman, ýönekeý oba<br />
sürüjisiniñ jenap ýoldaş Prezidente öz wepasyny subut etmäge<br />
283
mümkinçiligi o diýen kän däl-dä. Bu, elbetde, barypýatan<br />
adalatsyzlyk!<br />
– Gaty dogry aýdýañ. Men seniñ bilen müñde bir razylaşýan. Bu<br />
dünýäniñ adalatsyzlygy tükenjek däl, ol seniñ ýaly watançylaryñ<br />
müñlerçesiniñ ak gar ýaly päk arzuwlarynyñ, hyjuwlarynyñ we<br />
ylhamlarynyñ içine sogan dograýar! Ah, dünýä! Ah, pelek! Ýöne,<br />
ynha, käwagt adamynyñ birdenkä aşygynyñ alçy gopaýmasy-da<br />
bardyr. Seniñem bagtyñ getirdi, Şaly, sen bu gün-erte Enara<br />
öýlenýärsiñ! – müdiriñ sesi bu gezek dabaraly çykdy.<br />
Ýöne oña derek Şaly tüýküligine düwündi.<br />
– O nähili? O nähili men Enara öýlenýärin? Men onuñ bilen<br />
tirkeşmesem näme?! Ýok, ýok, men ony başarjak däl, gyz maşgala<br />
boý bolmasa, gyzygy ýok...<br />
– Onuñ boý däldigini saña kim aýtdy?<br />
– Ýylan çakanda, gananok... ganjarýar.<br />
– Şony bileniñ üçinem... sen oña öýlenmeli bolarsyñ.<br />
Şalynyñ dili tutuldy.<br />
– Men... me... me...<br />
– Edil özi, hut sen! – Musa äwmezek gürledi. – Ganhorlar, adam<br />
öldürenler, elbetde, türmäniñ daşyny guçmaga mynasyp. Ýöne sen<br />
mañlaýly ýigit ekeniñ.<br />
– Men hatda adam öldüreniñ ýanynda-da durup göremok! – diýip,<br />
Şaly uly ili bilen gygyrdy. – Onsoñ men nämüçin türmäniñ daş<br />
ýassygyny guçmalymyşym?!<br />
Onuñ bu sözi Baş oba müdiriniñ ýeñse damaryny kiriş ýaly etdi.<br />
Musa jäheksiz agzyny giñden açyp, onuñ ýüzüne awusyny pürkerli<br />
göründi. Ýöne özüniñ kimdigi hem nirede ýörendigi ýadyna düşüp,<br />
ýuwaşady, kinaýaly gürledi.<br />
– Eý, akja jüýje, sen, heý, Öweziñ nädip ölenini-hä gören dälsiñ-dä?<br />
Ol nä, ýatdy-da, ýöne çabalanyberdimi? Beýle bolsa, meselem, sen<br />
nämüçin şeýdip öläýeñok, hä? Belki, kimdir biri Öweziñ kellesini<br />
alandyr?<br />
Şaly gürrüñdeşiniñ ýüzüne agzyny öweldip seretdi, ol öz gulaklaryna<br />
ynanjagyny-da bilmedi, ynanmajagyny-da. Ol öz boýnundan ýogyn<br />
284
syrtmagyñ howlukman ilip gelýändigini duýdy, hopukdy. Bu beladan<br />
başyny gutarmak üçin başardygyndan gep owadanlady.<br />
– Öwez çekimde päk zähmet çekip ýörkä gahrymanlarça wepat<br />
boldy. Onsoñ zähmetkeşleriñ islegine görä, gahrymançylygyñ bolan<br />
ýerine jenap ýoldaş Prezidentiñ ady dakyldy. Öwez şehitleriñ sanyna<br />
girdi. Biziñ duşmanlarymyzyñ ony o dünýäden gelip öldürip giden<br />
bolmagy-da ahmal. Olar bizi ýüzügara etmek üçin hiç zatdan<br />
gaýtmazlar.<br />
– Belki, sen ony iñ soñky gezek haçan göreniñi aýdarsyñ?<br />
– Elbetde, men ony ölmezinden öñ gördüm. Bir gün irden işe gelsem,<br />
ol çekimiñ daşynda aýlanyp ýören ekeni, özem kä ýerde-kä ýerde aşak<br />
oturýar, kirşeniñ üstlerini siññin synlaýar, seredişi gaty ykjam.<br />
Töwerek ýañy ýagtylyp barýardy, men ol wagt traktor sürýärdim.<br />
Ana, onsoñ Öweziñ bolup ýörşüni geñ görüp, men ony kesesinden<br />
synlap durdum.<br />
– ”Näme how – diýdim, – ýitirdiñmi bir zat? Ýer bilen ýaman<br />
yhlasly-la?” – ol dikeldi-de, ap-ajy ýylgyrdy. Men haýran galdym.<br />
Dañ bilen adamyñ beýle ajy ýylgyryşyny men öñ hiç wagt görmändim,<br />
ýogsam, özüñiz bilýäñiz, men nyzamly goşunda gul...<br />
– Ony bilýän, yzy!<br />
Maşyn siltenip, ýoldan çykjak-çykjak boldy, ýene dograldy.<br />
– Hawa, onsoñ ol başyny ýaýkady, uludan demini aldy, birini<br />
gözleýän ýaly garanjaklady, dymdy. Neressäñ bokurdagy gurap duran<br />
bolarly, geplejek bolanda, kän wagtlap ardynjyrady.<br />
– ”Ýiten zada-ha bar-la welin, arman, yzyndan ýeterden güýjüm<br />
asgyn gelýär. Bir peläket ukudakam, ejizkäm her gije gelip, meni<br />
bogup gidýär. Adam, uklasa, biçäre. Şunça oýanaýyn diýýän welin,<br />
eger oýanyp bilemok, olam gelip bokurdagyma münýär, demimi<br />
berenok.”<br />
– ”Ol” diýýäniñ kim?”<br />
Öwezem ýene ýañky aýdan ýylgyrmamy etdi.<br />
– ”Kimdigini bilsem, bolaýmajakmy? Ol maña kimdigini aýdýarmy?<br />
– soñra ol gapylary kül-uşak bolup ýatan, penjireleri goparylan Bakja<br />
garşy elini salgady. – Şunda bir bela barmykan diýýän. Gijelerine bu<br />
taýy ümsüm däl... Elime panusy alyp, içine aýlanyp gaýdýan, hiç kim<br />
285
ýok, çykdygyñam, ýene yzyñda iññildi... Ýeri bolýar-da – diýip, ol<br />
soñra gürrüñi başga ýana sowdy. – Ýör, çaý içeli, tañkany oda<br />
goýupdym, gaýnandyr.”<br />
– ”Eýýäm odam ýakyp ýetişdiñmi?”<br />
– ”Hüm-m... – Öwez hyrçyny dişläp, başyny ýaýkady. – Uzyn gije<br />
ot ýakyp geçdiñmi diýsene? Maña ýatuw barmy? Meniñ yzym<br />
kölegeli...”<br />
Ol gözlerini süzüp, uzaklara gaýgyly seretdi. Şonda men onuñ çekge<br />
damarlarynyñ dartylyp gidişinden dişlerini gapyşdyryp<br />
gyjynýandygyny bildim, gulagyma onuñ azy dişleriniñ gyçyrdysy<br />
geliberdi. Biz onuñ gije ýatan ýeriniñ beýle ýanynda, oduñ başynda<br />
oturyp, ajy gök çaý içdik. Ol ikimiz ganybir aga-ini ýalydyk. Öwez<br />
öldi – menem ýetim galdym. Men bu hakynda eýýäm ähli gazetlere<br />
interwýu berdim, radioda, telewideniýede-de çykyş etdim. Halk meniñ<br />
çykyşlarymy gowy kabul etdi. Bu hakynda dokumental tassyklamalar<br />
oba arhiwinde saklanýar.<br />
– Meniñ gazet okamaga wagtym ýok, özüñ bilýäñ, hojalyk işleri<br />
meni halys alyp ýatjak... – Müdir köpbilmişlik bilen kellesini öñe<br />
salgady. – Sür, ş-şuş-şu ýerden jenap ýoldaş Prezident adyndaky<br />
çekime!<br />
Az salymdan Şalynyñ maşyny gugaryp ýatan çekimiñ çetinde<br />
saklandy. Musa maşyndan düşüp, ýurda belli äpet suratyñ ýüzüniñ<br />
tozanyny süpürişdirdi-de, pagta ýüklenýän çukuryñ gyrasyna ýöneldi.<br />
Ol çukuryñ gyrajygynda howply oýun görkezmäge taýynlanýan<br />
darbazçy kimin leññer atyp durdy.<br />
– Ş-ş-şaly! Bärik! – onuñ sesi çekimde güñleç hem haýbatly<br />
ýañlandy. – Düş-ş maş-şyndan!<br />
Ýüregine gorky kürsäp uran Şaly aýaklaryny sandyradyp, Musadan<br />
gözlerini aýyrman, maşyndan düşdi. Onuñ ulag bilen ganawyñ<br />
aralygyny geçmegi uly görgülige aýlandy. Atuwa höküm edilen<br />
jenaýatçy dek, her ädimini gorka ätläp, ahyrsoñy Musanyñ elýeterine<br />
geldi. Şol wagtam ol öz töwereginiñ bar-ha garalyp, özüniñ gara<br />
basýan ýaly hala düşendigini duýdy; Musanyñ çakyry çykan sesi indi<br />
onuñ süýr depesinde ýañlandy, ol edil kellesine kerpiç degen ýaly<br />
entiredi; çakyr ses onuñ gulagyny gazady, batnyksyz haşyrdy<br />
286
gulagyna golaýlanda, gözleri köwlenen kör dek ellerini öñe serip,<br />
ýapyşalga gözledi.<br />
– Beýle tomaş-şany sen kyýamatda-da görmersiñ! Sere-et, seret! –<br />
bu tümlükde Şala Musanyñ sesinden başga ýapyşalga galmady, şonuñ<br />
üçinem ol howatyr edýän haşyrdysyna garşy ýöredi. – Se-e-re-et, göözüñ<br />
– nä-äme-e – gö-rýä-ş-ş-ş!<br />
Bu wagt Şalynyñ gözüniñ öñünde şeýle elhenç görnüş janlandy. Ol<br />
gijäniñ ýarynda öz traktoryny tarladyp, öñündäki ganawyñ günbatar<br />
çetinden aşak okdurylýar, çukuryñ içinde bolsa, Öwez nämedir bir<br />
zady gözlenip, ýer sermenip ýör, onuñ elinde ne çyra bar, ne yşyk...<br />
– Aýryl! Sowul ýoldan, Öwe-eez! – ol garabasýanyñ boguk sesi<br />
bilen çukuryñ gyrasyndan aýylganç gygyrdy.<br />
Öwez ”diýýäñmi-de?” diýenok, gaýta kellesini Şalynyñ traktorynyñ<br />
gelýän gapdalyna öwrüp, öñküdenem beter aşak ýapyrylýar. Şalynyñ<br />
bolsa gözleri depesinde, ol ganawyñ kertiniñ üstaşyry nirädir añryk<br />
bir ýerlere seredýär; huşy başyndan göçen Şaly çukuryñ gyrasynda<br />
elini serip, ikiýana elewreýär, gygyrýar, onuñ süýr depesinde bolsa,<br />
Musanyñ içýakgyç gülküsi pelesañ urýar.<br />
– Ha-ha-ha-ha! Ş-ş-şeýle-ş-ş!<br />
– Dur! ”Dur!” diýdim men saña, Öwez! Traktoryñ öñünden sowul!<br />
Şaly garañkynyñ içinde özüni bu beladan gutarmak üçin traktoryñ<br />
öñünden çykaýyn diýip, ganawyñ gündogaryna ylgady. Emma ol<br />
ýetişmedi, hemme zat edil geçen güýz gijesindäki ýaly bolup geçdi.<br />
Traktoryñ üstünde oturan Şaly çukuryñ gyrasynda elewräp ýören<br />
Şala: ”Maña diýýäñmi ýa ite diýýäñmi-de?” diýmedi, oña garşy<br />
gañrylybam bakmady. Musa bolsa, edil ýüreginden turýan geñ-enaýy<br />
tomaşany görýäni üçin ellerini çarpyp, şol ”ha-ha-haýlady” durdy, ol<br />
Şalynyñ perişan halyna heziller edindi. Şol barmana-da, traktor gum<br />
diwara garşy arkan serpilen Öweziñ dikana üstünden geldi.<br />
Büdenekläp, onuñ iñ soñunda kellesini öz traktorynyñ ýalaw ýaly<br />
pilçe-azallarynyñ aşagynda goýşuny Şaly içini aýylganç çekip<br />
synlady. Gaýtadan çukuryñ gyrasyna dyrmaşyp, oýuñ gyrasy bilen<br />
traktorynyñ garşysyna emedekläp barşyna ol Öweziñ betbagt<br />
kellesiniñ añrylygyna togalanyp gidenini, Öweziñ ony alyp, gaýtadan<br />
ýerinde oturtjak bolşuny gördi. Etjegi bolmansoñ, gany joralanýan<br />
287
gara kellesini ýere gaçyryp, onuñ läşi Şalynyñ edil gözleriniñ alnynda<br />
elhenç jebir bilen düýrülip-ýazyldy, dyzanaklady...<br />
Şalynyñ haýkylygyndan ýaña gum-gukluk bolup ýatan çekim lerzana<br />
gelip, onuñ sesi allowarrada işleşip ýören daýhanlaryñ ýüregini<br />
sarsdyrdy, emma jyzyrdadyp ýakyp barýan Günüñ astynda köýüp<br />
ýören görgüliler muny ýagşylyga ýordular: ”Ertir erbet jala geler,<br />
bizem bir gün dynç alarys!” Şaly öz haýkylygyna köki sogrulan içi<br />
pakyr agaç kimin ikiýana leññer atdy, soñam kirşeniñ üstüne jalkyldap<br />
gaýtdy. Ol birsalym Musanyñ gözüniñ alnynda guma agynady. Musa<br />
tolgundyryjy ýagdaýa düşdi, ol maşynynyñ ýanyna gidip, özi üçin içer<br />
ýaly suw getirindi. Şalynyñ başujynda oturyp, owurtlap içdi. Agzy<br />
kepäp ýatan Şalynyñ kem-kemden özüne gelerine sabyrlylyk bilen<br />
garaşdy, oña suw dadyrdy. Kepjebaşyñ ýüreginde rehimsizligiñ<br />
ýetmezçilik edýäni bildirdi.<br />
Şaly özüne gelensoñ, gözlerini açmaga gorkup, ýene birsalym ýatdy,<br />
soñra gabagyny galdyryp, öz başujuny saklap oturan adama kütek<br />
agyrydan sarsgyn alan gözleri bilen dykgatly seretdi; şonda onuñ<br />
çekgelerine ýelmeşen täsin gulajyklaryny, ýylanyñka meñzeş tenini,<br />
ýap-ýasy alkymyny, saçy seýrek ýylçyr kellesini gördi, üstüne abanyp<br />
oturanyñ sowuk gözleri onuñ endamyny dyglatdy, ol kirşeniñ üstünde<br />
ýatan ýerinden bir gyzdyrdy, bir üşetdi; ol häzir birnäçe aýdan bäri<br />
gapdallaşyp ýören adamsynyñ gözlerinde ozal görmedik alamatlaryny<br />
saýgardy, ysgynsyz göwresine erk edip bilmän ýatdy. Ol nädip bu<br />
gorkunç adamynyñ eline galdyka? Kim Şalyny munuñ elinden alar?<br />
Bu adam birdenkä ony öldüräýmez-dä hernä? Ýadyna ölüm düşende,<br />
Şalynyñ bütin göwresi elendi. Bu görnüşden tiz ýadan Musa onuñ<br />
boýnundan tutdy-da, gaty ýeriñ üstün basyp, süñksüz elleri<br />
bilen,demligini mylaýymdan berk gysyp ugrady...<br />
– Larin kim?..<br />
Şalynyñ jany bokurdagyna geldi.<br />
– Bilýän bolsam, takyr tümmek bolaýyn!<br />
– Halymsyrama!<br />
Musa Çöli öz pidasynyñ demligini öñküden-de beter gysdy.<br />
– Onuñ çyn adyny bilemok, ýöne häzir haýsydyr bir ”Şyh” Larin<br />
bolup işleýär-r-r... bokurdagymy goýber! Hoja, seýit, ors, pars, türk<br />
288
ýa-da garaçydyr… Hakynatutmanyñam bir milleti bolarmy: Larin –<br />
Larindir-dä...<br />
– Däliniñ müñ gepi telek, bir gepi – gerek… Akylly gürrüñ... – Baş<br />
oba müdiri pidasynyñ bokurdagyny gowşatdy-da, gürrüñi derrew özi<br />
üçin gorkusyz ugra sowdy: – Dünýäde adalat galmady! Ah, dünýä,<br />
dünýä! Dost dosty ş-şeýle doñýüreklik bilen öldürer diýip, kimiñ<br />
kellesine gelsin?! Kimiñ! Ýeri, näme diýip, näme aýdarsyñ, goñşy<br />
goñşa, oba oba, adam adama ýagy! Olar biri-biriniñ çignini gemirjek!<br />
Ýok, hemmesi gutardy! Gutardy! Neneñ gutarmasyn, adamlar biri-biri<br />
bilen ilki-hä saçagyñ başynda bile oturýarlar, arak içýärler,<br />
soñundanam onuñ kellesini kesip, güýz gijesi arkaýyn öz öýlerine<br />
ýatmaga ötägidýäler! Eger-de muny eş-şitmeli edaralar eşidäýse, kim<br />
bilýär, yzy nämä ýazjak? Ýöne bu jenaýaty göreniñ welin, muny olara<br />
ýetirmek, elbetde, jana-jan borjy. Ellerine takyk maglumaty alan<br />
hökümet edaralarynyñ beýle elhenç jenaýaty edene nähili jeza<br />
berjekdigini bilibermeli. Çekimiñ garawulynyñ kellesiniñ nämüçin<br />
alynýandygyny kim bilenok? Derñew başlandygy geçen ýylyñ<br />
hasylyndan näçe ýetmeýändigi derrew belli bolar. Onsoñ Gulluşyñ<br />
tarpa-taýyn ölümine gözi gidenler tapylsa gerek. Olar ertiriñ özünde<br />
ganhoryñ ellerini syrtyna dañyp, obadan südürläp alyp çykarlar. Men<br />
ony edil ş-şuş-şu wagtam görüp durun! Heý, bu ýerde düşnüksiz zat<br />
barmy? Kim muña geñ galar? Ýok, geñ galan tapylmaz, ol kümsük<br />
jellada uly il nälet okar: nälet! nälet! nälet! Wah, Öwez neresse... Ol<br />
nähili zähmetsöýer, ynsaply hem hoşgylawdy!<br />
– Ýoo-ok! – Şaly jynssyz gygyrdy. Ol edil gummajäjegi pozulan<br />
çagajyk kimin bagyryp, gum tozatmaga oturdy. – Ýo-ok, men Öwezi<br />
öldüremok! Sen özüñ gördüñ, meniñ traktorymyñ aşagyna ol öz aýagy<br />
bilen gelip girdi, men günäkär däl!<br />
Musa onuñ samany çykan saçlaryny şagyrdadyp sypalap,<br />
başardygyndan köşeşdirdi.<br />
– Düş-şünýän... düş-şünýän... dünýäniñ doñýürekligi çakyñ däl,<br />
käşgi biziñ adam ş-şekilli... äh-hem, kanunlarymyz bolan bolsady,<br />
gör, nähili gowy bolardy Emma, heý, bu biweç dünýäniñ adamynyñ<br />
ahy-zary bilen işi barmy, kelle keseni ”sen günäkärmi?” diýip durman,<br />
gös-göni gümlama iberjekler, elbetde, diñe üsti açylsa! Açylmasa,<br />
289
tersine, wezipesi beýgelibem biler, özem kelläni näçe köp kesdigiñçe,<br />
ş-şansyñ ş-şonça-da artyk. Bir kelle kesen jenaýatçy, müñ kelle kesen<br />
– serdar! Ýöne, hany, ýönekeý oba oglanynyñ kelleden dag ýasamak<br />
mümkinçiligi barmy näme? Ol, añry gitse, ýekeje kelle kakyp bilýär,<br />
olam, soñ görseñ, hut öz obadaşynyñ kellesi bolup çykýar. Ýöne<br />
munuñ üçin onuñ gadyryny biljek barmy? Ýok, tersine, derrew zeýli<br />
zyndana atjaklar. Bary-ýogy ýekeje kelle üçin! Ah, bipeýan dünýä!<br />
Namart dünýä! – müdir sözüniñ arasyna dyngy berip, öz pidasyna<br />
işdämen nazar aýlady, aýak astynda guma bulaşyp oturan ýaş ýigide<br />
onuñ tasdanam haýpy gelipdi. – Bu bolýan zatlara hiç akylyñ çatanok,<br />
heýem adam adama beýle-bela sütem edermi? Partiýanyñ<br />
çagyryşlaryndan: ”Adam adama – dostdur, dogandyr!” Eger-de biz<br />
özümizi araga-ş-şeraba berip, çem gelen ýerde ýatyp-turup, öz<br />
obadaşlarymyzyñ kellesini pyzlawuk kädi ýaly kakyp ýörsek, gören<br />
ýerde çüýş-şe döwüp, dünýäni çüýş-şe döwüginden doldursak, onda<br />
biziñ nesillerimiz soñra nirede süýş-şeneklesin? – Musa Şala garşy<br />
eglip, onuñ betbagt başyny öz gursagynda goýdy, kirşenini tozadyp,<br />
saçyny sypady. – Ikimiziñkem kyn. Ýöne ol hiç, munuñ ýaly<br />
ýagdaýda esasy zat – özüñi ýitirmezlik. Gel, bileje pikirlenip göreli, öz<br />
geljegimizi biziñ özümiz getirmelimi ýa-da başga biri? Elbetde, başşga!<br />
Ikimiz ony getirip bilmeris, onuñ üçin atyñ ýüregi ýaly ýürek<br />
gerek, ýöne olam – tüf! – diýmäýin diýsem, her kimde ýok, meniñkem<br />
özüme gerek; ýöne sen hötjetlik etme, ýogsam bagt guşy seniñ depäñe<br />
gonmagyñ deregine gözüñi çokaýmasyn! Bir zady bilip goý, seniñ ol<br />
guşdan gaçyp sypjak ýeriñ ýok! – müdir ýerinden turdy, çaky ol indi<br />
öz keýpihon monologyny ahyrlap barýardy. – Hany, tur ýeriñden, tur!<br />
Indi seniñ bilen düş-şnükli gürrüñ bar. – Şaly yra-dara ýerinden turdy,<br />
hassa haýallygy bilen üsti-başyny kakyşdyrdy. Musa jemleýji pelsepe<br />
otarýan şekilde gürrüñini dowam etdi: – Elbetde, Enar ýaly päkize gyz<br />
seniñ kimin jenaýatça mynasyp däl, görş-şüñ ýaly, seniñ ýeriñ<br />
zyndanyñ töründe, sen Enaryñ näzik bilini däl-de, eýsem zyndanyñ<br />
sowuk daş-şlaryny guçmaly, ýöne biz seniñ özüñ bilen deñ bolmarys.<br />
– Musa şeýle diýip, edil drama aktýory kimin ajaýyp pauza saklady<br />
we öz sürüjisine tüýs ýürekden möññürip goýbermäge wagt berdi.<br />
Şaly mundan ussatlarça peýdalanyp, gugaryp ýatan çekimi<br />
290
ýañlandyrdy. Alyp barýan terbiýeçilik işiniñ netijesine göwni ýeten<br />
Musa-da hamsykjak ýaly etdi, ýöne öz tebigatyndan uzaklaşmady.<br />
Eline gelen awuny lak-luk atyp goýbermezden öñ ol pişigiñ syçany<br />
edişi dek ýene birki gezek onuñ o taýyna-bu taýyna kakyp gördi: –<br />
Onda, diýmek, sen türmä gitmäge razy-da?<br />
– Ýo-ok! – diýip, Şaly dişinden syzdyrdy. – Razy däl! Men türmä-de<br />
gitjek däl, Enara-da öýlenjek däl! Men syýasy taýdan sowatly gyz<br />
almakçy. Meselem, Syýagüli!<br />
– Onuñ aýaklary gowky ahyryn! – müdir öz sürüjisiniñ mädesiniñ<br />
iriligine haýran galdy.<br />
– Oña derek – ol partiýa agzasy! – diýip, Şaly ýüregini dökdi.<br />
Bu gezek ýylanyñ sesi hökümli çykdy.<br />
– Oña derek Enar – jenap ýoldaş Prezidenti gören! Bu ýerde kelle<br />
döwesi iş ýok, sen Enara öýlenmeseñ, ol saña äre çykýar. Bu<br />
Býuronyñ karary, düşnüklimi?!<br />
Şaly lak boldy. Wakanyñ aýratyn mana eýe bolmagy ony öz gözüniñ<br />
öñünde bir gez beýgeltdi. Ol düýbünden başga terzden gopdy,<br />
salykatlylyk bilen ýerinden turdy, üst-başyny kakyşdyrdy.<br />
– Toý haçan?<br />
– Onuñ habary indi gelmeli. Toýda seni partiýa agzalygyna almak<br />
barada-da karar bar, ykjamlanyber. Ýöne bilip goý, Enaryñ islegine<br />
garşy giden günüñ – iş-şiñ gaýtdygydyr! Ş-şol günden soñ görjegiñ –<br />
türmäniñ aýşy-eşreti bolar. Gyzy eliñ aýasynda sakla!<br />
– Düşünýän... – Şaly boýnuny burdy.<br />
Baş oba müdiri uzaga bakyp, öñdengörüjilik bilen pelsepe satdy.<br />
– Ählihalk deputatyny dört diwara gabap, üstünden ärlik satyp<br />
ýörüp bolmaz, ol bir erkin guşdur. Ol bütin jemgyetiñ baýlygy, ol<br />
milli baýlyk! jemgyetiñ öñdebaryjy böleginiñ adyndan berk duýduryp<br />
goýýaryn: Enaryñ aýdany – aýdan, diýeni – diýen bolmaly. Sen<br />
ertirden... ýok! – düýnden baş-şlap, özüñi onuñ hyzmatkäri diýip<br />
hasaplarsyñ! Onda toýa taýynlyk görüber, al, saña sowalga, suwa<br />
düş-ş, saçyñy aldyr, üst-baş-şyña seret. Nähili toý etsem diýýäñ?<br />
– Elbetde, dabaraly! Ilde ýok toý! Goşundan harby orkestr<br />
çagyrmaly bolar.<br />
291
– ”Guş-ş ganatsyz bolmaz, adam – arzuwsyz!” – Musa ýañsylady,<br />
onuñ erni-de azajyk gyşaryp gitdi. – Seniñ päk arzuwyñ hasyl bolar,<br />
begen! Seniñ toýuña wezipeli adamlar geler, hatda Býurodan-da wekil<br />
gelmegi ahmal, geñ galma. Asla sen indiden eýläk hiç zada geñ galma,<br />
ýaşa... Ýaş-şaýyş-şdan lezzet al!<br />
Soñra olar müdir bilen yzlaryna, oba gaýdyp gelýärkäler, ertesi gün<br />
üsti naz-nygmatly stollaryñ başynda oturyşlaryny göz öñne getirdi...<br />
Toý, dabara, şatlyk, iýgi, içgi, welaýat häkiminiñ hut özi gelip, onuñ<br />
nika toýuny gutlaýar, onuñ bu welaýatda nyzamly goşunda gulluk<br />
eden ýeke-täk ýigitdigini ýörite belläp, toýuñ çelpegine ýetişmändigi<br />
üçin ötünç soraýar, oña öz eli bilen arak guýup berýär. Huşy göçen<br />
Şaly bulgurlary yzly-yzyna başyna çekýär, dabara dik asmana<br />
göterilýär. Bir görse-de, gijäniñ ýary, daş-töwerekde toýuñ şowhuny,<br />
olar bolsa, Enar bilen bir düşekde çolaşyp-çyrmaşyp ýatyrlar. Ýöne<br />
bu wakanyñ bolmagyna entek wagt bar, häzirlikçe müdir ikisi gumak<br />
ýoldan torgaýlary ürküzip, öñe okdurylyp barýarlar.<br />
”Bu bolýan zatlara seretsen-e... – müdir içini gepledýär. –<br />
Göräýmäge, bu welaýatda indi ondan güýçli adam ýok. Welaýat<br />
häkiminiñ özi-de, ondan eýmenýär, onda-da ugran ugry – garañkylyk,<br />
basan ýeri gap-çanak. Folklorçy Enar, onuñ ”tur, otur-kersen getiri”<br />
ondan öñürti Ählihalk deputaty boldy. Onuñ indi bir aýagy paýtagtda.<br />
Paýtagt, belki, folklorçylaryñ yzyna düşüp, bu ýere göçüp gelendir?<br />
”Tüf!” – müdir agzyna giren çägäni gyçyrdadyp, gapdala tüýkürdi. –<br />
Durmuşyñ göze görünýän bölegi bar, görünmeýäni bar. Olar biribiriniñ<br />
dowamymyka? Görünýän hem görünmeýän bölekler sepleşip,<br />
bir bütewi ýaşaýyşy emele getirýärmikän? Belki, ol entek adamlaryñ<br />
ýaşaýşynyñ düýbüne ýetip bilen däldir? Ol olary tanap ýetişdimi?<br />
Häzirlikçe onuñ öwreneni: adamlara öz diýenini etdirmek. Munuñ<br />
üçin ol ýylan jadysyny ulanýar, ýalbarýar, haýbat atýar, ant içip, awy<br />
ýalaýar, hile gurýar... Ýüz ugruna bitmedik işini şeýdip bitirýär.<br />
Bitirýärmikäm diýýär. Emma bir aýlawda görse, bitirdim eden işi öñki<br />
ýerinde ýatyr. Adamlar şeýle bir hile tapýarlar, hoşuña gelsin! Olara<br />
doly erk ýetmäge okumyş ýylanyñ güýji ýetmese nädersiñ. Her ädimde<br />
adamlaryñ sapagy onuñkydan üstün çykarly görünýär. Nädip? – ýylan<br />
ynjalygyny ýitirdi. Soñra ol şeýleräk netijä geldi: – Adamlaryñ<br />
292
okuwynyñ zor gelýäniniñ düýp sebäbi, olar biri-birini aldaýarlar, kast<br />
edýärler, zadyny ogurlaýarlar. Onsoñ biri-birinden asgyn gelmejek<br />
bolup, gije-gündiz gözlegde, aýaklaryny uzadyp, arkaýyn ýatjak<br />
gümanlary ýok. Biriniñ tapan emelinden beýlekisi öñe geçjek, täze<br />
pirim edinjek, üçünjisi bu tapylan pirimden gutuljak, onsoñ ol ýene-de<br />
bir açyş edýär... Şeýdibem durmuş, ýaşaýyş çylşyrymlaşyp gidip otyr.<br />
Onuñam bir çeti gelip, çöle degýär. Ýogsam ol öz dogduk depesini<br />
terk edip, bu ýürekbulanç ys-koklaryñ arasyna gelermidi? Adamlar<br />
bilen ýüzbe-ýüz bolarmydy? Gelipdir – tañ edipdir, öz maksadyna<br />
ýetmek üçin ol indi näme etmeli? ”Namartja olam, sagja olam” diýip,<br />
yzyna gaçmalymy? Nä ýüzüne çöle dolanyp barsyn? Ol taýda onuñ<br />
orny kül üstünde bolar. Betnyşan alahöwreni nätjek? Ol diñe ş-şu<br />
waka garaşyp ýatandyr. Kepjebaş ysgyndan düşüp, yzyna gaçyp<br />
barsa, onuñ göhi gelmezmi? Ol ähli gum depelerini süýşenekläp<br />
aýlanyp çykmazmy? Çölüñ depesinden inen ähli betbagtçylygy<br />
Kepjebaşyñ ýazygy edip goýmazmy? Onsuzam günsaýyn daralyp<br />
barýan çöl soñra Kepjebaş üçin darajyk kapasa dönmezmi?<br />
Kemsidilip ýaşamagyñ ölümden nämesi gowy? Ol müzzermeli däl,<br />
gidişmeli, asgyn gelen ýerinde zäherini, ýogsa-da jadysyny ulanmaly,<br />
nämüçin ol özüni ýa-da kimdir birini gaýgyrmaly? Kepjebaş üçin<br />
çydap bolmajak diñe bir hasrat bar, ol hem bu biweç adamlardan<br />
ýeñlip, çöle dolanmak. Ol ölümden gorkanok, bir başa – bir ölüm her<br />
ýerde-de bardyr, ol başyny dik tutup ýaşamak bagtyny gidermekden<br />
gorkýar. Ýeriñ aşagynda busup ýaşar ýaly ol nä eýse gömülgenmi?!<br />
Ýok, Kepjebaş başyny dik tutup ýaşar, ýogsa-da ölüm!<br />
Kepjebaşyñ sowuk gany ýene-de gaýnara golaý geldi. Ol ikiýana<br />
owsunýanyny bilmän, gapdalyndakyny kemsiz gorkuzdy. Bu wagt ol<br />
özüne erk ederden ejizdi. Müdiriñ her bir hereketini gabak astyndan<br />
synlap oturan Şaly arasynda halys ynjalykdan gaçýardy. Muny duýan<br />
ýylan özüne zoraýakdan basalyk berdi. Şala öýkünip, kirşenli ýola<br />
gözlerini dikdi. Ýöne loñkuldap, ýoly kesip geçen dok atýalmany<br />
görende, owsunanyny duýmady. Şaly öz hojaýynyna garşy ýene-de<br />
gözleriniñ gyýtagyny aýlady.<br />
293
– Ýalman... – Musa ony ynjaltmak üçin başardygyndan<br />
perwaýsyz seslendi. – Düşnüksiz jandarlar, gowy görjegiñem<br />
bilip bolanok, ýigrenjegiñem – edil adamlar ýaly...<br />
294
14. Garañky çyralar<br />
Gowy görülse-de, erbet görülse-de, jenap ýoldaş Prezident ömrüniñ<br />
dowamynda hiç haçan ätiýajy elden bermedi. Çünki, onuñ göwnüne<br />
bolmasa, bu ýerde bir geñlik bardy: şol bir gylygy üçin kimse ony<br />
gowy görse, kimse ýigrenerdi. ”Diýmek, gep seniñ gylygyñda däl,<br />
kimligiñde” diýip, ol mundan özüçe netije çykardy. Kyn ýeri, onuñ<br />
kimligi uzak wagtlap belli bolmady: itde san bar, onda ýok. Näçe<br />
kemsinse-de, onuñ üýtgedip bilen zady bolmady. Özünden ökdeleriñ<br />
kölegesi ony eýikdirmedi. Onsoñ ol niçik ýoly saýlap almalydygyny<br />
bildi, onuñky göze ilmezlik. Ol öz-özüniñ kölegesine öwrülmegi<br />
başardy: baram ýaly, ýogam ýaly! Özünden wezipesi uly näme iş<br />
buýrsa-da, kiçi näme iş buýrsa-da, ýüzüni çytman ylgady. Şeýdibem,<br />
ol ahyrsoñy Günüñ aşagyndan özüne ýer edindi. Ony bu dünýä<br />
sygyrmajak bolanlar, soñra bir aýlawda onsuz gününi görüp bilmez<br />
bolup galdylar. Ýumuş oglany bolmasa, ýumuş ýerde ýatmazmy?<br />
Onsoñ oña bütin töwerek bolup öwrenişdiler, ony geñ duýgy bilen<br />
söýdüler. Alaçsyz. Onuñ wezipesi ösdürilende ne uludan ses çykdy,<br />
ne-de kiçiden. Töweregindäkiler özüni ondan akylly saýýardylar,<br />
şonuñ üçinem onuñ wezipesiniñ ulalmagyndan gorkýan ýokdy. Ana,<br />
şeýtdi-de, ol edil zäherli ýylan kömelegi ýaly, ýerden ýeke çykyp,<br />
adamlaryñ gözüniñ alnynda telpegini tegeledi gidiberdi. Elbetde, bu<br />
ýol oña añsat düşmedi, kän güýjüni aldy. Huşuna zarba urdy. Onsoñ<br />
huşsuzlykdan häkimiýeti elden gideräýmezlik üçin ol ätiýaçdan ähli<br />
ünsüni diñe bir zatda jemlemeli boldy: kim oña boýun egýär, kim-de<br />
boýun egenok? Şondan uly zada akyl ýetirerden ol indi ejizdi. Gowy<br />
geýinmegi hem boýun egýänleri boýun egmeýänleriñ garşysyna<br />
ulanyp bilmegi ýurtda syýasy durnuklylygy döretdi. Munuñ üçin ol<br />
minneti Ýokary partiýa mekdebinden hem ýetimler öýünden çekmelidi.<br />
Bu işi ýola goýansoñ, ol birneme arkaýynlaşdy: bu ýurtda günüñ-güni<br />
öz emri bilen bolup geçýän zatlara oña synçy hökmünde keseden<br />
sowukganlylyk bilen syn edibermek galdy.<br />
Jenap ýoldaş Prezident ak saçlarynyñ gyryndysyna elini ýetirdi-de,<br />
aýna seredip, ”ah” çekdi, gör, bu bolýan işleri: ýüzi bäbegiñ ýüzi ýaly,<br />
295
emma başy süzme çalnandan enaýy däl, duw ak. Dagy näme: onuñ<br />
başyna çet ýurduñ gary köp ýagdy, ýöne Tañry şaýatdyr, ýat ýurtda<br />
ol öz erkine entemedi, bilim-terbiýe aldy, kämil çykdy, öz ýurduny<br />
dolandyrmagy öwrendi. Bir günden bir günem yzyna dolanyp geldi.<br />
Ol ýeñiji bolup gaýdyp geldi, emma adamlar ol döwürde entek muny<br />
bilenokdylar, þonuñ üçinem ondan hiç kim eýmenmedi, asla<br />
eýmenmelidirem öýtmedi. Ol bolsa, howlukman öz atynyñ çykjak<br />
wagtyna garaşdy. Ol bir gurlup goýlan duzakdy. Gözlükör adamlar<br />
bolsa, ony itiñ güjügiçe-de görmediler, onuñ içini güldürdiler. Hemme<br />
zady öñünden bilip durka, eýsem nämüçin onuñ içi gülmesin?<br />
Adamlar ýetişiksiz gara gündediler: işlidiler, başagaýdylar,<br />
zähmetsöýerdiler. Aýaklarynyñ aşagynda togarlanyp ýören ýumuş<br />
oglanynyñ olar üçin baryndan ýogy ýakyndy. Ýumuş buýurmaly<br />
bolanda göze iläýmese, galan wagt kimiñ onda gözi äginsin? Onuñ-da<br />
ýumuşdan gaçmasy ýok, buýrmaga utanmasalar, bitirmäge utananok.<br />
Iki gapdal-da mundan hoşal. Onsoñ ol ösmän, eýsem kim össün?<br />
Adamlar ýylgyrýar oñaýýardylar. Ol-da edil öñküsi ýaly öz<br />
hojaýynlaryna-da, golastylaryna-da çaý goýup, çäýnekleri<br />
çaýkaşdyryp ýörendir...<br />
Oña ynam şeýle bir güýçlüdi welin, ony hatda adam hasabyna-da<br />
görmezdiler! Mesçilige, keýp çekmäge gidenlerinde-de, ony gapyny<br />
saklaýan aragezen aýaly güýmetmäge äkiderdiler. Ol garşylyk<br />
görkezmezdi, giderdi. Onuñ hojaýynlary içki jaýda ”men” diýen ýaş<br />
gelinler bilen şerap süzüp, keýpi-sapa ulaşanda, ol daşky jaýda öý<br />
eýesi – gartaşan aýal bilen ümmüldeşerdi. Keýpi kök hojaýynlar içgi<br />
ýa-da gaýry hyzmat isläp, arasynda daşky jaýa boýunlaryny<br />
uzadanda, ýetişip, gyra çekilerdi. Ýöne bir gezek daşky jaýa boýnuny<br />
uzadan Larin onuñ aragezen aýaly sokjap oturanyny gözi bilen gördi.<br />
”Näme edýäñ?” diýip, ol içini tutup güldi. – ”Wagtymy geçirýän”<br />
diýip, ýumuş oglany arkaýyn jogap berdi. – ”Hezil berýärmi?” –<br />
”Tomsuñ aýy buz ýaly gujak kemem däl!” diýip, ol öz orunbasarynyñ<br />
keýpini öñküden-de beter göterdi. Emma basym ol Larine ýüz tutmaly<br />
boldy: ”Gaýrat et-de, bir çäresini tap, aragezen göwresindäki çagany<br />
aýyrtmajak bolýar...” Hüwügöz Larin ýalañaç mañlaýynda nika<br />
ýüzükli barmagyny gezdirip, böwrüne doñuz diñini saldy, howlukman<br />
296
gürledi: ”Ertir onuñ ýanyna bile gideli. Sen gaýtadan ynamyna gir-de,<br />
ony gujagyña al, dyzyñ üstünde oturt, galanyny özüm oñararyn...”<br />
Ertesi bular tirkeşip, hötjet aragezeniñ öýüne bardylar. Onuñ bilen<br />
şerap süzdüler. Keýpleri ýetjek derejesine ýetende, ol aragezeni<br />
dyzynyñ üstüne aldy. Şol wagt Larin goltuk jübüsinden naşyja<br />
fotokamerany çykaryp, bagtly pursaty surata almakçydygyny aýtdy.<br />
”Men surata owadan düşemok” diýip, ala gargany ahmal görýän<br />
aragezen azajyk tyýkyrajak boldy. Larine geregi-de şoldy, ol derrew<br />
”aşyk-magşuklary” suratda owadan görner ýaly oturtmak üçin üstbaşlaryny<br />
düzedişdirip, eýläk-beýläk öwrüşdirmäge girişdi. Şol wagtda<br />
kameranyñ düwmesi öz-özünden birnäçe gezek basyldy. Bolany<br />
şol. Kameranyñ ýalpyldysy öýüñ aýnasyna ýalkym salan badyna-da,<br />
gapy jyññyrdap, içerik uçastok miliöioneri bilen goly gyzyl bellikli iki<br />
sany meýletin halk kömekçisi sürrekleşip girdiler. Olar ”goñşulardan<br />
signal” düşdi bahanasy bilen oturanlaryñ jübüsini barlaşdyrdylar;<br />
Lariniñkiden naşyja fotokamera, aragezen ikisiniñkiden bolsa,<br />
barmagyñ başy ýaly tirýek çykdy. Aýñalyp ýetişmänkä-de, aragezen<br />
ikisiniñ elleri bir zynjyra baglandy. Az-kem aljyraññylyga düşen<br />
Lariniñ kamerasy jübä girmezden ozal ”tötänden” ýene-de birnäçe<br />
gezek töweregine ýalkym saçdy. Emma ol bu ýalñyşyny derrew<br />
ýuwdy. ”Hukuk goraýyjyny” çete çekdi-de: ”Bu adamyny maña<br />
ynansañyz, ömri ötýänçä özüm göz-gulak bolaýyn” diýdi. Uçastok<br />
milisioneri onuñ ýanyna geldi-de, ýüzüne mylaýym ýylgyryp seretdi:<br />
”Larin meniñ köne tanşym bolup çykdy, sen bütin ömrüñ oña alkyş<br />
aýdyp ýaşamaly bolarsyñ. Men seni onuñ eline tabşyraýyn. Ýöne<br />
onuñ diýeninden çykan günüñ aragezeniñe ýañadandan gowşarsyñ. Bu<br />
biçäräniñ senden gowy är tapmajagyny, bütin ömrüboýy türmede<br />
ýoluña gözüni dikip garaşjakdygyny özüñ añýansyñ...”<br />
– ”Är başy gowgasyz bolmaz!” – diýip, ýolda barýarkalar Larin<br />
onuñ arkasyna kakdy. – Ine, indi sen hakyky erkek bolduñ – işiñ suda<br />
düşdi.. Ýöne men ýanyñdakam hiç zady gaýgy etme. Esasy mesele –<br />
aragezeni gözden salmazlyk. Beýlekileriñ hiç birine men sypalga<br />
goýan däldirin, hemmesi, ine, meniñ jübümde! – ol fotokameraly<br />
jübüsine kakdy. – Sözlerinde durmajak bolubam bir görsünler! Saña<br />
indi diñe ösübermek galýar. – Ol duýdansyz ýerden hyjuwlanyp, öz<br />
297
aşlygynyñ elini tüýs ýürekden gysdy. – Eger, walla, men saña<br />
guwanýaryn! Bu agşam ikimiz, hamana, ýakyn garyndaş bolduk diýde<br />
düşünäý!<br />
Ol welin nalaçlykdan ýaña ejizläp, Lariniñ boýnuna oraşdy,<br />
horkuldady:<br />
– Men onda indi ýetim däl-dä? Şeýlemi?<br />
– Elbetde! – Larin ony köşeşdirdi: – Sen indi ýetim däl. Seniñ<br />
arkañda indi biz bar.<br />
”Siz kim?” diýip ol ne şol wagt, ne-de soñra sorap bildi. Larin-de bu<br />
dogruda hiç haçan açyk pyşgyrmady. Şonuñ üçin-de ol hut şu wagta<br />
deñeç-de özüni kimleriñ ogullyga alandygyny bilenok. Ýöne her<br />
ädimde öz aladasynyñ eddilýändigini welin bilýär: ol indi ýetim däl.<br />
– Bu günki şowsuzlygy şowly jemlemeli! – pyýadalap, gijeki şäheri<br />
kesip gelýärkäler Larin oña ýüzlendi. Ine, bu jaýyñ ikinji gatynda<br />
meniñ iki saný gowý tanşým ýaşaýar. Biz nämüçin gijäniñ içinde<br />
aýagymyzy süýräp, şäheriñ ol çetine gitmeli, irden ilden öñürti bu<br />
ýerdenjik işe bararys!<br />
Larin ony elinden tutup jaýyñ ikinji gatyna mündürdi. Bu öýde onuñ<br />
üstüne howp abanmaýandygyna onuñ göz ýetirmegini isledi. Öýdäki<br />
gyzlaryñ ikisi-de mylaýym maşgalady, ýöne biri has-da ýumryýumşakdy..<br />
Ol gyz geljekki adamsynyñ hyzmatyny edýändigini<br />
öñünden bilip duran ýaly ýa-da tötänden ýüregi syzan ýaly oña uzyn<br />
gije hyzmat etdi ýatjak bolsa-da ýatyrmady. Ir bilen-de ony deñliderejeli<br />
edip, işine ugradyp, perişan görnüşde gözýaş edip galdy.<br />
Bozulma bilseñ bozulma. Entek duşmadyk ýyly mähri ony pagyş-para<br />
eretdi. Şonuñ üçin-de, ol bu öýe gaýdyp dagy-duwara golaýlaşmaly<br />
däldigini bildi. Durmuş oña mähir tapan ýerinden gaça durmagy<br />
öwredipdi. Ýogsam onuñ özünden birnäçe ýaş uly maşgala<br />
öýlenäýmegi ahmal. Onsoñ ol dogry üç gün öz hyjuwyna bäs gelip, ol<br />
maşgalany ýatlaman gezdi, emma dördülenji gün ir bilen aýak ýoluna<br />
gidende, öz halynyñ harapdygyny gördi: ujudynyñ ujunda iriñ<br />
göründi…<br />
– Munuñ, heý, bir alajy bolmazmy, doganym? – ol Larine arzyny<br />
aýtdy.<br />
Larin hyrçyny dişledi:<br />
298
– ”Işiñ gaýtsa, dogan daýzañdan sifilis tutarsyñ!” diýleni-dä. Sen<br />
mojugyna sataşypsyñ, ýöne bir zady bilip goý, kim bilen ýatypturanyñy<br />
aýtmasañ, lukmanlar bu keseli bejermezler. Ýat aýal bilen<br />
ýatyp-turanyñy aýtdygyñ, syýasy karýerañ gutardygy bil!<br />
– Onda men nätsemkäm? – ol Lariniñ elinden ýapyşdy.<br />
– Beýtme, sen meni elleme, erbet bir zat ýokuşdarmagyñ ahmal.<br />
Ikimizden birimiz bir arassa galaly. – Larin onuñ elini añryk itdi. –<br />
Görýän welin, ol gyza öýlenmeseñ, seniñ işiñ pyrryk. Sebäbi özüñi<br />
bejertjek bolsañ, onuñ adyny sorarlar, aýtmasañ – bejermezler,<br />
aýtsañ, olam: ”Belañ körügi munuñ özi: bu keseli maña şu<br />
ýokuşdyrdy” diýse, seniñ dadyña kim ýetişsin? Bilkastlaýyn jyns<br />
keselini ýaýradyjy diýip, seni gözenegiñ añrysyndan bakdyrarlar,<br />
işigaýdan!<br />
– Ol beýle nadaramydyr? – ol halys aljyrap sorady.<br />
– Ýok, ol bir ýumry-ýumşak maşgala, partiýa agzasy, hiç kesiñ<br />
ýüzüne gelip bilenok. Ýogsam bolmanda, beýle ýokanç kesel ol<br />
maşgalada nireden bolsun? – Larin oña halys haýpy gelip, başyny<br />
ýaýkady. – Ýöne sen oña öýlenmeseñ, onuñ ömründe bir gezek<br />
nadaralyga ýüz urmaga haky barmyka diýýän. Oña öýlenip, bileje<br />
syrkawhana barsañyz welin, adam ogly sizi ahlaksyzlykda aýyplap<br />
bilmez. Aýalyñ arkañda dag ýaly bolup durka, kim saña aýyp<br />
ýöñkesin? Ýöñkejek bolaýanda-da, biz beýle adalatsyzlyga ýol<br />
bermeris. Onda öñdäki şenbede seniñ öýleniş toýuñ – Larin öz iş<br />
bloknodyna bellik etdi. Birdenem ol dabaraly yglan etdi: – Bilýäñmi<br />
näme, meniñ kelläme ajaýyp bir pikir geldi: biz seniñ toýuñy ýowar<br />
edip sowarys! Sebäbi seniñ durmuş toýuñ leninçilik ýowar gününe<br />
gabat gelýär! Onda näme, oñ bolsun, dabarañ ugruna çykyber!<br />
– O nähili?! Men nädip üç günde ömürlik bile ýaşaşjak maşgalamy<br />
tanap ýetişeýin? Munuñ üçin wagt gereg-ä!<br />
Larin onuñ hötjetligine geñ galdy:<br />
– Wagt däl, isleg diýsen-e: wezipe edinmäge, adam bolmaga!<br />
Onsoñam, sen nä saglygyñy ýerden tapdyñmy? Soñky bazar güni gaty<br />
daş, oña çenli seniñ boljagyñ bolar, işigaýdan! Gowsy edaradaky<br />
adamlar öýli-öýüne dargamankalar, olary toýuña çagyr, eglenseñ,<br />
bujurygy artar.<br />
299
Ana, onsoñ ol eýýäm işini gutaryp, keýpi kök halda öýlerine<br />
dargaşyp barýan adamlaryñ yzyndan ýetip, olary ýeke-ýekeden<br />
öýleniş toýuna çagyrdy. Kimdir biri gelinliginiñ ady bilen gyzyklandy,<br />
şonda ol Larinden öz gelinliginiñ adyny soramaly boldy.<br />
– Ine, siziñ ahlagyñyz! – Larin şol gezek çyny bilen käýindi. –<br />
Adyny bilmeýän aýal maşgalañyz bilen ýatyp-turýañyz-da, soñra-da<br />
ýok belalara sataşyp ýörsüñiz!<br />
– Men onuñ adyny eşitdim, ol ir bilenem meniñ dilimiñ ujundady...<br />
– Hany diliñi görkez! – Larin oña howsalaly seretdi. – Aç, aç<br />
agzyñy! Şeýledirem öýtdüm-le... Sen indiden beýläk meniñ ýanymda<br />
”dilim bar” diýip öwünme, başarsañ ony dişiñ añrysynda sakla,<br />
ujydyñdaky simptomlar diliñde-de görnüp ugrapdyr. Toýuñy çaltla!<br />
Üç günden hiç kimiñ ynanmadyk ullakan toýy boldy. Ol jübüsine<br />
elini sokup, zerzawa dönen ujydyny gysymlap, märekäni abraý bilen<br />
sowdy. Paýtagtyñ iñ haý-haýly restoranynda dörän bolçulygy gören<br />
märeke oña irde-giçde uly hormat goýmaly boljakdygyny bu gije bildi.<br />
Ol hem adamlaryñ kesekiniñ hasabyna iýip-içmäni, şatlanmany gowy<br />
görýändiklerini, aýbyñy ýaşyrjak bolsañ, orta pul dökmelidigini gördi.<br />
Adamlaryñ öler aşy – dabara. Olaryñ terziniñ üýtgemesi itden añsat.<br />
Saçak başynda onuñ özüni goç ýigit, tötänden tapynan aýalyny-da –<br />
gökdäki Aýyñ bölegi diýip yglan etdiler. Ol şonda Larine gözüni<br />
gypdy: ”Gördüñmi, adamlar meni nähili sylaýarlar. Senem muny bilip<br />
goý!” Soñra-da ellerini jübüsinden çykarman, bütin ömrüni adamlara<br />
bagş etjekdigini dabaraly yglan etdi.<br />
Adamlar gülşüp dagadylar. Ol diñe ýylgyryp oñdy, gülmäge<br />
gyssanmady...<br />
Çola köçeden deñ ýöreşip barýan iki pyýadanyñ bu waka<br />
ýadyndady. Ýöne indi geçeni ýatlamak gadagandy, gorkulydy. Şonuñ<br />
üçin-de olaryñ gürrüñi mesawydy.<br />
– Eý, meniñ wepaly wezirim, – uzyn ak köýnekli, başy ýaşyl selleli,<br />
eli gymmatbaha tesbili kişi gürrüñdeşine göwher gaşly ýüzükli<br />
tompuk barmagyny çommaltdy.<br />
– Gulak asýaryn, tagsyr Hökümdar.<br />
– Azyýada men hakda näme gep bar?<br />
– Şol öñki gep-gürrüñ, tagsyr Hökümdar.<br />
300
– Ewropada?<br />
– Näme diýjegiñi biler ýaly däl...<br />
– Göripler...<br />
Wezir kyn ýagdaýda galdy, ol mawy gözlerini ýaşyl öwüsdirip,<br />
ýaýdanjyrady. Aslynda ýaşyl reñk onuñ gözlerinde hergiz aşaklyk<br />
bilen körär durardy, edil mawy ýalnyñ üstüni örtmek üçin oýlanyp<br />
tapylan reñk ýaly...<br />
– Siz dünýä belet, tagsyr Hökümdar, şol köne heññam: ”berenejem<br />
gowy” diýleni.<br />
– Gaznada näçe gyzyl pul bar?<br />
– Gazna boşady, tagsyr Hökümdar.<br />
– At ýatakda näçe at bar?<br />
– At ýatak gum-gukluk, tagsyr Hökümdar.<br />
– Nireden tapsañyz tapyñ-da, töwerekdäki agyzly goñşulara ýene<br />
birlaý at ýollañ: ”Iýen agyz uýalar!” Olar meni ýadyndan çykarsalar,<br />
gelşikli däl. Adymy ýatlajak bolup kösenişlerini görmäýin, ýüregim<br />
awamasyn. Biraz gaýrat etsek, ýene gyş geler, onsoñ olar oda gelen<br />
kebelek ýaly ýagty hem ýyly küýsäp, bu ýere ýagyp ugrarlar. Nebitgaz<br />
meniñ elimdekä zady gaýgy etme. Elbetde, ejiz hergiz güýçliniñ<br />
oýnuny oýnamaly bolýar, onuñ özbaşyna oýny ýok. Ýöne ol oýny men<br />
bu gün görmeli däl. Häkimiýeti elde saklamak üçin oýunçy bolmaly,<br />
çynçy däl. Gazna biwagt boşapdyr, agzyny ýaglamalymyz entek bir<br />
ýa iki däldi.<br />
– Günä sizde däl, tagsyr Hökümdar, siz dünýäni dolandyrmaga<br />
mynasyp. Emma siziñ geniñiziñ açylmagy üçin ýurt dar bolýar. Ol<br />
siziñ syñraklaryñyzyñ arasyndan akyp gutarjak.<br />
– Meniñ senden ynamdar kimim bar? Men saña diñe ýurdy däl, öz<br />
ýekeje janymy-da ynandym, sen muny gowy bilýäñ. Ýöne at ýatagyñ<br />
boşdugyna men ynanyp biljek däl. Özi gutarmanka, bu halkyñ aty<br />
nädip gutaranmyş? Ýa sen bulary entegem tanañokmy?<br />
– Birje baýtalymyz galdy, ol täze ýyl taý bermeli. Höwürlik birje<br />
garry atymyz galdy, nädeli...<br />
– Munyñ – başga gep. Baýtal gulanlansoñ, atasynyñ geregi ýok, ony<br />
sowgadyñ hasabyna geçiriñ.<br />
301
– ”Taý ýetim galsa, kürre bilen dost bolar!” Ol taýyñ gylygy kime<br />
çekerkä? Goñşular bedew tanaýandyr, dilleri-de sala gulaç.<br />
– Taý – taý bolanda, oña ata ne derkar? Meselem, men öz atamyñ<br />
suratyny görüp ulaldym, ýöne özüñe çekmäweri...<br />
– Sizçe bolup bilsem, armanym ýok, tagsyr Hökümdar, bir çemçe<br />
ganymy geçiñ...<br />
– Ýeri, bolýar, ”ýañka-ýañkany” goýaly, netijesiz zat. Häkimiýet<br />
dawasynda serişde saýlamak – ýeñilkellelik. Häkimiýeti elde saklamak<br />
üçin daşary ýurtlarda meniñ abraýymy götermeli. Nämüçin sen bu işe<br />
baş galdyrañok?<br />
Weziriñ injigi buza döndi, ol öz janyna abanýan gorkyny onki süññi<br />
bilen syzdy. Geçmişden haraý gözledi, göwnüne bolmasa, dek düýnüñ<br />
özünde-de dünýä gülala-güllükdi... Emma zamanalar düýpli üýtgedi,<br />
indi oña ätiýaçlylyk hemme zatdan beter gerek.<br />
– Tagsyr Hökümdar, abraýyñyzy halkara derejesinde öñdäki<br />
bäşýyllykda azyndan bäş esse artdyrmak boýunça zerur çäreler<br />
görülýär: dälihanalaryñ, zyndanlaryñ daşyna ak mermer örüp,<br />
töwereginde gül ýetişdirýäris. Goñşy döwletlerden iñ gowy gül<br />
tohumlary getirilip, olar bilen bu meselede içgin işleşip başladyk.<br />
Bendilere ýüregi awaýanlara biz akyl jaýlarynyñ daş-töwereginde päk<br />
zähmet çekmäge ähli şertleri döretdik. Halýpamýz aýtmýşlaýýn:<br />
”Zähmet maýmýndan adam döredipdir”<br />
– Näçe adam?<br />
Wezir aljyrady.<br />
– Sanyny bilmedim.<br />
– Bilmeseñ, öñki halypamyz diý!<br />
– Hawa, elbetde, ozalky... Gezek siziñ abraýyñyza gelende, tagsyr<br />
Hökümdar, men ondan arkaýyn: ol üýtgeýän ululyk däl. Ýöne daşary<br />
ýurtlara çykaryp, onuñ gymmatyny terezä salyp bolmaz. Biziñ<br />
halkymyzyñ gözüniñ göreji ýaly görýän milli baýlygyny beýle<br />
töwekgel söwda salmak – ýeñilkelleli bolar. Siziñ at-abraýyñyz –<br />
biziñ milli buýsanjymyz, tagsyr Hökümdar. Milli baýlyk, buýsanç<br />
bolsa, ýurduñ çäginden çykarylmaly däldir... Ol biziñ öz halkymyza<br />
ölemen gerek, biziñ özümize-de ýetenok, üsti tut-da-bas, il siz diýip,<br />
gyrgyna beriljek! Onsoñ biz özümize ýetmeýän gyt harydy nädip<br />
302
daşary ýurtlara çykaraly? Siziñ ugruñyzda halkyñ bagry elek. Bu gün<br />
Köşgüñ agzyna daýhanlar üýşüp geldiler, Çary-kitabyñ aýaly-da<br />
aralarynda. Olar siziñ merhemetiñize zar, ”duşuryñ” diýip, hut ýer<br />
bagyrtlap ýatyrlar, ýanlarynda-da – ümbilmez çagajyklary.<br />
– Dileýänleri näme?<br />
– Suw gerek.<br />
– Men saña öñ duýdurypdym, Larin: ýer berseñ, adamlar ”suw!”<br />
diýer, suw berseñ – ýene gör! Indi olar meniñ üstüme çekirtge ýaly<br />
ýagar durarlar! Men olary nädip başymdan sowaýyn?<br />
– Çagajyklarynyñ diliniñ düzelmändigi bahana edineris. Olar siz<br />
hakyndaky goşgularda sakyndylar. Galan iş añsat.<br />
– Çary-kitabyñ aýalynyñ menlik näme işi bar?<br />
– Ol adamsynyñ janyny diläp gelipdir.<br />
– Ýagşam bir işini tapypdyr. Meniñ öz janyma-da Tañrynyñ elinde,<br />
şoña-da erkim ýok, onsoñ men nädip iliñ janyny gutaraýyn?<br />
– Ynjalyksyzlanmañ, tagsyr Hökümdar, ol gelniñ sözlem düzüşi<br />
bilen Diller instituty gyzyklanyp ýördi. Ýöne näbileýin-dä, ol dil<br />
öwrenip ýetişäýse, ýürek agyrysy bar diýen ýaly etdiler: ”Il agzy –<br />
keramat”, bir zat eşitseñ, yzy çyn bolýar çykaýýar, käte öz ýüregiñem<br />
gyýylýar... Adamsy-da türmede inçekesele ýolugypdyr, belki ol eýýäm<br />
ölübem ýörendir, betbagt maşgala...<br />
– Hawa, öýüñde ölüp, duluñda süýnmezlik – bagtlylyk däl. Sen meni<br />
begendirmediñ, wezir. Agyr hekaýatlary gürrüñ berip, meniñ<br />
ýüregimiñ saryny gaçyrýanyñy bilip goý, ýöne ”Adam wagtyndan öñ<br />
ölüp bilmez!” Men öz halkymyñ bagtyna uzak ýaşamaly. Hany meniñ<br />
ýürek dermanym? – ol weziriñ uzyn ak köýneginiñ jübüsine elini<br />
sokup, öz dermanyny aldy-da, naşyja çüýşejigiñ agzyny açdy,<br />
barmagyñ başy ýaly tegelejik dermany agzyna atyp goýberdi. – Eger,<br />
walla, şunça ýyllap jogapkärli wezipelerde işlesem-de, dermany gury<br />
ýuwutmany öwrenmän geçdim. Hany, bu ýurtda çem gelen gapa<br />
sowlup, bir käse suw dilejek gümanyñ barmy, töwerek-daşyñ<br />
gahatçylyk, haçan bu lellimler başyny çarajak – Alla bilýär. Bular,<br />
berseñ – aljak, ursañ – öljek. Mensiz biri gününi görüp biläýse<br />
nädersiñ, halalyñyz bolaýyn! Beýle-de bir nalajedeýin millet bolar<br />
ekeni, men döremedik bolsam nätjekdilerkä? Ysnatlar... Onsoñ<br />
303
töweregiñe at paýlamabilseñ – paýlama, hany göreýin, janyñy nädip<br />
saklajak?! Käşgi, iliñki ýaly ”sen dur, men öleýin!” edenli halkyñ<br />
bolsa. Ýok, men bulardan ýanan-la, gowusy meni gepletme. Ertiriñ<br />
özünde ýañky bedewiñ suratyny aldyr-da, gäp ýasat, ol maña gerek<br />
boljak. Gäp däl, bedewiñ özi. Gäbi taýçanagyna goýuñ, tapawudyny<br />
bilip durasy ýok-la, taýçanakdyr-da...<br />
– Diýseñizem-ä, tohum atdandyr...<br />
– Bolanda nä, ol siziñ gäbi ýasap bilşiñize bagly. Çynaberimsiz<br />
etseñiz, nädersiñ özi sowgada ýaraýança nämäniñ nämedigini añman<br />
geçäýse! Çapmagy öwredeñizde, meýdanda gäbi onuñ ýanyndan<br />
sürüñ. Serediñ, ýöne gaty çapdyryp, daljykdyryp öldüräýmäñ.<br />
– Taýymy?<br />
– Ýok, gäbi. Taý şoña görä bolar. Yñdarma tohumdyr. Indikide<br />
baýtaly höwre goýjak bolanyñyzda, öñürti pikirleniñ, onsoñ goýuñ.<br />
– Haýsy ata?<br />
– Kimiñ haýsy at münüp geljegini men näbileýin? Kim gelse –<br />
şonuñka goýarsyñyz, nesibe işidir, belki iki-ýeke tohum at-da gabat<br />
geler? Onsoñ ýylda bir taýy – Hudaýyñ berdigi bil, özem çöpdüýbi.<br />
Alhamdil-küh...<br />
Tagsyr Hökümdar gymmatbaha tesbisini şygyrdadyp, ellerini<br />
eñegine ýetirdi. Weziriñ bükülgi barmaklary döşünde haç ýasady.<br />
– Dogrusyny aýtsam, men bu zatlaryñ soñy bardyr öýdüp<br />
çekinmänem duramok.<br />
– Eý, meniñ wepaly wezirim, ýadyñda sakla: hergiz jenaýat edenden<br />
däl-de, ony geregiçe edip bilmedikden hasap soraýandyrlar. Taý<br />
ýetişýänçä, töwerekdäki hökümdarlara meniñ ýazyjylarymyñ<br />
kitaplaryndan iberiñ, goý, okasynlar, şonda olar meniñ barja<br />
baýlygymyñ dört aýakly mal däldigini bilerler. Goý, olar meniñ esasy<br />
baýlygymyñ halkymdygyny berk belläp goýsunlar!<br />
Weziriñ gözlerindäki alawlaýan mawy ýalyn ýaşyl örtgüniñ astyndan<br />
gysga wagtlyk jyklap, ýene-de yzyna gizlendi.<br />
– Tagsyr Hökümdar, gabadymyzdan agyr ys gelýär, sowlup<br />
jynazasyny çykyp gitmesek bolmaz, bu ys bunde-düýnde öleniñkä<br />
meñzänok, öz eliñ bilen kepenini biçmeseñ, hossarlary garaşyp<br />
oturandyrlar. Howada yssy.<br />
304
– Eý, Alla! Göreniñ-eşideniñ ýaman, bun göreniñ erte ýok diýlen<br />
dünýä. Hernä gulak eşidenini göz görmesin, göz göreni – başa<br />
gelmesin! Bir kişilik kepen!<br />
Alagarañky köçede tagsyr Hökümdaryñ yzyna eli kagyz-galamly<br />
garama-garama düşüp gelýän Köşk şahyry goltugyndaky düýrmek ak<br />
matadan bir kişilik kepen kesdi. Soñra tagsyr Hökümdar<br />
ýanyndakylary yzyna tirkäp howla girdi-de, öten bendäni ýuwupardyp,<br />
kepene dolap, ediljek gömäýmeli edip goýdy.<br />
– Ertir öwlüýä hoş geldiñiz!<br />
Tagsyr Hökümdar Köşk şahyrynyñ indiki kitabyna ýeterlik aýak<br />
tozuny eçilip, aşa salykatlylyk bilen ýene-de öñe ýöredi. Onuñ uzyn<br />
hajy köýnek-balagy çyrasyz köçelerde hamana gonamçylygyñ ak<br />
baýdagy ýaly hol öñden akjaryp barýardy. Hyrly Durgur señkildäp<br />
barşyna köçäniñ gyrasynda kä ýerde-kä ýerde kibtini gysyp oturan<br />
agaçlaryñ düýbünde aýak çekip, olary gujaklap ogşaşdyrýardy,<br />
gözünden gury ýaş döküp, birnäçe ajaýyp setiri zerli depderine çyrşap<br />
geçýärdi. Hökümdar öñe ýörände şahyr-da ondan galanokdy, yzyny<br />
eýgerýärdi. Ol edil türkmen iti kimin öz eýesine wepalydy.<br />
– Bu barýanymyz haýsy köçe? – birnäçe köçe geçensoñlar tagsyr<br />
Hökümdar wezirinden sorady.<br />
– Bu köçe siziñ adyñyzy göterýär, tagsyr Hökümdar.<br />
Ýene bir meýdan ýörediler, tagsyr Hökümdar ýene sorady:<br />
– Hany, aýt, indi biz haýsy köçeden ýöräp barýarys?<br />
– Bu köçe-de siziñ adyñyzy göterýär, tagsyr Hökümdar.<br />
– Bu meniñ göwnüme ýakanok. Daşary ýurtlar näme diýer? Ol ýerde<br />
meniñ dostlarym kän, men olaryñ dilini gysga edip bilmerin!<br />
Onsoñam, ýurduñ ähli köçeleri atdaş bolsa, men azaşmanmy? Ýeke<br />
özüm gezmäge çyksam, nädip başymy çaramaly? Yzyma taksi tutup<br />
gaýdaýynmy? Bu işi edenler meni öz ýurdumda yzymy tapmaz ýaly<br />
etjek bolýandyrlar. Nämüçin köçeler garañky, çyralar ýananok?<br />
– Tagsyr Hökümdar, köçeler siziñ adyñyzdan ýagtylýar… – wezir<br />
alagarañkylyga gülümsiredi. – Belki, çyralaryñ şöhlesi biraz<br />
garañkydyr… Bu düzgüni üýtgedip bolmaz. Bütin halk siziñ<br />
adyñyzdaky köçelerde ýaşamak isleýär. Bu meseläni çözmek Mejlisiñ<br />
305
işi. Mejlis size berk garşylyk görkezer, deputatlara gep düşündirmek<br />
kyn, olaryñ öz – diýeni, öz – aýdany.<br />
Tagsyr Hökümdar uludan demini aldy:<br />
– Ýurt üýtgeýär. Bir zamanlar diýenim geçerdi, indi ýurdy imisala<br />
dolandyrmak kyn. Mejlis halys elden-aýakdan çykdy. Diýeniñ ýer<br />
kertenok. Bu zatlaryñ hemmesiniñ masgaraçylygy-da syrylyp gelip,<br />
kimiñ boýnuna düşýär – meniñ! Mejlisiñ başlygynyñ ýakasyna ertiriñ<br />
özünde ýene-de bir orden dakmaly bolaryn, nejisler! Hiç kesiñ<br />
jogapkärçiligi deñ bölüşesi gelenok. Men bu halka oturyp-oturyp<br />
haýran galýaryn. Nämüçin biziñ ýurdumyzda demokratiýa ýok?<br />
Nämüçin biz hukuk döwletini gurup bilemzok? Nämüçin adamlar<br />
kemsidilýär? Olar bu ýurtda itçe görlenok. Eýsem, biziñ esasy<br />
baýlygymyz adamlar dälmi näme? Olaryñ duýgy-düşünjeleri, işlerigüýçleri,<br />
adamçylygy, görki-görmegi! Ine, biziñ baýlygymyz! Emma,<br />
haýp, bu gymmatlyklar bizde äsgerilenok, gadyry-da bilnenok, irdegiçde<br />
äsgeriljegi-de belli däl, meniñ ol zatlary görüp ýetişmejegim hak.<br />
Eýsem biziñ yzagalaklygymyzyñ, ykdysady çökgünligimiziñ düýp<br />
sebäbi şu dälmi näme? Ýöne, hany, bar-da gepiñi düşündir-dä,<br />
göreýin, kime düşündirýän bolsañ! Bu zatlaryñ üstüni men açmasam,<br />
açjak ýok. Ýöne nämüçin hemme zady men aýtmaly, nämüçin özgeler<br />
däl? Eger halkyñ özi bu hakda gürrüñ gozgamaýan bolsa, onda olara<br />
hiç zat gerek däldir. Men olaryñ boýnundan ýat gymmatlyklary<br />
dakyp, sütemkär adyna galyp bilmen. Diýmek döwri gelen däldir, halk<br />
ol derejä ýeten däldir, ruhy garypdyr, özüne ynamy ýokdur. Bu hut<br />
şeýledir. Ýogsam, olar eýýäm süssenekleşip, meniñ üstüme eñip<br />
gelerdiler. Men rahat oturan bolsam – diýmek, hemmesi düşnükli.<br />
Günä ilde. ”Her halkyñ özüne mýnasýp häkimi bar” diýenler hak<br />
aýdýpdýrlar. Men ot bolanýmda niräni ýakaýýn?! Bu köçäñ ady<br />
näme?<br />
– Ozal bu köçe siziñ atañyzyñ adynady. Düýn Gaşlak telewizorda<br />
çykyş edip, ony eneñiziñ adyna geçirmegi teklip etdi. Ýöne<br />
ýaşaýjylaryñ özi bu pikire öñräk gelen ekeni, Gaşlak gürrüñini<br />
gutarmanka, ýaşaýyjylaryñ köpüsi jaýlaryna eneñiziñ ady ýazylan<br />
tagtajyklary kakyp ýetişdiler.<br />
– Galanlary näme?<br />
306
– Dañ atansoñ kakanlaryñky hasap edilmedi, bu eýýäm başgaça<br />
pikirlenmek bolýar.<br />
– Eý, Tañrym, ine saña ýene bir giden pida! Menden razy bol! Ah,<br />
men elmydam ejiziñ arkasynda. Ilkibaşdan. Ejemi kakamdan ileri<br />
tutýanym nämedendir öýdýäñiz? Ejem pahyr kakamy halamazdy,<br />
”öýdeçil, gümbaş” diýerdi, ejem il gezmäni gowy görerdi. Onuñ öler<br />
aşy köçedi. Ol maña: ”Oglum, bu köçeleriñ niçik hezildigini, olaryñ<br />
meniñ ýüregimi gozgaýyşyny bir bilsediñ!” diýerdi. Belki, bu köçeler<br />
ejemjanyñ ýeñiljek aýak sesini entegem ýadyndan çykaran däldirler,<br />
ah, mukaddes Gursoltan, ýurduñ köçeleri sensiz gugaryp ýatyr! Neneñ<br />
men gum-guklugy ýigrenmäýin?!<br />
Olar ýolaýyrtdan öwrülip, goñşy köçä düşen ýerlerinde iki sany<br />
ýakalaşyp duran oglanjygyñ üstünden bardylar. Olara durup tomaşa<br />
etdiler. Oglanjyklaryñ ekabyry kiçisini aldygyna ýumruklaýardy,<br />
kiçisi zordan ýüzüni sowup ýetişýärdi.<br />
– Sen näme üçin ony beýle ýençýäñ? – ahyrsoñunda bol köýnekli<br />
tagsyr Hökümdar, özüni tanatmazdan, ekabyr oglanjykdan sorady.<br />
– Bu jenap ýoldaş Prezidentiñ syýasatyna garşy gidýär, ony<br />
äsgerenok, men muny tä aklyna aýlanýança urjak.<br />
– Belki, onuñ erbet göreldesi bardyr? – diýip, wezir oglanjygyñ<br />
arkasyny tutdy. – Kakañ ady näme? Ejeñiz barmy?<br />
– Bar, ýöne olaryñ bizi terbiýelemäge elleri degenok, olar biziñ<br />
garabokurdagymyzyñ ugrunda, biz biri birimizi terbiýeleýäris, düýn<br />
uly agam meni tä akylyma aýlanýançam ýençdi, bu gün meniñ<br />
gezegim: öz düşünen zadymy inime düşündirmeli.<br />
– Mundan kiçi iniñizem barmy?<br />
– Muñ ady Ataş, onnoñ Çary, onnoñ Bäşim, Altymyrat, onnoñ...<br />
– Boldy-boldy, sen akyllyja oglan ekeniñ, me saña kemput, ýöne<br />
bijaý ýerine urmajak bol, bu ýurtda owalam maýyp ýeterlik, bize<br />
sagdyn adamlar gerek, hassajugy biz başymyza ýapalymy? Biri<br />
biriñize agyr ten ýarasyny salman ýençmäni öwreniñ. Ertir men siziñ<br />
maşgalañyza ”Paýhaslar” kitabymy hem ýumşak simden örülen dürre<br />
ibererin, beden jezasyny nädip dogry ulanmalydygy barada onda<br />
ýörite bölüm bardyr, şondan öwreniñ, hany onda pak ber?- tagsyr<br />
307
Hökümdar urulýan oglanjygyñ satanynyñ arasyna elini serdi. – ”Pak<br />
ber!” diýdim men saña, bokjagaz!<br />
Oglanjyk jüllüjegine elini ýetirdi-de, näler ikirjiñläp, bol köýnekli<br />
nätanyşyñ aýasyna elini golaýlatdy.<br />
– Daýy, men eýýäm öten ýyl sünnete ýatdym-a, meñ pakym ýok...<br />
– Bolmasa, seni ýene-de bir gezek sünnete ýatyraýarys! – tagsyr<br />
Hökümdar gara gijäni gorka salyp, ha-ha-haýlap güldi. – Ýogsa-da,<br />
urar ýaly bu näme günä etdi, aýtmadyñ-la?<br />
– Ol eşeklere gün berenok, saýgylap ýör, ”Nämüçin beýdýäñ?”<br />
diýseñem gülýär, onnoñ bizem munuñ bolşundan gorkýas, birden<br />
kimdir biri bu ýagdaýy Köşge habar beräýse, biziñ işimiz<br />
gaýtmazmy? Onsuzam kakam işsiz, ejem öýdeçi, biz aç, uly<br />
gorkymyz ölüm.<br />
– Ýeri, eşegi uranda näme? – tagsyr Hökümdar haýranlar galdy. –<br />
Goý, özüne haýpy gelmese, eli agyrýança ursun?<br />
– Ýok, ýok! – diýip, oglanjyk garañkynyñ içinde üstüne abanyp<br />
duran adama aşakdan ýokaryk dikanlady, – bu wagt akyly bolan<br />
adam eşege degmez. Hudaý saklasyn, birdenkä ol tüýsüni üýtgedip,<br />
iliñ içine diñ salyp ýören hökümet adamsy bolup çykaýsa nätjek?!<br />
Kakam pahyr: ”Haýsy haýwanyñ nä wezipede oturanyny biler ýaly<br />
döwür boldumy?!” diýerdi.<br />
– Kakañ dünýäden ötdümi?<br />
– Hawa diýseñem boljak, ýok diýseñem...<br />
– O nähili?!<br />
– Ol diri. Ýöne özi: ”Men öli” diýýär. ”Çagasyny ekläp bilmedik diri<br />
däldir” diýýär.<br />
Oglanjygyñ şondan soñky gürrüñini diñlemäge tagsyr Hökümdaryñ<br />
höwesi gaçdy, ol ”hm-m...” etdi, aýasyndaky paky agzyna atman, hajy<br />
köýnegine süpürdi-de, ýüzüni ajy sortduryp, añrylygyna ýöredi:<br />
”Düşnükli, bu şol bozgaklardan...” Tagsyr Hökümdaryñ oglanjygyñ<br />
ykbalyna gyzygynyñ gaçandygyny onuñ yzyndan gelýän janpenalar<br />
derrew duýdular, şonuñ üçinem oglanjyk gijäniñ içinde suwly salma<br />
ýykyldy; ýap-ýañyja kötek iýip durka aglamadyk inisi erbetligi ýüregi<br />
syzyp, wägirip aglady, salmanyñ içinde sulugyp ýatan agasynyñ<br />
308
üstüne egildi, iñ yzdan haýal ýöräp gelýän iñ soñky janpena lägirýän<br />
oglanjygyñ deñine gelende:<br />
– Hüş-ş! – edip, barmagyny agzyna ýetirdi. – Aglama, daýyñ başy<br />
kel bolar!<br />
Daýysynyñ başyndan gorkan oglanjyk sesini tapba kesdi. Janpena<br />
ýylgyryp, ýoluna gitdi. Indiki öwrümde bularyñ öñünden eli kündükli,<br />
goltugy namazlykly Musa çykdy. Tagsyr Hökümdar alagarañky<br />
köçede ýassy namazyna durdy.<br />
– Allahyekber! Allahyekber! Allahyekber! Allahyekber!<br />
Wezir bilen Musa-da onuñ yzyndan namaza durdular. Namaz okap<br />
bolansoñlar tagsyr Hökümdar namazlygyñ üstünden düşmän, mesawy<br />
gürrüñ gozgady.<br />
– Musa, seniñ pikiriñçe, ýurdy düzetmek üçin nämeler etmeli?<br />
Isleseñ, jogap bermänem bilersiñ, men senden gaty görmen, ýöne sen<br />
ösmeli, men seni öz ýanyma ýöne ýerden almadym, meniñ<br />
garamagymda işlemek üçin gerek zatlaryñ hemmesi sende bar, ikimiz<br />
düşünişdik, sen meñ kimdigimi bilýäñ, menem – señ, şeýle dälmi,<br />
Musa?<br />
Musa zagyrdady, ol edil kerebe düşen siñek ýaly urundy.<br />
– Tagsyr Hökümdar, men entek öz ömrümde Siziñ kimin adalatly,<br />
Siziñ kimin parasatly adam göremok!<br />
– Siz meniñ şahyrlarymyñ bir döwüm çöregini elinden aljak bolmañ.<br />
Geliñ, kyssa bilen düşünişeliñ!<br />
Musa haýsydyr bir täsirli sahnany ýerine ýetirýän ussat aktýor deýin<br />
tagsyr Hökümdaryñ çat mañlaýynda ellerini döşünde goýup, iki<br />
bükülip, doñup galdy.<br />
– Ýok! – Tagsyr Hökümdar birdenkä edip oturan gürrüñini şarpa<br />
ýoldy-da, namazlygyñ üstünden towsup turdy. – Eger men aja nan,<br />
ýalañaja don berip bilmesem, meniñ men boldugym däl! Hany, öñüme<br />
düşüñ-de, maña ýañkyja oglanjyklaryñ öýüni görkeziñ! Men ol<br />
maşgala ak ýürekden kömek etjek, öz halal aýlygymdan! – köçe-köçe<br />
aýlanyp, gijäniñ bir wagty tagsyr Hökümdar garañky köçede ýañky<br />
oglanjyklaryñ öýüni tapdy, gapylaryndan girdi. – Men siziñ tagsyr<br />
Hökümdaryñyz, siz meni tanadyñyzmy?<br />
309
Howlynyñ içindäkiler gyrgy gören serçe kibi dyr-pytrak boldular,<br />
emma tagsyr Hökümdar wezire garşy öwrülip, eginlerini gysýança<br />
janpenalary bu öýdäkileri onuñ çat mañlaýynda dikdiler.<br />
– Uýam – diýip, tagsyr Hökümdar ebti agyk aýalyñ bilinden<br />
gujaklady, – basym biziñ hemme zadymyz bol bolar, çydañ, men size<br />
häzirlikçe öz aýlygymdan iki halta un, bir gap gök çaý, bir tokga-da<br />
kir sabyn berýän. Muny siz, isleseñiz, hüşür-zekat diýip, isleseñiz-de<br />
öz tagsyr Hökümdaryñyzdan sýurpriz, ýagny garaşylmadyk sowgat<br />
diýip hasap edip bilersiñiz. Utanmañ uýam, meni göreniñizde<br />
utanjyñyzy düýbünden taşlañ, onuñ geregi ýok... Hany un bilen çaý?!<br />
Getiriñ, beriñ bulara! Uýam, tiz wagtdan siz meniñ garaşsyzlygymyñ<br />
hözürini görersiñiz, ýöne ogluñyza buýruñ! – aýal gijäniñ içinde<br />
howlynyñ gapysyndan salnan iki halta uny görüp, tagsyr Hökümdaryñ<br />
öñünde guma çökdi, oña alkyş aýtdy, soñam beýle ýanynda agaç<br />
sekiniñ üstünde sulugyp ýatan ogluna gahar-gazap bilen topuldy. –<br />
Uýam – diýip, tagsyr Hökümdar ony saklady – degmäñ, goý, ol entek<br />
özüne gelsin! Ol tamkepbäniñ añrysyndan bärik jyklap duran<br />
gulakjynly erkek kim? Äriñizmi? Uýam, men gije-gündiz diñe siziñ<br />
aladañyz bilen ýaşaýaryn, men gijesine ýatmamy-da goýdum, a siz<br />
ýatýañyzmy?<br />
– Hawa… – aýal aglady, – biz ýatýas, başga näme iş edeli? Biziñ<br />
ömrümiziñ manysy – ant-kasamda. Şony bize bereniñ ömri uzak<br />
bolsun, biz ony suw deregine içýäs! Derman deregine-de.<br />
Çagajyklarymyza-da içirýäris. Gün yrman. Aýu, kakasy! çagalar!<br />
Geleweriñ, agşamkymyzy içeliñ!<br />
Maşgala şol demde gapa ýygnandy-da, hor bolup, ant içdi<br />
Eziz Çölüstanym – ata Watanym,<br />
Gurban bolsun saña bu janym-tenim!<br />
Eger-de men saña tötänden şek ýetirsem,<br />
goý, meniñ elim gurasyn!<br />
Eger-de men saña dil ýetirsem,<br />
goý, meniñ dilim gurasyn!<br />
Eger-de men öz Çölüstan Watanyma<br />
Jenap ýoldaş Prezidentime äwüp-säwüp<br />
dönüklik etsem,<br />
310
Goý, meniñ ömrüm kül bolsun!<br />
Hajynyñ eşigindäki tagsyr Hökümdar maşgalanyñ sesine guwanyp,<br />
olara bu aýdymjygy kän gaýtalatdy. Çagajyklar kemput paýlaryny<br />
alyp, üçünji gezegem kasama başladylar. Ýöne bu wagt tagsyr<br />
Hökümdar eýýäm köçeden ýöräp barýardy.<br />
Bu wagt gije ýarymdan agyp, aladaly gygyryşýan horazlaryñ sesini<br />
basyp, gapdaldaky jaýlaryñ birinden adaja goh eşidildi, bu eşidilýän,<br />
megerem, ýaş oglanlaryñ sesidi. Tagsyr Hökümdar öz adamlary bilen<br />
ýoldan sowlup, aýnadan içerik yşyklady, içerde kart oýnaýardylar.<br />
Tagsyr Hökümdar, weziri hem Musa howla sowlup, karta goşuldular.<br />
Täze gelenleriñ orta oklanynyñ şykyrdaşyp duran iri pullardygyny<br />
gören kartkeşler hakyky oýunçylaryñ gelendigini soraman bildiler we<br />
süýşüşip, olara aralaryndan ýer berdiler. Oýunyñ ulusy onsoñ<br />
başlandy, ortadaky goýum gitdigiçe ýokary galdy, tozan gyra çekildi,<br />
içinde mellegini orta goýanam tapyldy, ýöne nätseler-de, ýurduñ<br />
aýagyny kesen kartkeşleriñki bu gün paşmady: hajy lybaslylaryñ eli<br />
ýalaw ýalydy, orta bir zat düşse, kakyp otyrdylar. Ahyry ymgyr<br />
gijäniñ başy aýlananda, olar kartkeşleri jüllük-göten goýup,<br />
salykatlylyk bilen öýden çykdylar.<br />
– Bu günlükçe gezelenji bes edäýeliñ – tagsyr Hökümdar<br />
hajynyñ giñiş balagynyñ kisesine daşary ýurt pullaryny gysymgysym<br />
dykalap durşuna ýadaw, emma göwnühoş seslendi,<br />
raýatlarym-da ýatyşyberdi. Ýok, men öz işimden müñde bir<br />
razy, eger walla, razy! Şundan gowy işi men başyma<br />
ýapaýynmy?!<br />
311
15. Belli köçedäki näbelli jaý<br />
Bu ýurtda adamlaryñ iş dannawy ýokdy, näme tabşyrylsa, şoña-da<br />
hoşaldy. Islegli işini gözlemek hiç kesiñ kellesine-de gelenokdy, näme<br />
iş buýrulsa, şol hem isleglidi. Goñşyñ kimdigini bilmegiñ kyn bolşy<br />
ýaly, goñşy jaýda näme iş edilýändigini bilmek-de çetindi. Şonuñ<br />
üçinem paýtagtyñ orta gürpündäki jaýda kimiñ näme işleýändigini<br />
bilýän ýokdy. Ol ýerden çykýan sesleri eşidýänler nähili edaranyñ<br />
deñinden geçip barýandyklaryna düşünip bilenokdylar; sesler<br />
üýtgeşikdi: bir-de möjek uwlaýan, bir-de – düýe bagyrýan ýaly;<br />
adamynyñka meñzeş seslerem az däl, ýöne gülkümi ýa agymy – bilip<br />
bolanok. Jaýyñ gapysynda ne bir göze görnüp duran ýazgy bar, ne-de<br />
yşarat, gapysynyñ näwagt açylyp-ýapylýanyny-da biljek gümanyñ<br />
ýok, onuñ gapysy asla açylyp-ýapylýana-da meñzänok, berk.<br />
Ýogsam, ol jaýyñ daşy ”guş uçmaz” howluly-da däl, daşyndaky haýat<br />
diñe ýarpy-ýalta aýlanan, ýagny ýoldan sowlagada on-onbäş ädim<br />
ýöreseñ, howlynyñ içine päsgelsiz girip bolýar, onsoñ ýene biraz<br />
ýöräp, sagyña aýlansañ – jaýyñ girelgesine mañlaýyñ direljek, ýöne<br />
muny edýän ýok; adamlar köçeden baryşlaryna, nämüçindir, ýoldan<br />
sowulman, hatda bu jaýa gönüläp seretmän, onuñ niçik jaýdygyny,<br />
gapysynda ýazgy barmy-ýokmy, bar bolsa, onuñ manysy näme –<br />
biljek bolýarlar; onsoñ ötegçiler bu öýüñ ne reñkini belli edip<br />
bilýärler, ne-de beýikligini; onuñ reñkine çal diýýän-de bar, sary<br />
diýýän-de, kä adamlar bu öýi goñurdyr öýdýär, ýene birleri – zäher<br />
tagamly ýaşyl; ol öýüñ asla hiç hili reñki ýok, ol düýbünden reñksiz<br />
diýýänler-de tapylýar; bu näbelliligiñ düýp sebäbi onuñ daşky<br />
reñkiniñ ýylyñ paslyna görä üýtgäp durmasyndan diýen çaklama-da<br />
ýok däl; ýok, ol jaýyñ reñki adamynyñ öz gözüniñ reñkine görä üýtgäp<br />
dur diýýänler-de bar; garaz, başyñ çaşmabilse – çaşmasyn, giden bir<br />
matal, düşnüksizlik.<br />
Onsoñ bu jaýyñ boýy barasyndaky jedeliñ-de şondan pes bolmajagy<br />
öz-özünden düşnükli bolsa gerek? Adamlar hamana san sanamak<br />
ukybyny ýitiren ýaly bu jaýyñ näçe gatdan ybaratdygyny asyl belli<br />
edip bilenoklar, ýurduñ içindäki gürrüñlere gulak gabartsañ, onuñ<br />
312
näçe gatdygyny biljek gümanyñ ýok: ol bir görseñ – bir gat, ýene bir<br />
görseñ – on bir gat; näçe diýlende-de, geñ görerlik däl, her kes öz<br />
gözüniñ kesenini diýýär, anygyny bilýäni gözlemeli, onam tapsañ diý;<br />
kän adamynyñ gepini di~ledigiñçe-de, beter aljyraýarsyñ: ol öýüñ<br />
reñkini belli edip bilmeýişleri ýaly, adamlar onuñ näçe gatdygyny-da<br />
kesgitläp bilenoklar; jaýyñ töweregi agaçsyz däl, ýöne – onuñ näçe<br />
gatdygyny bilmez ýaly – halys tokaýa basyrynybam oturan däl, pürpudaksyz<br />
bäşlek-üçlek kel agaç. Ýöne howsalaly ”hyşy-wyşydan”<br />
dykyn alan kellesini egninde çalamydar göterip, onuñ deñinden geçip<br />
barýan ötegçileriñ gözleri ümezläp, bu syrly jaýyñ gatlaryny adam<br />
şekilli sanap biläýse nädersiñ?! Gabat garşysyndan ötüp barýan-da<br />
bolsa, hamana çakrym ýoldan görjek bolýan dek, adamlar öz-özüni<br />
bulaşdyrmak bilen: aşakdan ýokaryk, ýokardan aşak telim öwre sanan<br />
ýalydyr, emma deñinden geçen ýerinde, onuñ näçe gatdygyny sora –<br />
agzyna suw alan ýalydyr, gözlerini balkyldadar durubiýr; haraý<br />
gözläp, töweregine sereder, sorag salmaga adam agtarýany besbellidir;<br />
reñkini, gatynyñ sanyny görüp ýetişmedik adamynyñ ol jaýy<br />
görendigine nädip ynansa bor? ötegçileriñ özleri-de galaba muña<br />
şübhelenýärler: ”görenim şol jaýmyka?” diýýärler. Gepiñ keltesi, ol<br />
jaýyñ deñinden geçende adamlar kesekden edilen binany däl-de, eýsem<br />
öz gorkusynyñ gabarasyny görüp geçýärler. Onsoñ her kimiñ gat<br />
hasaby başga hili: bu hasabyñ jaýyñ gatlary bilen ne işi?!<br />
Içiñi ýakaýyn diýen ýaly bu jaýyñ gapysynda hiç hili ýazgy-da ýok;<br />
haýsydyr bir ýazgynyñ haçandyr bir wagt bolandygyny äşgär edýän<br />
solgun tegmiliñ gapynyñ reñkiniñ üstünde galan dörtgyrañ yzy hälihäzire<br />
çenli belli bolup dursa-da, ol ýerde näme ýazgynyñ<br />
bolandygyny ýurduñ paýtagtynyñ iñ gojalarydyr gözleri kütelişip, añy<br />
haýallan kempirleri-de açyk aýdyp bilenoklar; ýöne olaryñ öz<br />
janlaryndan gorkup, syr saklaýan bolmagy-da ahmaldyr: jan kime<br />
gerek – garra gerek! öññe wagt eñeklerine jañ dakylan ýalydyr, ýöne<br />
bu meselä gelende, demleri çykmaz. Dikanlap soraýanyñda-da:<br />
”Ýazgy bardy diýip, könelerdenem eşitmändik” diýişerler. Ana, onsoñ<br />
reñki, gatynyñ sany, dogrusyny aýtsañ, ýerleşen ýeri-de anyk<br />
bilinmeýän bu jaýyñ deñinde kimdir biri dereksiz ýitse, ony nädip geñ<br />
görjek? Aslynda bu jaýyñ deñesinden arkaýyn geçmek endigi hiç<br />
313
kimde ýok, sebäbi paýtagtyñ orta gürpünde adamlaryñ biwagt-näwagt<br />
gürüm-jürüm bolýandygyndan çen tutsañ, olaryñ içinde bu jaýyñ<br />
reñkini, gat sanyny, gapysyndaky ýazgyny okap ýetişenleriñde<br />
bolmagynyñ ähtimaldygyny güman etse bolar; bu jaýyñ başga ýerde<br />
däl-de, eýsem hut şol güman edilýän ýerde, ýagny paýtagtyñ orta<br />
gürpünde, iñ şagalañly köçäniñ ugrunda ýerleşýändigine mundan<br />
ynandyryjy delili nireden aljak?<br />
Elbetde, adam garradygyça jany süýjeýär, töwekgelçilikden daş<br />
durýar, töwekgelligi etse, ýaşlar eder, duzaga düşjegem şolar; edil<br />
şonuñ kimin ýaş oglanlaryñ biri bilesigelijilikden ýaña köçeme-köçe<br />
syryp ýören daşary ýurt habarçylarynyñ birine bu jaýyñ gapysynda<br />
ýap-ýañylar hem ”Metbugat öýi” diýen ýaly bir ýazgynyñ<br />
bolandygyny aýdypdyr, soñra-da öz aýdanyna özi ikirjiñlenipdir: ”Bu<br />
ýerde ”Derikellebaşaýak” ýa-da ”Diller instituty” diýen ýaly bir ýazgy<br />
bolan bolmagy-da ahmal, onsoñam siz bir zada üns beriñ, ”Metbugat<br />
öýi” diýseñ, bu taýyk gelişmese gerek, ýuwan geler, ýöne ”Diller<br />
instituty” sözi bilen ”Derikellebaşaýak” sözüniñ ýerini erkin çalşyrsa<br />
bolar, şonuñ üçinem bu gapydaky ýazgy şol sözleriñ haýsy-da bolsa,<br />
biri bolandyr. Çet ýurtly şondan soñ bu köçelerde ol ýaş ýigide<br />
gaýdyp duşmandyr, beýleki köçelerde-de ony gören ýok, ýöne onuñ<br />
beren düşündirişi gelmişegiñ göwnüne jüñk bolupdyr. Ol muny öz<br />
depderçesinde bellän ekeni; dynçlyk ýurtda tötänden it dalap öldüren<br />
betbagt çet ýurtly habarçynyñ ýazgy depderçesinden bu ýazgyny<br />
okanda, jenap ýoldaş Prezidentiñ oña haýpy gelmekden ýaña<br />
gözünden boýur-boýur ýaş dökendigi dogruda il arasynda gürrüñ<br />
ýatanok; eger-de jenap ýoldaş Prezident bu meselede öz wagtynda<br />
metbugat-konferensiýasyny geçirip, gynanjyny dünýä ýaýmadyk<br />
bolsa, kim bilýär ýurduñ daşarysynda bu betbagt hadysany, gör, nämä<br />
ýorardylar? Emma jenap ýoldaş Prezident her bir zatda bolşy dek bu<br />
işde-de iki pikire ýol goýmady, hemme zady çöp döwlen ýaly etdi<br />
oturyberdi: ”Adam wagtyndan öñ ölüp bilmez!” Deñesinden geçmäge<br />
gorkulýan ýa-da deñesinden gorkup geçilýän jaý hakynda-da ol bir<br />
agyz: ”Milletimiziñ ruhy sagdynlygyny zerur derejesinde saklarys”<br />
diýdi, gürrüñ gutardy. Garañky gatlyşansoñ setanda-seýranda bu<br />
ýerden ýalñyşyp, azaşyp-tozaşyp ýoly düşenleriñ ýakalaryny towlap<br />
314
gürrüñ bermegine görä, bu jaýyñ täsinligi şundan ybaratmyş, ýagny<br />
üç gat jaýyñ iñ ýokarysyndan köçä ýiti ýagty düşýärmiş, ol ýerden her<br />
hili çykyşlar, kasamlar hem öwgüler eşidilýärmiş, özem her sözde<br />
jenap ýoldaş Prezidentiñ ady tutulýarmyş, ýagny onuñ müñ bir<br />
adyndan haýsy-da bolsa biri; aýtmaklaryna görä, bu jaýyñ<br />
içindäkileriñ sesinden çen tutsañ, onda olaryñ gylla ýary aklyndan<br />
azaşan garry-gurtulardyr pensionerler, galany bolsa, ýaş ýigitler<br />
bolmalydy; ikinji gatdan tamdyranyñ owazy, aýdym ýa-da labyzly<br />
goşgy okamak diýen ýaly zatlar eşidilýärmiş, aslynda goşgy-gazalyñ<br />
iñ ýokarky gatdan hem eşidilýändigini güman edýänler bar; aşaky<br />
gatyñ çyrasy hemişe öçük, ol taýda kim bar, kim ýok, biljek gümanyñ<br />
ýok, ümsümligiñ içinde käte bir şübheli sesleriñ gulaga degýändigi<br />
hakmyş, ýöne olaryñ hiç biri oña näme diýjegini bilip bilenok, ol<br />
ýerden hem goşgy, hem aýdym, hem saz eşidilýärmiş, ýöne hemmesi<br />
gümürtik hem garym-gatym, agy gatyşykly, megerem, bu taýda<br />
ýokarky gatlarda aýagy ýer tutmadyklar ýerleşýändir? Şol jaýyñ edil<br />
deñesinden ötüp barýarkañ aýagyñ aşagyndan gelýän ahy-nala hem<br />
iññildi hakynda bir adamdan-da açyk gep alyp bilmersiñ; hiç kes bu<br />
barada dil ýarmaz; diñe il ýatyp, it uklansoñ, iñ ýürekli adamlar başy<br />
bilen ýorgana bukulyp, öz aýallaryna bu hakda gürrüñ berýärmişler,<br />
olam başdaşy bolsa; iñ aşaky gatda gaýdyp ýagty jahany görmek<br />
gadagan edilenleriñ saklanýandygyny güman edýänler hergiz<br />
özlerinden gorkýarlar, ol ýerde partiýanyñ weteranlary<br />
saklanylýarmyş, partiýany guran özleri bolansoñ, olar köp bilýärler,<br />
şol sebäpden-de, soñky ösdürimler olary ýerzeminde berk<br />
saklamasalar, onda partiýada hiç hili öñegidişlik mümkin dälmiş,<br />
yzagaýdyşlygam; olara galsa, asyl partiýany bir duran ýerinden<br />
butnatjagam dälmişler, hatda partiýanyñ adyny üýtgetmäge-de ýol<br />
berjek däller; ýöne indi partiýanyñ köne adynyñ müddeti gutardy,<br />
bundan beýläk ýaşaýyşyny üpjün etmek üçin onuñ adyny<br />
üýtgetmeseñ, gitjek ýeriñ ýok. Jenap ýoldaş Prezidentiñ bu<br />
taglymatyny tüýs ýürekden söýmedikleriñ näçe müñüsiniñ jaýyñ iñ<br />
aşaky gatyna ýerleşendigi bilen gyzyklanjaklaryñ hemmesi bu gatyñ<br />
özünde bolaýmasa, başga ýerde, şäheriñ köçelerinde, bazarlarda ýa-da<br />
kiçijek hususy dükanlarda olar gabat gelenoklar. Umuman, ýolda-<br />
315
yzda gabat gelmeýän adamlaryñ öz öýünden girip çykmaýanlarynyñ<br />
hemmesiniñ-de bu jaýda bolmagy ahmal, olar ýogsam nirede<br />
bolsunlar?<br />
Belli köçedäki bu näbelli jaýdan gorky ýetjek derejesine ýetip, daşary<br />
ýurtlarda bu barada nähilidir bir düşünjäniñ ýaýramak howpy emele<br />
gelende, Larin jenap ýoldaş Prezidente mylaýymlyk bilen duýdurdy.<br />
Onsoñ jenap ýoldaş Prezident çet ýurtly habarçylary çaýa çagyryp,<br />
olar bilen metbugat-konferensiýasyny geçirmeli diýen karara geldi.<br />
– Ýok – diýip, Larin ýylgyrdy, – olary metbugat-konferensiýasyna<br />
çagyryp, ak ýürekden çaý bermeli...<br />
– Bu ikisiniñ tapawudy näme? – diýip, Köşgüñ eýesi, belki-de,<br />
ömründe ilkinji gezek çyndan haýran galdy.<br />
– Sammyjak... – diýip, Larin oña mähirli garady. – Biz Gündogar<br />
demokratiýasyny gurýarys ahbetin, inçeräk bol. Günbatarlylar agygarany<br />
seljerýärler. Olary öz-özleri bilen jedelleşdirmeli. Onsoñam<br />
olar agzyna salanyny yzyna çykarmagy halanoklar, ýuwudanyny-ha –<br />
asyl-da. Hemme zat sypaýy bolmaly. Onda çagyrdykmy?<br />
– Çagyrdyk!<br />
Daşary ýurt habarçylary metbugat-konferensiýasyna banket zalynyñ<br />
içinden geçmeli edildi. Onsoñ jenap ýoldaş Prezidentiñ her sözi olaryñ<br />
sülekeýini akdyrdy. Ahyrsoñunda ol ýylgyrdy-da, aýaklaryny stoluñ<br />
üstüne çykaryp goýdy, ýöne aýagynyñ aşagyna akyp gelen sülekeýden<br />
onuñ köwüşleri eýýäm öl-myjjyk bolupdy. Bu bolsa, Köşge ýygnanan<br />
jurnalistleriñ ýakyn geljege umytly bakýandyklaryndan habar<br />
berýärdi.<br />
– Geliñ, bu gün bir zady gürleşip goıalyñ, eısem adam hukuklary<br />
näme? Biziñ pikirimizçe, bu adamlaryñ arkaıyn ıatyp-turmagy we<br />
iıip-içmegi. İöne biz olaryñ nirede ıatyp-turıany we näme iıip-içýäni<br />
bilen işimiz ýok. Elbetde, nirede ýatyp, nirede turjagyny hem näme<br />
iýip-içjegini her kesiñ özi gowy bilýär. Kim gaýkyny söýer, kim-de<br />
küýküni diýip, bu barada biziñ gymmatly nakyllarymyzyñ birinde<br />
ýörite bellenilip geçilýär. Diýmek, bu mesele bizde eýýäm atam<br />
döwründe çözülip goýlan bolsa nätjek?! Umuman her bir adamynyñ<br />
ömri biz üçin gönümel ýa-da gyýtaklaýyn häsiýetli materialdyr.<br />
Şondan beýlesi biziñ ýurdumyzda añsatlyk bilen çözülýär, ýagny<br />
316
grajdanlaryñ egnine hiç hili guramaçylyk ýa-da maliýe kynçylyklary<br />
düşmeýär, döwlet islendik meseläniñ çözgüdini öz üstüne meýletin<br />
alýar. Elbetde, menem adam, ýöne onda-da men bu ýüki çekmeli<br />
bolýaryn. Men öz halkyma mugt tebigy gaz, elektrik energiýasyny we<br />
suw berýärin. Ilatyñ ep-esli bölegi bolsa, öý kireýini tölemekden-de<br />
mydamalyk ýa-da uzak möhletleýin boşadylan. Gepiñ keltesi, bize<br />
aýralygyñ we ölümiñ ajysyny süýjütmek başartdy: biz ony<br />
maşgalanyñ girdeji maddasyna öwürmegiñ-de hötdesinden geldik.<br />
Nädip? Bu biziñ öz syrymyz. Ýene-de bir zat. Men demokratiýa we<br />
adam hukularyna öz Köşgümden, öz ýanjagazymdan ýer berdim. Indi<br />
meniñ ýanjagazymda demokratiýanyñ öz aýratynja jaýy, adam<br />
hukuklarynyñ-da öz aýratynja kabineti bar. Aýlykly! Men bu<br />
hukuklara ygtybarly gözegçilik edýänlere ýörite aýlyk belledim. Hany,<br />
aýdyñ, eýsem haýsy ýurtda siz beýle elpe-şelpelige duşduñyz?<br />
Galyberse-de, biz hukuk isleýänleriñ kelle beýnisini, ýagny, siziñ<br />
diliñiz bilen aýdanyñda, psihologiýasyny ýörite institutlarda<br />
öwrenýäris. Lazer şöhlesi bilen. Zerur bolan halatynda kese kesigini.<br />
Olaryñ kelle beýnisinde üýtgeşiklikleriñ bardygy köre hasa. Dürli<br />
dermanlaryñ täsiri astynda adamynyñ kelle beýnisindäki demokratik<br />
pikirleriñ özgerişi baradaky ylym biziñ ýurdumyzda ylmyñ iñ hasylly<br />
pudaklarynyñ biridir. Eýsem munuñ özi adam hukuklarynyñ bizde<br />
daşary ýurtlardakydan has çalt depginde ösýändigine güwä<br />
geçmeýärmi näme?<br />
Daşary ýurt habarçylarynyñ biri ýerinden turdy.<br />
– Otur ýeriñde! Men birinji meseläni çözdüm diýip hasaplaýaryn,<br />
ýoknasyz bolmañ! – jenap ýoldaş Prezident medeniýetli ýylgyrdy. –<br />
Indi ikinji meselä geçýäris. Ine, siziñ käbiriñiz biziñ ýurdumyzda<br />
nähak ýerden adam tutulýar diýýärsiñiz. Bu mesele gürrüñ edeniñe<br />
degýär. ”Tutmagyñ” hem ”tutmazlygyñ” çylşyrymly bolşy ýaly,<br />
”tutulmak” bilen ”tutulmazlygam” bir göräýeniñ ýaly ýönekeý zat<br />
däldir. Adam tutulybam biler, tutulmanam: onuñ tutulmanlygynyñ<br />
tutulmajagyny añlatmaýşy ýaly, tutulmagy-da tutulandygyny añladyp<br />
bilmez. Siz bu iki düşünjäni elmydama bulaşdyrýarsyñyz. Aslynda<br />
”adam tutmak” diýmek näme? Bu örän we örän irnik mesele. Ol<br />
hemişe kesesinden düşnükli bolup durmaýar, ony diñe azabyny çeken<br />
317
iler. Biz bu ugurdan iñ öñdebaryjy demokratik ýurtlaryñ biri bolsakda,<br />
entek meseläni doly çözüp bilemzok. Kimleri tutmaly, kimleri<br />
tutmaly däl? Adamyny tutsañ peýdalymy ýa-da tutmasañ? Men entek<br />
bu taýda döwletiñ bähbidini göz öñünde tutamok, her adamyñ öz<br />
şahsy bähbidini göz öñünde tutup aýdýan. Ine, aýdalyñ, haýsydyr bir<br />
adam tutulypdyr diýeliñ, elbetde, beýle zat islendik döwletde bolup<br />
biler, ol tutulan adamynyñ günäsi barmy ýa-da ýokmy – bu ikinji<br />
mesele, bu hakynda biz gürrüñimiziñ dowamynda aýdarys, adamynyñ<br />
tutulmagy biziñ ýurdumyzda diñe onuñ öz bähbidinedir, aýratynam, ol<br />
günäsiz bolsa! Haýran galmañ, diñe ýüzleý düşünen adam bu diýleni<br />
geñ görer; diýmek, adam şondan soñ hiç hili günä iş edip ýetişmez,<br />
adam öldürmez, çilim çekmez, aýal zorlamaz. – jenap ýoldaş<br />
Prezident çilim otlandy, birküç gezek işdämen sordy, gözlerini süzdi.<br />
– Hawa, şonuñ ýaly päkize adamynyñ adyny soñra biz öz<br />
mekdeplerimize-de dakyp bilerdik, nämüçin dakmaly däl? Ýöne bu<br />
ýerde olaryñ nähak türmä basylmagy bu meselede ýeke-täk<br />
päsgelçilige öwrülip biler we eger olaryñ atlary okuw jaýlaryna, seýil<br />
baglaryna dakylmaýan bolsa, sebäbi diñe şudur. Adam tutulýar,<br />
ýagny türmä basylýar, eýsem muny siziñ käbiriñiziñ edişiñiz ýaly<br />
tragediýa öwrüp görkezmek dogrumydyr? Biziñ ýurdumyzda adam<br />
tutulmagyny beýleki ýurtlardaky bilen gatyşdyrmak bolmaz. Çünki<br />
biz demokratik ýurt. Biziñ milli demokratiýamyz şeýle bir derejä<br />
ýeten, ýagny indi bu belentlikden bizde tutulan adam bilen tutulmadyk<br />
adamynyñ arasyndaky tapawut ýitdi. Ýagny islendik tutulmadyk<br />
adam özüni eýýäm tutulan ýaly, tutulanlar bolsa, tutulmadyk ýaly<br />
syzýar. Gepiñ keltesi, meniñ halkym des-deñ iki bölege bölünýär:<br />
tutulanlar hem indi tutuljaklar. Hany aýdyñ, haýsy bir ýurtda adam<br />
özüni şeýle erkana duýup bilýär? Haýsy ýurtda şeýle deñlik bar?<br />
Meniñ halkym üçin bu indi adaty zada öwrüldi.<br />
Daşary ýurt habarçysy ýene ýerinden turdy.<br />
– Otur! – diýip, jenap ýoldaş Prezident oña ajy tüteýän çilimini<br />
uzatdy. – Otur! Men şeýle bir zady gürrüñ bereýin. Şährizada diýip,<br />
bir aýal bolan, köne zamanlarda. Onuñ ýaşap geçendigini adam ogly<br />
inkär edip bilmez ýaly men bu hakda ýörite Perman-da çykarmakçy.<br />
Ana, onsoñ ol aýal gije-gündiz erteki aýdyp, öz ärini güýmäpdir.<br />
318
– Ärini däl, dogrusy – patyşany! – diýip, press-konferensiýa<br />
gatnaşýan daşary ýurt habarçylarynyñ biri batyrgaý seslendi.<br />
– Otur! – diýip, jenap ýoldaş Prezident hoşamaý ýylgyrdy. – Patyşa<br />
milletiñ hem atasy hem äridir.<br />
– Niçiksi batyrgaý pikir! – jurnalistleriñ biri begençli gygyrdy. –<br />
Freýdiñ ölmez-ýitmez teoriýasy Gündogarda döwlet derejesinde tassyk<br />
bolýar! Heýjan, original material taýyn!<br />
– Geregiñiz original material bolsun, ol meniñ çep elimden gelýär.<br />
Ýagşy, bu meselä biz ýene dolanyp geleris, häzir tutulmak hem<br />
tutulmazlyk meselesine dolanalyñ. Birinji bellemeli zat, bu taýynyñ<br />
Ewropa däldigidir; ikinji bellemeli zat, bu taýynyñ Azyýalygydyr;<br />
üçünji bellemeli zat, Azyýa bilen Ewropanyñ arasynda tapawut<br />
barlygydyr; dördünjiden bellemeli zat, bu tapawudyñ ululygydyr.<br />
Şonuñ üçin meniñ soragyma üns beriñ, jenaplar! Siziñ pikiriñizçe,<br />
tutulan bagtlymy ýa-da tutulmadyk?<br />
– Tutulmadyk! – diýip, ýaş habarçylaryñ biri örän türkana seslendi.<br />
Jenap ýoldaş Prezident bu jogaby eşidip, atalyk mähri bilen<br />
ýylgyrdy. Ol hatda başynam ýaýkady, agzyna ullakan bir mampazany<br />
atyp, üstünden çaý owurtlady, dodagyny şapbyldatdy.<br />
– Ine, siziñ hemmäñiziñ esasy ýalñyşyñyz! Meseläniñ düýp özeni<br />
nämede? Zatlaryñ siziñ çak edişiñiz ýaly däldiginde! Sizde tutulmadyk<br />
bagtly, bizde tutulan. Sebäbi tutulan adam eýýäm tutulmakdan<br />
dynýar, tututlmadyk adamynyñ welin, islendik pursatda tutulmagy we<br />
türmä atylmagy mümkin – nähili elhençlik?! Özem nämäniñ üstünde<br />
tutuljagy belli däl. Belki, ol gös-göni atuwa gitmeli bolar? Diýmek,<br />
logiki taýdan yzarlanyñda, bir gün öñürti tutulsañ – bir peýda.<br />
Tutuldyñmy – ertesi tutulmarsyñ, atyldyñmy – soñra gülleden<br />
gorkman bilersiñ! Diýmek, öz erteki günüñden seniñ ýasy ýanyñ<br />
ýerde, näbellilik aradan aýrylyp, adamynyñ ýaşaýşy belli bir tertibe<br />
girýär. Emma munuñ tersine, her günüñi bitmejek umytda geçirmek,<br />
günüñ-güni nämedir näbelli bir zada garaşmak ynsanyñ aşyna awy<br />
gatýar, onuñ bu gününi-de, ýagny köplenç iñ soñkuja gününi-de onuñ<br />
elinden alýar. Onsoñ rehimsizlik däl-de, bu eýsem nämemiş? Eýsem<br />
adam hukuklarynyñ şundan beter bozulmasy bolup bilermi? Men<br />
düşünýärin, häzir size kyn, siz täze bir filosofiýa bilen ýüzbe-ýüz<br />
319
olduñyz, siz hemme zady öz yzagalak demokratik düşünjäñiz bilen<br />
ölçejek bolýarsyñyz, ol hem, elbetde, sizi azaşdyrýar, kejebäñizi<br />
daraldýar – jenap ýoldaş Prezident giñgöwrümli ýylgyrdy. – Biz welin<br />
eýýäm demokratiýanyñ täze eýýamyny gurup ýörüs, biz adamlara<br />
diñe bir ýaşamak däl, eýsem erkin ölmek hukugyny-da eçildik, olaryñ<br />
özi ilki öljegini ýa-da ýaşajagyny saýlaýar, onsoñ biz olaryñ erkine<br />
hormat goýup, isleglerini añry ýany bilen bitirýäris. Uzyn sözüñ<br />
gysgasy, bizde bitmejek isleg ýok. Ýöne biziñ ýurdumyzda bolup<br />
geçýän wakalara dogry baha berjek bolsañyz, hergiz meniñ<br />
sözlerimden ugur alyñ, şonda ýalñyşmarsyñyz. Bu bolsa, meniñ<br />
öñümde siziñ abraýyñyzy artdyrar we siziñ saglygyñyz<br />
ýaramazlaşmaz. Ine, bu mampaza serediñ! – ol eräp ýülmenen<br />
mampazany syñragyna gysdyryp agzyndan çykardy-da, oturanlara<br />
görkezdi. – Munuñ ähli gorkusy ony agzyña atýançañ, agyz<br />
boşlugyna düşensoñ, onuñ gorkusy sypyrylýar. Soñky galýany – diñe<br />
tehnika: sürülmek, sürtülmek, ýülmenmek we ýuwdulmak –<br />
wessalam. Elbetde, adamlar mampaza däl, ýöne meñzeşligi<br />
kekirdekden.<br />
Biz tutulanlar bilen tutulmadyklaryñ ýaşaýyş derejesini<br />
deñleşdirmegiñ hötdesinden geldik. Netijede olaryñ hiç biriniñ<br />
beýlekisiniñ gününe gözi gidenok. Bu biziñ hökümetimiziñ alyp baran<br />
düýpli syýasy, ykdysady we medeni işleriniñ netijesinde mümkin<br />
boldy. Onuñ üçin-de, olaryñ biriniñ ýagdaýyny beýlekisiniñkiden<br />
tapawutlandyryp görkezjek bolmak – bu biziñ dostlarymyzyñ işi<br />
däldir. Men size bir zady aýdaýyn, hatda tutulanyñ tutulmadykdan<br />
bagtlydygy indi biziñ halkymyza düşnüklidir, enşalla onuñ beýleki<br />
halklara-da düşnükli bolmagy üçin çalşarys we bu açyş diñe biziñ<br />
üstünligimiz bolup galmaz diýip, umyt edýäris. Ol bütin adamzadyñ<br />
hyzmatyna berlip, onuñ şatlygynyñ hem bagtynyñ gözbaşy<br />
bolmalydyr. Bizde bu eýýäm şeýle. Üstesine-de bizde indi her<br />
maşgalanyñ öz aýratyn türme güni bar. Maşgala başbitinje gelip, öz<br />
oglan-uşagy bilen her ýylda bir gijäni kamerada geçirýär. Ynanaýyñ,<br />
ösüp gelýän ýaş nesli watançy edip ýetişdirmekde munuñ ähmiýeti<br />
aýdyp-diýerden uly. Onsoñ Watanyñ adyny eşidenlerinde, olaryñ<br />
320
gözlerine ýaş aýlanýar. Eýsem adamda mundan güýçli watançylyk<br />
duýgusyny terbiýelemek mümkinmi?!<br />
Ýurtda başgaça pikirlenýänleriñ ýagdaýy barada aýdylanda, men<br />
olary görmäge hergiz ölemen höwesek. Men muny açyk aýdýaryn,<br />
haçana deñeç biz kimdir birinden çekinip gezmeli? Ýok, bes, mundan<br />
beýläk meniñ ýurdumda hemme zat ap-aýdyñ bolmalydyr. Bu<br />
meselede pikiriniñ aýdyñ däldigi üçin özümiñ Larinden nägiledigimi<br />
ýaşyrmaýyn. Dogrusy, maña onuñ käbir bolşy düşnüksiz. Onda bu<br />
meseläni çözüldi hasap edýäris, maña artykmaç sorag bermek<br />
gelşiksiz.<br />
Çet ýurtly habarçylaryñ biri jesedi dört bölege bölünen başgaça<br />
pikirlenýäniñ suratyny görkezende, jenap ýoldaş Prezidentiñ<br />
gözlerinden boýur-boýur ýaş döküldi; muny gören müdirler-de sessiz<br />
aglaşdylar. Jesediñ birnäçe gün mundan öñ bir ýygnanyşykda özüne<br />
degerli sowal beren ýaş ýigidiñkidigini görende-hä jenap ýoldaş<br />
Prezident edil göhert kimin bozlaberdi, gözüniñ ýaşy bäbeneginde<br />
eglenäýse nädersiñ.<br />
– Şol neressäñ dagyn oññul ýaşam ýokdur. Wah, onuñ ömrüniñ uzak<br />
bolmajagyny men şol wagtam añdym-la, ýöne jenap ýoldaş Prezident<br />
halyña dowul turzup ýörmek gelşiksiz-dä. Neressäñ ýatan ýeri ýagty,<br />
hüýr gyzlar ýoldaşy bolsun! Ýogsam-da, onuñ yzynda maşgalasy<br />
dagyn galdymykan? Galan bolsa, duşuşsak kem bolmazdy, ýöne muny<br />
Larine duýduryp oturmagyñ geregi ýok; goý, ol öz işi bilen bolsun,<br />
men öz etjek işimi özüm gowy bilýärin. Ol ýigidiñ adyny onuñ okan<br />
mekdebine dakyñ, döwletimiñ gimnini ýazyp bolan dessime, ol betbagt<br />
ýigit hakynda dokumental poema ýazjakdygymy-da yglan edýärin.<br />
Goý, ol ýigidiñ o dünýäde görjegi gowy bolsun. Nätjek-dä, başgaça<br />
pikirlenýänler meniñ ýurdumda başgaça-da ölýär-dä, bu olaryñ eýsem<br />
ilkibaşdan öz islegine gabat gelmeýärmi näme? – jenap ýoldaş<br />
Prezident ahyrsoñy gözýaşyny sylyp, özüne hem märekä göwünlik<br />
berýän şekilde uludan demini aldy. – Başgaça pikirlenýänleriñ<br />
ömürleriniñ öz ýurdumda ortaça ýaşdan gysgalygy üçin olara we<br />
olaryñ maşgalalaryna çuññur gynanç bildirýän. Munuñ düýp sebäbini<br />
men ýurtda olara daýanara sosial bazanyñ ýoklugyndan görýärin, ony<br />
gizläp nätjek? Olaryñ aýny ýaşda juwanamerk bolup, garaşylmadyk<br />
321
ýowuz betbagtlyklardan ölmeginiñ düýp sebäbi diñe şundadyr, eýsem<br />
başga nämeden bolsun? Men bu barada ertir öýlän öz çuñ mazmunly<br />
ylmy monografiýamy ýazaryn. Aslynda bu gutulgysyzlyk, meniñ<br />
ganatly sözlerim muny añry ýany bilen subut edýär: ”Adam<br />
wagtyndan öñ ölüp bilmez!”<br />
Elbetde, siziñ hemmäñiziñ meniñ paýtagtymdaky iñ syrly jaýy<br />
göresiñiz gelip, ýüregiñiz üzülip barýandyr. Meniñ sizden gizlin<br />
zadym ýok, ol jaýy janym-tenim bilen size görkezmekçi, ýöne siz<br />
meniñ halkymyñ islegine garşy gidýändigiñizi unutmañ. Eger-de halk<br />
sizi daşlap öldürse, ony maña ýapmañ, aýtmady diýmäñ.<br />
Onsoñ jenap ýoldaş Prezident habarçylary belli köçedäki näbelli<br />
jaýyñ üstüne hüjüme alyp gitdi. Habarçylar ok geçirmeýän egin-baş<br />
geýnip, kellelerini eteklerine salyp, köçä çykdylar. Ilki olary elleri duzçörekli<br />
gelin-gyzlaryñ giden bir hatary garşylady. Olar habarçylaryñ<br />
üstüne hoşniýetlik bilen ýagdylar. Emma paýtagtyñ orta gürpüne<br />
golaýlaşdyklaryça ýagdaý üýtgeýäne çalym etdi. Indi aksakgallar<br />
güreldi. Añry gitdigiçe olaryñ ýüzüniñ ruhy gaçyp, gyrmyzy<br />
donlarynyñ aşagyndan ýaraglar somlaşdy. Olar tiz wagtdan ot<br />
açdylar, içinde eli ýaragsyzy ýokdy. Şeýle bir ot suwurýardylar welin,<br />
kelläñi ýerden galdyrar ýaly däldi. Habarçylar ýere ýapyrylyp<br />
ýatyşlaryna jenap ýoldaş Prezidentiñ demir gulakjynly başyna<br />
seretdiler.<br />
– Yzym bilen öñe! – ol ala-galmagal turzup, edil gaz çagasy ýaly<br />
öñe moýmuldady.<br />
Habarçylar çagba ýaly ýagýan okuñ içinden onuñ yzy bilen gözlerine<br />
urlan dek öñe dyzasalar, ýaşulular edil guduzlan ýaly ot<br />
sowurýardylar. Olaryñ gyrmyzy donlarynyñ işligi durşy bilen adam<br />
gyrýan ýaragdy.<br />
– Gördüñizmi?! – jenap ýoldaş Prezident habarçylaryñ gulagyna<br />
gygyrdy. – Meniñ halkym bu binany gözüniñ göreji däldir öýdenok.<br />
Abraýymyz barka bu taýdan yza çekileliñ, ýogsam sizi güjük gyran<br />
ýaly ederler. Gödek halk, ýöne ölemen goşguçyl. Bularyñ içinde meniñ<br />
waspymy etmedigi, goşgy düzmedigi ýok. Ýürekden gowy göräýişleri<br />
çakyñ däl, edil ölüp-öçüp ýatyrlar. Serediñ, hat-da meniñ atan<br />
okumyñ öñünden sowulmany-da bilmezler! – jenap ýoldaş Prezident<br />
322
goltugyndan sapançasyny çykardy-da, añyrdan eñşip gelýän<br />
aksakgallardan bäş-üç sanysyny it atan ýaly tükgertdi. – Indi yza<br />
çekileliñ, gözleri gan görensoñ, bulardan gaçyp gutulsañ – zor<br />
boldugyñdyr! Maña tapawudy ýok, ýöne men sizi gaýgy edýän.<br />
Bularyñ sakgalyndan çen tutan – utular, sebäbi hemmesi-de ozal<br />
ýarag göteren zaññarlardyr, hezil bermezler. Üstesine-de, geçmişden<br />
bäriligine gelmek islemeýärler.<br />
Jurnalistleriñ biri ýere ýapyrylyp ýatyşyna sorag berdi:<br />
– Siz nädip bu ýurtda başyñyzy çaraýañyz?<br />
Jenap ýoldaş Prezident onuñ başujunda çommaldy.<br />
– Meniñ bagtly ýerim – öz halkymyñ ogludygym. Men bulara gaty<br />
gowy düşünýärin. Bilip goýuñ, taryhda iki sany müdümilik ululyk, iki<br />
sany güýç bardyr: olaryñ biri – Häkimiýet, biri-de – Halk. Galan<br />
ululyklaryñ hemmesi bu ikisinden gelip çykýar we ikinji derejelidir.<br />
Halky eliñe aljak bolsañ, häkimiýete, häkimiýeti eliñe aljak bolsañ-da<br />
– halka daýanmaly. Meniñ eden taryhy açyşym şundan ybarat, ýagny<br />
men bu iki ululygy-da ýatyrdym!<br />
– Nädip? – daşary ýurt jurnalistleriniñ biri gulagynyñ ganyny<br />
sarkdyryp, janhowluna gygyryp sorady.<br />
Jenap ýoldaş Prezident özünden göwnühoş, rowaýaty gahrymanlar<br />
dek, çawup gelýän oklardan sowuljagam bolup durman, arkaýyn<br />
gürledi:<br />
– Men olaryñ ikisini goşdum! Goşdum-da, Halk Maslahaty diýen<br />
täze ululyk ýasadym, ony-da Halk Häkimiýeti diýip yglan etdim. Ýöne<br />
bu ne halk, ne-de häkimiýet, başynda-da – özüm! Netijede olaryñ<br />
ikisiniñ-de ozaldan gelýän gylyklary ýok boldy: ne biri birine<br />
gözegçilik edip bilýär, ne-de biri beýlekisinden – talap. Halk-a halk<br />
däl, häkimiýetem – häkimiýet. Bu ýurtda indi hiç kese daýanara<br />
daýanç, ynanara güýç ýok. Meniñ şahsy häkimiýetimiñ<br />
sarsmazlygynyñ gözbaşy şunda!<br />
Jenap ýoldaş Prezident añkasy aşan daşary ýurt habarçylarynyñ<br />
başyny çekip, soñra çagba ýaly ýagýan okuñ astynda bu ýerden<br />
merkezi köçe bilen öz Köşgüne garşy yza çekildi. Gazaply<br />
söweş köşeşen badyna gapdaldan arlaşyp çykan traktorlar<br />
323
omba düşüp oýulan ýerleri tekizläp, merkezi köçä ýokary<br />
depginde gaýtadan asfalt ýazmaga girişdiler.<br />
324
16. Ýoldaş Larin<br />
Aýna ýaly asfalt ýoldan paýtagta garşy myçyp barýan Musa Çöli öz<br />
syýasy karýerasynda iñ kert öwrüme gelip ýetendigine düşündi: bu<br />
añrybaş ynam, şundan ýokarda bu ýurtda hormat ýok. Çünki jenap<br />
ýoldaş Prezident onuñ yzyndan hökümet ulagyny iberdi. Diýmek, bu<br />
günden beýläk Musa Çöli ýurduñ iñ ýokary häkimligine aýak basýar.<br />
Paýtagtyñ köçelerinde birnäçe aýlaw eden hökümet maşyny ahyrsoñy<br />
jenap ýoldaş Prezidentiñ ejesiniñ adyny göterýän köçäniñ ortasyndan<br />
wazlap girdi-de, gelip Köşgüñ arka ýüzünde saklandy. Maşyndan<br />
ýylmyldap çykan Musa Çöli salymyny bermän, Köşgüñ içinde peýda<br />
boldy. Labirint şekilli gurlan koridordan ýöräp barşyna ol ýönekeý<br />
adamlaryñ jenap ýoldaş Prezidentiñ ýanyna ugranda ýöredilýän ötlemötlem<br />
koridorlary barasynda oýlandy, ol ýol bilen ýurt eýesiniñ gaşyna<br />
ýetmek üçin näçe ýyl ýol ýöremeli boljagyñy bilmek mümkin däl.<br />
Gapdalyñda-da Larin: ajyksañ – çörek berýär, suwsasañ – suw, özem<br />
içýär. Lariniñ ýürekdeşligi bolmasa, ol ýol bilen jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ ýanyna ýetmek mümkin bolmazdy; Musa Çöli-de başda<br />
hut şu ýola salnypdy we şonda ol iki hepde ýol ýöräpdi; alagarañky<br />
koridor bilen öwrüm-öwrüm ýol geçip barýansyñ, her öwrümde-de<br />
zompuldap, öñüñden Larin çykar, özem onuñ wezipesi her gezekde<br />
tapawutly: birinde eliñe çörek berýär, beýlekisinde – eliñdäkijäni-de<br />
alýar. Köplenjem ol kagyzlaryny goltuklap, hamana, öz işi bilen öñüñi<br />
kesip geçip gidýär. Peýwagtyna. Onsoñ awun-da ýör. Pete-pet gabat<br />
gelende, ýüzüniñ ugruna indi haýsy egniñe aýlanmalydygyñy,<br />
nämeden häzir bolmalydygyñy öwreder, naharlar, çaý-çilim berer,<br />
ýarañy dañar; şonuñ üçinem: ”Larin biziñ bagtymyza dörän adam”<br />
diýip, bütin halk onuñ tarypyny edýär. Musa Larini birinji gezek<br />
görende bialaç halady, orta boýly, kellesi ýylçyr, gözleri ýitiden<br />
ullakan, gaşlary mylaýymdan şübheli gerjeşip duran bu orta ýaşly<br />
adamyny gowy görmezlik mümkin däl. Musa muny duýdy. Ony jenap<br />
ýoldaş Prezidentiñ özi-de jan-dilden gowy görensoñ, başga näme<br />
gerek? Bu yssy ýurtda şondan akylly kim bar?<br />
325
Musa jenap ýoldaş Prezidentiñ kabulhanasyna girende, Hyrly<br />
Durgura gabat geldi, onuñ goltugy kagyzly. Musa baş atyp, onuñ<br />
deñinden geçiberjek boldy.<br />
– Ýaşuly, nobatyña garaş!<br />
Musa näme etjegini bilmän, hamana, öz-özi bilen gürleşýän şekilde<br />
seslendi.<br />
– Meni jenap ýoldaş Prezidentiñ özi çagyrdy!<br />
Hyrly Durgur etlek badamjan dodaklaryny göwnüýetmezçilik bilen<br />
gyşartdy.<br />
– Ýok, bu mümkin däl. Siz Köşkde poeziýadan öñe geçip<br />
bilmersiñiz. Muña hat-da Firez Razan Atdaş-da milt edenok. Äñet, –<br />
Hyrly Durgur kabulhanada garaşyp oturan eşik geýdirilen daşkädi<br />
sypatly jortmak pyýada barmagyny çommaltdy: – Hamana,<br />
Günbatarda meşhur jurnalist, biziñ ganym duşmanymyz, emma bu<br />
ýerde adaty ownuk söwdagär, edeplije bolup, öz gezegine garaşyp<br />
otyr. Ýogsam, onuñ menden öñürti jenap ýoldaş Prezidentiñ nuruna<br />
çoýunasy gelýän däldir öýdýäñmi?<br />
– Ýagşy... – ýylan adamçylyk etdi, – men garaşmaga taýyn, ýöne sen<br />
ýurduñ syýasaty üýtgän bolsa bildiñmi? Üç adam bir wagtda görnüşe<br />
çagyrylýar...<br />
– Nädip üýtgesin? – Hyrly Durgur hötjetlik etdi. – Ol syýasat meniñ<br />
goşgularyma esaslanýar, onsoñ ol mensiz nädip üýtgesin? Men<br />
düýnden bäri täze goşgy ýazamok, öñki ýazanlarymy zerli syýa bilen<br />
aklama göçürdim! – ol ýukajyk nepis matadan tikilen salkyn ak<br />
balagyny ýokaryk çyzgap, aýaklaryny ýaýratdy. – Men ýüñi ýeten<br />
şahyr, oýun eden, soñra öküner.<br />
Çöpüriñ ysyndan eýmenen Musanyñ bady gaçañkyrlady.<br />
– Men siziñ kitaplaryñyzy höwes bilen okaýan. Siz beýik.<br />
– Men ony bilýän. Bu hakynda basym jenap ýoldaş Prezidentiñ<br />
ýörite karary çykjak. Onsoñ meniñ duşmanlarym bu hakykaty hiç<br />
haçan şübhe astyna alyp bilmez. Men olary Taryh muzeýinde<br />
çüýrederin!<br />
– Beýle ganym daraşar ýaly duşmanlaryñyz size näme ýamanlyk<br />
etdi? – ýylan Köşk şahyrynyñ köpükläp duran erinlerine eýmençli<br />
seretdi.<br />
326
– Olar edebiýat meýdanynda meniñ aýagyma çolaşýarlar, okyjylaryñ<br />
ünsüni bölýärler.<br />
– Bäsdeşleriñi ýok etmek adalatsyzlyk bolmazmy?<br />
Köşk şahyry ýogyn barmagy bilen gürrüñdeşine ”gulagyñy tut!”<br />
diýen üm etdi:<br />
– Bu dünýäde adalatsyzlyk şeýle bir kän welin, biri artyk ýa-da kem<br />
bolany üçin pelegiñ terezisi öñküsinden beter gyşaraýasy ýok! Eger<br />
meniñ ýerimde olaryñ özi oturan bolsa, olaram meni ýok ederdi. Hiç<br />
kes Köşgi diñe şygyr bilen güýmäp bilmez. Köşge tragediýa-da gerek.<br />
Umuman, şahyrçylyk diýeniñ kyn hünär, ýöne meniñ üçin däl, sebäbi<br />
men çöregi şygyrdan iýýärin. Men onuñ inçe tilsimini ir ele aldym: ilki<br />
adamyñ ýüregini awatmagy, soñra-da şygyr düzmegi öwrendim.<br />
Onsoñ hemmesi taýyn boldy duruberdi. Eger siz şahyrçylyk etmekçi<br />
bolsañyz, hökman meniñ ýanyma geliñ, baş üstüne, men öwredeýin.<br />
Bu kyn däl, men indi halk şahyrlaryny ýetişdirmek bilen<br />
meşgullanýaryn. Halk şahyry üçin kapyýa, bogun sany hökman däl,<br />
goşgynyñ temasy möhüm. Şuña düşünseñiz tiz ösersiñiz.<br />
Biziñ maşgalamyzda kakamyñ aýdany – aýdan, diýeni – diýen<br />
ýerindedi. Bir gün ol maña: ”Men seni şahyr etjek” diýdi. Men uzyn<br />
gije aglap çykdym, ýöne nirä gaçyp gitjek: kakam aýtdymy – gutardy!<br />
Ertesi ol maña goşgy düzmäni öwreder ýaly şäherden birini hakyna<br />
tutup getirdi; ol pes boýluja, tyñkyja, gözleri zordan açylýan, depip<br />
oýnabermeli bir ýumşajyk şahyrjykdy; kakam ony demirýol<br />
wokzalyndan tapypdyr; başga ýerden paýtagta gelýän şahyrlaryñ<br />
wokzalda ýa-da bazarlarda ýatyp-turýandygyny kim bilenok; kakam<br />
iliñ içini özünden gowy bilerdi, onuñ zehinsiz adamyny hakyna<br />
tutmajagy belli; onsoñ ol şahyr iýýän çöregini ödejek bolup, maña<br />
goşgy düzmegiñ syrlaryny öwretdi, kakam bolsa, näme hakda<br />
ýazmalydygyny. Ol maña: ”Häkimiñ ýüzünde nur görüp bilseñ, hiç<br />
haçan hor bolmarsyñ!” diýip sargady. Men onuñ diýeninden<br />
çykmadym, şonuñ üçinem hor bolmadym.<br />
– Entekler ömür uzakdyr – ýylan sypaýyçylyk etdi, – görjegiñiz<br />
öñüñizdedir…<br />
327
Köşk şahyrynyñ gulagy diñe bir adamynyñ gepini eşitmäge<br />
uýgunlaşansoñ, ol häzir gürrüñdeşiniñ diýenini alga almady,<br />
özüniñkini dowam etdi.<br />
– Ana, meniñ çagalygym şol garynlajyk şahyryñ garnynyñ üstünde<br />
geçdi. Sapak şundan ybaratdy: ol arkan ýatan ýerinde goşgy okardy,<br />
men ony diñläp, soñra gaýtadan düzerdim. Soñra onuñ äheñi meniñ öz<br />
äheñim bolup çykdy, emma ol deýýus muny boýun almasa nädersiñ!<br />
Meni ogurlykda aýyplajak boldy. Onsoñ onuñ ömri kelte boldy.<br />
Emma poeziýa söýüjiler muña gynanan däldirler, gynanmazlaram:<br />
olar üçin esasy zat adam däl, poeziýa!<br />
– Bu siziñ poeziýa bolan ägirt höwesiñizden habar berýär – Musa<br />
ýaramsaklady.<br />
– Eýsem näme! – Hyrly Durgur badamjan dodaklaryny giñden açdy.<br />
– Eger şeýle bolmasa, men bu derejä ýetermidim? (Ol haşamly diwara<br />
altyn ýüzükli barmagyny çommaltdy.) Men nire, bärleri nire? –<br />
birdenkä ol azajyk gussa batdy, şonda onuñ gyýkmakdan ullakan gara<br />
gözlerine nem çaýyldy, emma basym özüne geldi, gözlerinde gussanyñ<br />
ýerini eýelän ýukajyk ýigrenç örtgüsi munda güman goýmady. – Men<br />
maksadyma ýetdim, kakam pahyr bolan bolsa, gör, ol nähili<br />
begenerdi! Emma kütek hem tüntaw, samsyk hem gödek halkyñ,<br />
içigara, wenezzyna adamlaryñ, biparh hem bitertip mähelläniñ meniñ<br />
ýazýan inçeden nepis, duýgur, ter-tämiz meñzetmelerimden, täzeçe<br />
ulanylan sözlerden, bu yzagalak poeziýa düýbünden ýat söz<br />
düzümlerim, bärde menden öñküleriñ hiç biriniñ ulanmadyk<br />
aýlawlaryndan doly naýbaşy döredijiligimi ýazyp başlan badyma<br />
ykrar etmändikleri zerarly kakam pahyr aýny ýaşynda ýigrenjiniñ<br />
gurbany boldy, ol dünýäniñ bolşuna çydamady, ejemiñ ýüregi berk, ol<br />
entegem bar.<br />
Musa bu gaýgyly hekaýaty eşidip, tes-tegelek gözleriniñ gus-gury<br />
ýaşyny syldy. Hyrly Durgur Musanyñ özüne ýakyn syrdaş bolup<br />
biljekdigini derrew syzyp, goltugyndaky kagyzlaryny şagyrdadyp, ony<br />
bagryna basdy. Musa bu äpet şahyry garsa gujaklap, çekgelerine<br />
ýelmeşen gulaklaryny onuñ şapbat ýaly gulaklaryna gezegine oýkady.<br />
Dogrusy, onuñ ullakan gulaklaryna gözi gitdi: nähili ajaýyp gulaklar!<br />
Beýle gulaklary bolan şahyr hiç haçan hor bolmaz. Onýança Firez<br />
328
Razan Atdaş-da gelip, bulary gujaklady. Içki jaýdan çykan Larin<br />
bularyñ ýürekdeş dostlara öwrülişlerine keseden guwanyp kän durdy,<br />
ýöne ahyrsoñy:<br />
– Sizi jenap ýoldaş Prezident çagyrýar! – diýmese, dagy alajy<br />
galmady.<br />
Olar üç tirkeşik bolup goltuklaşyp içki jaýa girdiler, bosagadan ätlän<br />
batlaryna jenap ýoldaş Prezident olary bilelikde bagryna basdy.<br />
– Meniñ goçaklarym! – ol bozuldy. – Men öz halkymyñ<br />
adamlarynyñ hemmesiniñ şeýdip, ikiden-üçden gujaklaşyp<br />
gezmeklerini ölemen küýseýän, aslynda bu meniñ baş arzuwym. Men<br />
size garaşsyzlygy diñe asudalyk höküm sürsün diýip alyp bermedimmi<br />
näme?<br />
– Biz garaşsyz boldukmy? – Firez Razan Atdaşyñ gujagyndan<br />
zordan sypan badamjan dodakly şahyr begenç bilen gygyrdy. – Biz<br />
indi garaşsyzmy? Siz bizi garaşsyz etdiñizmi?<br />
Ýylan bu şahyryñ söz ulanyşyna señrigini ýygyrdy, emma şahyrlar<br />
şeýle gürlemelidir öýdüp, señrigini ýazdy. Hyrly Durguryñ begençli<br />
sesi diwarlary milli nagyş bilen bezelen gupbaly Köşgüñ içini<br />
göçüreýin diýýärdi; jenap ýoldaş Prezident oña ”ýuwaş” diýmedi,<br />
çünki onuñ bu täzeligi Hyrly Durguryñ sesi bilen dünýä ýaýasy<br />
gelýärdi, nämä göwni ýetmese-de onuñ Hyrly Durguryñ agzyna göwni<br />
ýetýärdi, şonuñ üçinem ol ”heýjan elek! jan elek!” diýip bökjekläp<br />
ýören agzy ullakan şahyry gujaklap, mähirli seslendi:<br />
– Öten agşam men bir düýş gördüm, gaty gowy düýş. Düýşümde bir<br />
gyzyl kekeç owadan horaz, kekeji-de biraz gyşyk, o diýen bir gyşygam<br />
däl-de, çalaja gyşyk, ýelekleri reñbe-reñ, şeý diýilýä dälmi edebi dilde,<br />
Hyrlym? – jenap ýoldaş Prezident öz gepinden göwnühoş ”loh-loh”<br />
güldi, Hyrly Durguryñ arkasyny sypalady, soñ dos-dogry onuñ<br />
gözlerine bakyp dowam etdi: – Ana, şol ýañky horaz bir ýykyk<br />
haýatyñ üstüne çykýar-da, dañ atanyny buşlap, yzly-yzyna gygyrýar.<br />
Men şol horazyñ sesine oýandym, gözümi açsam, başujumda Larin<br />
otyr, ol:<br />
– ”Siz basyrgandyñyz” – diýdi.<br />
– Menem: ”Ýok, men basyrganamak, men ýykyk haýatyñ üstünde<br />
owadan horaz gördüm, bu biziñ ikimiziñ garaşsyzlygymyz bolmaly”<br />
329
diýdim... Şeý diýdim dälmi, Larin? – Larin başyny atdy. – Ana,<br />
onsoñ, Larin ikimiz oturyp, geñeş etdik, meniñ eziz halkym garaşsyz<br />
bolmalymy ýa dälmi? Mundan beýläk men öz eziz halkymy kesekä<br />
depgiledip biljek däl, şeýle dälmi, Larin? – Larin açyk gapydan<br />
boýnuny uzadyp, mylaýym ýylgyrdy, baş atdy. – Şu günden beýläk<br />
biz garaşsyz! Men eýýäm degişli Permana gol çekdim, Larin ony<br />
tertibe salyp, halka ýetirer. Ýöne päliýamanlaryñ eline düşäýmez ýaly,<br />
belki-de, häzirlikçe ol ony öz demir sandygynda saklar. Bilmedim.<br />
Nämüçin men şeýle ownuk-uşak zatlar üçin kellämi<br />
agyrtmalymyşym?! Meniñki – Permana gol çekmek, galany Lariniñ<br />
işi. Ine, Hyrlym, indi ikimiz garaşsyzam bolduk! – jenap ýoldaş<br />
Prezident Musadyr badamjan dodakly agzy ullakan şahyrynyñ<br />
arasyna girip, olary üýtgeşik gujaklady.- Indi näme etsek – öz<br />
elimizde. Hiç kim bize ”edýäniñ näme” diýip bilmez, çünki biz<br />
garaşsyz! Eşidýäñmi, Hyrlym, biz garaşsyz! – soñra ol uly alada<br />
galyp, öz şahyrynyñ goltugyndaky kagyzlara seretdi. – Döredijilik<br />
nähili? Agşam näçe goşgy ýazdyñ?<br />
– On goşgy ýazdym, dokuzysy – naýbaşy, biri-de – gowy. Iki sany<br />
makala-da ýazdym; biriniñ ady ”Tupan asyry”, beýlekisiniñki: ”Jon<br />
Lennon”.<br />
– Jon Lennon diýýäniñ kim bolýar? – diýip, jenap ýoldaş Prezident<br />
alada galyp sorady. – Olam Ýazyjylar guramasynyñ agzasymy?<br />
– Ah, jenap ýoldaş Prezident! – Hyrly Durgur badamjan<br />
dodaklaryny süýjedip ýalady. – Siz niçiksi hoşniýetli adam! Siz öz<br />
merhemetiñizi bütin dünýä çaýmaga höwesek. Eger-de Jon Lennon<br />
diri bolan bolsa, bu günki gün, gör, ol niçiksi sylaga ýetjek ekeni!<br />
Onuñ siziñ eliñizi öpmegi özüne bagt saýjagyna men birjik-de<br />
şübhelenemok. Arman, ol iñlis öldi. Meniñ poemam siziñ ölmezýitmezligiñize<br />
bagyşlanan, Jon Lennon bu ýerde ýöne bir perde, şol<br />
perdäniñ añrysynda Siziñ gahrymançylygyñyz ýaýbañlanýar!<br />
– Sen onda bularyñy agşama çenli kitap edip çykart, agşamlyk Enar<br />
ony maña okap berer; häzir men gyssanmaç, köwşümi geýdigim<br />
Kuweýte gitmeli. – ýanyndakylar onuñ aýakýalañaçdygyny görüp<br />
galdylar... – Meniñ öz garaşsyz döwletimi Kuweýte meñzedesim<br />
gelýär, Kuweýtiñ soltany muña garşy däl. – soñra ol Musa garşy<br />
330
ymykly aýlandy – Musa, Larin ikiñiz agşama deñeç garaşsyz<br />
döwletimiziñ Konstitusiýasyny ýazyp goýuñ, Larin eýýäm başlandyr,<br />
ikiñiz dowam ediñ-de gutaryñ, ertir men gelip, gözden geçireýin, şol<br />
bada-da ile jar ederis. Halkara praktikasyna görä, Konstitusiýanyñ<br />
teksti kabul edilmezinden öñürti ýazylmaly, şeýle dälmi, ýoldaş Larin?<br />
Larin edep bilen ýylgyrdy.<br />
– Edil özi, men ony eýýäm gutaryp barýaryn.<br />
– Konstitusiýany şeýle bir şahyrana ýazmaly... – jenap ýoldaş<br />
Prezident dostlaryny gujaklap, joşgunly gürledi, – ýagny meniñ öz<br />
halkymy nähili gowy görýändigimi bütin dünýä bilmeli! Onsoñam<br />
söýgüli halkymyñ islegine görä, meniñ heýkellerimiñ sanyny günübirin<br />
on, ýok ýigrimi esse artdyryñ. Çünki heýkel bolmadyk ýerinde döwlet<br />
ýokdur! Eý, Tañrym, nämüçin men ýat ýurda elim boş gitmeli?<br />
Garaşsyzlygymy yglan edenime eýýäm, gör, näçe sagat geçdi, meniñ<br />
bolsa, entegem öz alnyma Konstitusiýam ýok. Beýle ýagdaýa ýol<br />
berip bolmaz. Biz wagty eşrepi ýaly tutmalydyrys!<br />
– Lepbeý.<br />
– Diýmek, ol taýynmy ýa-da ýok?<br />
– Elbetde, taýyn, jenap ýoldaş Prezident. Men ony öten agşam düzüp<br />
goýdum!<br />
– Edil şu wagt meniñ kelläme bir zat geldi. Ol şol ýerde barmy?<br />
– Hawa. Men ony ”Jenap ýoldaş Prezidentiñ çäksiz ygtyýarlygy”<br />
diýen bölüme girizdim: ”Jenap ýoldaş Prezidente we onuñ döwletine<br />
dil ýetirmek gadagan. Bu kanuny bozana we onuñ dogangaryndaşlaryna<br />
berk çäre görülýär.”<br />
– Meniñ söýgüli halkyma beýle rehimsiz daraşma, Larin. Garşydaş<br />
artsa, meniñ özüme elim degmez.<br />
– Biziñ iñ uly duşmanlarymyz garşydaşlarymyz däl. Meniñ<br />
ynjalygymy gaçyrýanlar – tarapdarlarymyz. Olar edil ýylan kömelegi<br />
ýaly köpelýärler. Bu, elbetde, döwlet syýasatynyñ we ykdysadyetiniñ<br />
añrybaş oýlanyşykly alnyp barylýandygyny tassyklaýar. Ýöne erbet<br />
ýeri tarapdarlarymyzyñ hemmesine-de çörek gerek. Aýagulag dileýäni<br />
haýsy, jaý diläp ýatany haýsy! Işdäleri edil kyrk otuna ýatan<br />
gurçugyñky ýaly, öñüne oklanyñy sümrüp barýarlar. Döwletiñ býujeti<br />
331
olaryñ agramyny göterenok, gazna gutarnykly tozjak. Bu problemany<br />
çözmek üçin men garşydaşlarymyzyñ we başgaça pikirlenýänleriñ<br />
sanyny ýene birneme azaltmagy teklip edýärin. Deñagramlylyk üçin.<br />
Aslynda garşydaşyñ ýok ýerinde tarapdar nämäniñ alnyndan?<br />
– Ýöne ägä boluñ, men eýýäm taryha giren adam, agzyboşlara ýal<br />
bolmañ: asudalyk isläne asudalygy bozan, garaşsyzlyk isläne<br />
garaşsyzlygy bozan hökmünde çäre görmek – biziñ mukaddes<br />
borjumyzdyr. Bir süri edip, men ýazyjy-şahyrlary oýnamaga<br />
ýallamok, olar iýenlerini ödemeli bolarlar! Olary Hyrla tabşyr-da,<br />
özüñ döwlet işi bilen bol. Hany Musa? Ony gözden salma.<br />
– Ol Konstitusiýany halkymyzyñ milli ruhuna ýugurýar. Göwnüme<br />
bolmasa, Musa bu ugurdan örän ýiti, onuñ ”Ululary sylamak” diýen<br />
bölümi ýazyşy göwnümden turdy. Tapýan zadyna seret: ”Ýurduñ<br />
ýaşlary öñünden çykan sakgalla gürrüñsiz boýun sunmalydyr, ulynyñ<br />
aýdany ýaşkiçä kanundyr.” Nähili görýäñiz? Tüýs bize gerek kanun:<br />
hem düşnükli hem halkyñ öz ruhundan dömüp çykan. Sakgallylar-da<br />
– siziñ gullaryñyz. Diýmek, indiden eýläk biziñki, ýagny siziñki –<br />
hezil! Ulynyñ diýeninden çykyp, biziñ söýgüli çölümize ýat düşünje<br />
getirjek bolan bulagaýy it dek pislemäge ýol açyk. Aksakgallary<br />
ajykdyrmasak, galany hiç.<br />
– Olarda näme işdä bar, bäş-üç sany añkasy aşan gojany doýrup<br />
bilmedik döwletden döwlet bolmaz. Onsoñam Diller institutym işläp<br />
dursa, men öz halkym bilen her günde-de Maslahat geçirmäge taýyn.<br />
Onuñ näme zyýany bar?<br />
Ol elindäki kitaby Lariniñ öñüne oklady. Kitabyñ daş ýüzünde:<br />
”Daşary ýurtly ildeşlerimiziñ folklory” diýen ýazgy lowurdaýardy.<br />
Has aşakdaky ”Halk döredijilik öýi” diýen sypaýy bellige gözi<br />
düşende, Larin ýylgyrdy.<br />
– Men bu oglanlaryñ zehiniñ öýjügidigini görenimden bildim. Gaşlak<br />
öz işiniñ ussady, onuñ eline düşen özüñ bolma... Aksakgallar<br />
meselesinde meniñ diýýänim: goltuklaryna bir zat gysdyrmasañ, olar<br />
Halk Maslahadynyñ bolup geçendigini ertesi unudýarlar. Akly çaşan<br />
gojalar-da. Düwünçek bermeseñ, hiç zat ýatlarynda galanok, öýlerinede<br />
gidesleri gelenok. Bu ýurtda Azyýany gaýtadan gurmak bize añsat<br />
düşjek däl, para berip tozup gitmesegem biri...<br />
332
– Käşgi biziñ başga çykalgamyz bar bolsady... Kofe!<br />
– Jenap ýoldaş Prezident, ilerki goñşularymyz size ýörite çaý demläp<br />
iberipdirler – gözüñe söweýin guşdyrnak çyn çaýy! Meniñ diýenimi<br />
etseñiz, çaýdan daşlaşmañ, ýüregiñiz çydamaz. Ewropanyñ<br />
harytlaryny ýurda goýberseñiz, olaryñ yzy bilen ol ýeriniñ düzgünleride<br />
bu ýere geler. Bilip goý: ilki zat gelýär, soñra-da – ýat düşünje.<br />
Günbataryñ başyndan inen belalardan sizi diñe ol ýurtlara belet kişi<br />
gutaryp biler. Atam pahyr meni ol ýerde okatmak üçin ruhuny şeýtana<br />
bagş etmeli bolupdy. Ýöne ol: ”Men munuñ üçin birjik-de ikirjiñlenip<br />
durmadym. Sebäbi başga bir alyjy-da üýşüp ýatanokdy” diýipdi. Men<br />
Günbatary halamok. Sebäbi ol ýerde adamlaryñ hemmesi deñ<br />
hukukly. Eýsem özüni sylaýana şundan beter kemsitme nämä gerek?<br />
– Şoña düşünýänleriñ hemmesi biziñ dostlarymyz. Azyýany ýitirdigi<br />
– Ewropanyñ özüni ýitirdigidir. Sensiz men näderdim, Larin... –<br />
jenap ýoldaş Prezident Larini özüne garşy çekip, onuñ ýylçyr<br />
depesinden duýdansyz öllenen dodaklary bilen taýly gezek ogşady.<br />
Lariniñ añrysy bärisine geldi. Ol elýaglygyny çykaryp, duýdurman,<br />
depesini süpürdi, özüne zor salyp gürledi.<br />
– Ah-hem... siz... özüñiziñ niçiksi beýikdigiñize gadyr goýañzok –<br />
adamlary ýygy-ýygydan ogşaýarsyñyz. Munyñyz tarhandökerlik<br />
bolýar. – soñra ol ätiýaçdan öz gepini ýuwmarlady: – Ýöne men size<br />
düşünýän, siz edil dünýäniñ özi ýaly köptaraply. Gezek maña galanda,<br />
men öz ynamyma gulluk edýärin: ”Her bir demokratiýa öz gullaryna<br />
mätäçdir” diýen akyl hiç haçan könelmez. Demokratiýa näçe kämil<br />
boldugyça, öz gullaryny şonça-da uzakdan tutunýar. Diýmek, halkyñ<br />
tabynlygy biziñ ikimize deñ gerek. Ikimizi diñe ölüm aýryp biler.<br />
Şundan añrysyny planlaşdyrmak – ýöwsellik bolar.<br />
– Ah, Larin, dünýä dursun, sen dur! Men seniñ şanyña başga<br />
näme diýeýin? Men özümiñ bir agşamy şahsy durmuşym üçin<br />
mähriban halkymdan ogurlamaly boljagyma utanýaryn, ýöne<br />
nädeýin, menem adam ahbetin!<br />
333
17. Ogurlanan agşam<br />
Bagtlylaryñ nämüçin özleriniñ bagtlydygyny düşündirip bilmeýşi ýaly,<br />
betbagtlar-da özleriniñ nämüçin betbagtdygyny düşündirmekden<br />
asgyn gelýärler. Olar bu hakynda diñe pikir öwrüp bilerler. Eýsem<br />
bagtyñ hem betbagtlygyñ gözbaşy nirede? Muny nädip bilmeli?<br />
Çäklendirilmedik häkimlige ymtylan we bu kötel ýolda adamlara<br />
ynamyny ýitiren, iñ soñunda-da ýalñyz galan kişi öz ruhundan daş<br />
düşmezmi? Iru-giç özüni geçmişden hem geljekden agtaryp,<br />
töweregine aljyraññy garanmazmy?..<br />
Jenap ýoldaş Prezidentiñ şahsy durmuşy ugruna barmady, belki,<br />
şondandyr ol gitdigiçe adamlardan özüni saýlap, nazaryny belentlige<br />
gönükdirmegi endik edindi. Gökde gijesine ýyldyzlar, Aý, gündizlerine<br />
– Günüñ otly halkasy görünýär. Ýyldyzly asman ony gitdigiçe beter<br />
özüne çekýär, ýere seretse, ýüregi gysýar, eýsem ýerde gözüñ<br />
äginerlik näme bar? Adamlar ony barha beter irizýärler. Ýalñyz<br />
galanda, ol öz kalbyny nähilidir bir adatdan daşary, köki ýerden<br />
uzakdaky güýjüñ gurşap alýandygyny syzýar, hyýalynda arşyñ<br />
gatlaryna çykýar. Göwnüne bolmasa, ol ýerdäkiden tapawutly, başy<br />
ölümlileriñ hiç haçan şaýat bolup bilmejek güýçleri bilen goşulyşýar.<br />
Käte-de, tersine, göwnüne bolmasa, Ýeriñ üstünde onuñ bir özi adam,<br />
beýlekiler – mör-möjekden enaýy däl, ownuk bolup görünýärler.<br />
Garaz, her niçik bolanda-da, öz oýlarynda oña adamlary özi bilen deñ<br />
derejede goýmak barha kyn düşýär. Bu jedelsiz, üstesine-de bu<br />
duýgynyñ güýçlenmegi dowam edýär. Soñky döwürde ol adamlardan<br />
gitdigiçe beter ýadaýar, olar öz irginsiz talaplary bilen onuñ<br />
degnasyna degýärler. Dogrusyny aýtsañ, bu meselede ol öz<br />
dostlaryndan duşmanlaryny has eý görýär. Duşmanlar hakynda<br />
gündelik hem juda köp gürrüñ edilýändigine garamazdan, ol olar bilen<br />
seýrek ýüzbe-ýüz bolýar, duşmanlary oña artyk ýük däl, olar emelsiz,<br />
nalajedeýin, diñe ýüregiñi awatmaga mynasyp! Dogry, bir wagtlar ol<br />
öz garşydaşlaryndan öler ýaly gorkardy, olary mekir, hilegär, güýçli,<br />
atyşmaga-tutuşmaga türgen, islendik wagt öz elinden häkimiýedi<br />
gañryp alyp biljek adamlardyr öýderdi. Emma munuñ beýle däldigini<br />
334
indi ol anyk bilýär. Olar indi onuñ ýüreginde añry gitse – ýigrençli<br />
goşançlyk duýgusyny oýarýarlar. Eger ol jenap ýoldaş Prezident<br />
bolmadyk bolsady, onda, belki mätäçlere haýyr-yhsan kömegini<br />
edýänleriñ arasyna goşulardy, şonda, belki, ol öz syýasy<br />
garşydaşlaryna-da, başgaça pikirlenýänlere-de ýagşylyk etse ederdi.<br />
Ýöne häzir onuñ muña ne wagty bar, ne-de islegi. Öz duşmanlarynyñ<br />
häkimiýede däl-de, eýsem adamkärçilik kömegine has beter<br />
mätäçdigini ol indi gowy bilýär. Onuñ ynjalygyny gaçyrýanlar<br />
duşmanlary däl-de, eýsem atsyz-owazasyz tarapdarlarynyñ sülsady.<br />
Olar ondan iýmit, aýakgap, geýim-gejim hantama, gündelik ondan<br />
nämedir bir zada garaşýarlar, kellesini agyrdýarlar, wagtyny alýarlar.<br />
Onuñ bolsa, bar zady undup, arşyñ gatlarynda perişde kimin erkin<br />
gaýyp ýöresi gelýär, ýerdäki aladalaryñ öz aýagyna duşak bolmagyny<br />
islänok. Gepiñ keltesi, onuñ bagtly bolasy gelýär. Ýöne erkek<br />
tohumynyñ içinden diñe seni saýlap tutan wepaly aýalyñ gyzgyn<br />
söýgüsi bolmasa, nädip bagtly boljak? Ýerdäki Hudaýyñ ornunda<br />
oturyp, ol başy ölümlileriñ arasyndan beýle saýlantgysyny nädip<br />
tapmaly? Asla bu mümkinmi? Belli däl, ýöne onuñ synanyşyp göresi<br />
gelýär. Şonuñ üçinem ol bu gije ýene Enara garaşýar. Belki-de,<br />
ahyrsoñy onuñ bagty getirendir? Iñ bolmanda häzire çenli-hä Enar öz<br />
janyndan gorkup onuñ düşegine girýändigini syzdyranok. Ol hem<br />
näzik folklor tansçysy, hem onuñ sessiz-üýnsüz gyrnagy, hem suýasy<br />
pikirdeşi bolup biljege meñzeýär. Belki-de oña töweregindäkiler üçin<br />
öñküsi ýaly Hudaý derejesinde galyp, şol bir wagtda-da bu aýal bilen<br />
panynyñ iñ gizligin aýşy-eşretlerini boýlap, olardan adaty<br />
adamlaryñky ýaly lezzet almak bagty miýesser eder? Ýañy ýüzi<br />
ýyrtylan bu ýaş maşgala oz näzikligi, ýakyp-ýandyryp barýan ody,<br />
agraslykdan – alçaklyga, salykatlylykdan – köçe gezen jenanlara<br />
mahsus utançsyzlyga çenli baryp ýetýän, soñra-da, gerek bolsa,<br />
derrew ýene yzyna öwrülip duran gylygy bilen onuñ ýüreginiñ<br />
özgelere başartmadyk, hiç haçan-da başartmajak çuñluklaryna<br />
aralaşmagy başardy. Başdan-aýak gymmatbaha nepis eşik geýnip, ýada,<br />
tersine, näzik tenine ”üf!” diýseñ, ülkeden aşjak añrysy görnüp<br />
duran matadan gysgajyk köýnek iltäp, çöl jereniniñ seýkin basyşyny<br />
edip, öñünden kemsiz taýynlanan türgen hereketleri bilen golaýlap<br />
335
gelende, birdenkä-de, sen-men ýok, egni köne-küşülli, gedaý aýalyñ<br />
sypatynda öz öñünde peýda bolanda, onuñ hut demi tutulýar.<br />
Ýüreginde harasat gopup, ýönekinden hiç haçan üsti açylmajak,<br />
başbermez, bulanyk duýgulary bäriligine ýagty dünýä garşy dyzaýar.<br />
Eger-de Enar gitdigiçe onuñ mähriban enesi, mukaddes Gursoltana<br />
meñzäp gidip oturmadyk bolsady, onda ol onuñ ýüreginiñ düypsüz<br />
çuñluklaryna aralaşyp bilmezdi, – hökümli hem elýeterli, boýnegiji<br />
hem sypjyk, owadan hem eleşan… – onuñ her bir hereketi jenap<br />
ýoldaş Prezidentiñ kalbyny lerzana getirip, bütin süññüni sarsdyrýar.<br />
Ejesi-de edil şeýle sypatda ebedilik onuñ ýadynda galdy. Çagalyk hem<br />
has soñky düýşlerinde ol elmydama ejesiniñ adyny tutup, yzyndan el<br />
serip galýar, ejesini özünden daşlaşdyryp, sähralyga garşy alyp<br />
barýan atarabanyñ yzyndan tä usurgaýança ylgap, soñra-da<br />
gözýaşyna ezilip oýanýar. Dogrusy, ol düýşünde nämüçin atarabanyñ<br />
ejesini sähralyga alyp gidýändigine düşünip bilenok, hakykatda bu<br />
başgaça bolupdy ahyryn: ejesi ony elinden tutup, şäheriñ çetindäki<br />
ýetimler öýüne getirdi-de: ”Sen şu taýda oýnaber, men derrew<br />
gelerin!” diýip, höre-köşe bilen bir özüni taşlap, hemişelik ýitip gitdi.<br />
Ýöne nämüçindir düýşlerinde ol hergiz arabaly daşlaşyp gidýär,<br />
arabany çekýän atyñ üstünde-de, nätanyş bir murtly erkek otyr, özem<br />
ol kişi gözden ýitmezden ozal, her gezek egniniñ üstaşyry oña<br />
yzgytsyz seredip ýetişýär, gözýaşyna boglup duran kiçijek, ejizje<br />
oglanjygy albassydan enaýy görmeýändigini duýdurýar. Soñra<br />
murtlak aty gamçylaýar, arabanyñ tigirleri jygyldap, zaryn seslenýär,<br />
ol bolsa, ellerini serip ejesiniñ yzyndan ylgaýar: ”Gitme, gal, arabadan<br />
düş! Meni ýeke goýma, men gorkýan!” Ejesi oña düşnüksiz öýke<br />
gatyşykly mähir bilen seredýär, dymýar, iñ soñunda-da: ”Men daýyñ<br />
bilen pata görnüp geljek.” diýip, ýazykly dil ýarýar. Düýşünde ejesi<br />
oña hiç haçan men yzyma gaýdyp gelerin diýip wada berenok, hiç<br />
haçan!..<br />
Ol oglanjykka başyndan geçen zadyñ düýşündäki görýäni bilen<br />
nämüçin tapawutlydygyna hiç düşünip bilenok, ejir çekýär; kellesine<br />
şunça agram salsa-da, murtly daýysynyñ bardygy-da ýadyna düşenok,<br />
ýöne ejesiniñ entek kakasy dirikä, käte onuñ çetine degýäni düýş ýaly<br />
ýadynda: – ”Nämüçin illerde murt bar, sende ýok?”, kakasy: – ”Oña<br />
336
derek meniñ aýalym iliñkiden owadan!” – ”Görsene, aýaly iliñkiden<br />
owadanmyş! Täzelik aýtdy, käşgi men ony bilmeýän bolsam…”<br />
Şondan soñ kakasy onuñ göz öñüne gelenok, ýadyndan çykyp gidýär.<br />
Hojalyk ejesiniñ eline geçýär, ol bolsa: utanjañ hem hökümli, hökümli<br />
hem utanjañ. Düýşünde ol ejesine ”Meni ýeke goýma!” diýip<br />
ýalbarsa-da, hakykatda ol oña ynanyp, ýat ýerde galdy. Emma ejesi<br />
ony aldady, oña dönüklik etdi, gaýdyp yzyna köwlenmedi. Ýat<br />
aýallaryñ biri geldi-de, elinden tutup, ony şondan soñ ençeme ýyl<br />
ýaşamaly bolan nätanyş howlusyna saldy. Bu howluda ol aç ölmedi,<br />
ýöne, gören güni-de ýok: özi ýaly enesiz-atasyz oglanlaryñ arasyna<br />
düşüp, itiñ art aýagyndan suw içdi! Özünden ekabyrlaryñ hyzmatyny<br />
etdi, işi jorap ýuwmak, iliñ ýorganyny ýygnamak boldy, ýumruklap,<br />
içkisini ýuwduranam tapyldy, ol, elbetde, boýun egmejek bolup gördi,<br />
ýöne, kötek güýçli bolsa, ýüñ gazyk ýere gitmezmi?<br />
Bu ýat öýde oña dözmezlik eden diñe başda elinden tutup howla<br />
salan aýaldy, düýşürgäp, ýakasyny gözýaşyna ezip turanda, käte onuñ<br />
başyny sypan ýene şol boldy. Ol ony dura-bara ejesine meńzetdi, ońa<br />
imrikdi, ýöne asman gözli bu mährem aýal-da, has sońrak Larine<br />
öwrülip dolanyp gelmek üçin, bir günden bir gün onuń durmuşyndan<br />
sessiz-üýnsüz gaýyp boldy. Emma tä şoña çenli ol öz galagoply<br />
düýşleri hem ony eljiretmezine tutan durmuş bilen ýekme-ýek galdy:<br />
düýşünde murtly kişi ejesini ýesir edip, atarabaly äkitse, huşunda<br />
özünden ekabyrlar degnasyna degdiler. Netijede onuñ gözünde<br />
güýçlüden hemişelik gorky galdy, onsoñ ol hiç haçan dagy-duwara<br />
özünden ökdä ynanmady, ynamsyzlygyñ – gorka, gorkynyñ ýigrenje<br />
öwrülmegi kynmy nä?<br />
Çagalyk düýşleri ony şindi-şindem yzarlap, gynap ýör, ol<br />
basyrganyp, hemişekisi ýaly ejesiniñ yzyndan el serip, gygyryp<br />
oýanmagyny goýanok. Beýle pursatda indi Larin oña enäniñkä<br />
berimsiz mähir bilen garaşyk edýär, başyny sypap, başardygyndan<br />
ýakymly sözler bilen köşeşdirýär. Şeýle pursatlarda ol Larini uçursyz<br />
gowy görýär, ejiz hem goragsyz haýwan balasynyñ tebigy söýgüsi<br />
bilen oña berilýär, ony hossar tutunýar. Jenap ýoldaş Prezident özüniñ<br />
bu söýgüsini Larinden gysganmaly däldigini bilýär, entek Larini bu<br />
söýgi bilen apalaýarka, öñünden sowlup bolmajak gorkynyñ öz<br />
337
aşyndan inmejekdigine gowy düşünýär, diñe bir düşünmegem däl,<br />
muny hut on iki süññi bilen syzýar…<br />
Ejesi-de hiç wagt onuñ ýadyndan çykanok, onsuz bir güni-de<br />
geçenok, ýöne ol onuñ ýadynda bir wagtda: owadan hem betnyşan,<br />
mähirli hem ähdiýalan bolup galypdyr. Şol sebäpdenem jenap ýoldaş<br />
Prezident ony eý görjegini-de, ýatlaman oñjagyny-da,<br />
hudaýlaşdyrjagyny-da ýa-da, tersine, ýere sokjagyny-da bilip bilenok.<br />
Bu onuñ üçin çözgüdi garañky matal. Netijede gursagynda onuñ bilen<br />
baglanyşykly aýdyp-diýip bolmajak güýçli hujuw möwjeýär, bu hyjuw<br />
onuñ ýaşyryn duýgularynyñ jemine öwrülip bilen islendik aýaly<br />
ýakyp-ýandyryp biljek. Enar özüniñ günüñ güni gylyjyñ päkisiniñ<br />
ýüzünde ýöräp ýörendigini, ölüm bilen ýaşaýşyn arasyndan ýol<br />
salýandygyny gümanam edenok…<br />
Bu gije jenap ýoldaş Prezident ýene-de Enara garaşýar. Onuñ öz<br />
ýüregini nämüçin beýle çuññur gozgap bilýändigine häzirlikçe oña<br />
düşünmek kyn. Munuñ üçin wagt gerek. Garradygyça adamynyñ öz<br />
aslyna golaýlaýandygyny, elbetde ol ozal eşidip görüpdi. Ýöne mesele<br />
diñe şundamyka? Enaryñ onuñ öz geçmişini ýatladýanlygyndamyka?..<br />
Edil şol demde Enar eli gyzgyn çaýly çäýnekli Köşgüñ iñ içki<br />
otagynyñ bosagasyndan bärik ätledi, sülmüräp, gapyda eglendi. Bir<br />
wagtlar, ol entek başy päki bilen syrylgy oglanjykka, ejesi – mukaddes<br />
Gursoltan añzakly günler gaşlaryny aýaza çirkizip, öz çagalaryny tas<br />
dilegçiniñ gününe laýyk, garypja agşamlyk berjek bolup, ojakda çaý<br />
gaýnadyp, soñra eli bugaryp duran gyzgyn gara tüñçeli içerik girerdi.<br />
Ol döwürde nirelerdedir bir ýerde aýylganç Jahan urşy barýan ekeni,<br />
jenap ýoldaş Prezident muny soñ-soñlar bilip galdy; belki ony<br />
atasyndan müdümilik aýran-da, eneli ýetim goýan-da şol näletsiñmiş<br />
urşdur? Ah, diñe şeýle bolanlygynda, onuñ ömri, gör, nähili düşnükli<br />
bolardy…<br />
Bu gün aýratyn syrly geýnip, bu topragyñ köne däbine görä, aşaky<br />
dodagyna ýukajyk ýaşmak alan Enar bäriligine garşy ýene birnäçe<br />
ädim ädip, onuñ ünsüni gutarnykly özüne çekdi. Jenap ýoldaş<br />
Prezident kümüş dyrnak alynýanyny gapdala oklap, ejesi, mukaddes<br />
Gursoltanyñ ýylgyrmasyny edip, eli zerli hum çäynekli özüne<br />
ýakynlaşyp gelýän Enara kaýyl galyp seretdi. Birdenkä-de gelniñ<br />
338
elindäki zerli käseleriñ biri ýere gaçyp döwüldi, otaga çyn jäjiniñ<br />
owazy ýaýrady.<br />
Jenap ýoldaş Prezident ýerinden turdy.<br />
– Seniñ eliñden gaçyp döwlen käse bagtyñ buşlukçysydyr, Enar!<br />
Seret, dos-dogry dört bölek: biri Aý, biri Gün, biri men, biri-de sen!<br />
Gel, bileje oýnaly! Iki jäç maña, ikisi – saña... Utanma, gel, bärik,<br />
entegem ýakynrajyk... ana, şeýle... Gel, ikijigimiz döwlet işini edeli.<br />
Bilýäñmi näme, döwlet işinde esasy zat ýurdy dolandyrmak däl,<br />
adamlary aýlandyrmak. Şonda olar sen döwleti dolandyrýansyñ<br />
öýdýärler, düşündiñmi? Ah, meniñ akyllyjam, sen düşünmän, maña<br />
kim düşünsin? Sen pikir etme, men Abady halamok, onuñ ömri kelte<br />
boljaga meñzeýär, men bolsa halys ýasdan iripdirin. Göwnüme<br />
bolmasa, saña golaýlaşdygymça, öz geçmişime ýakynlaşýaryn, sen<br />
meniñ ejeme meñzeş, şeýle bir meñzeş, her göremde inim dyglap<br />
gidýär, ah, meniñ mähriban ejem, mukaddes Gursoltan! Aýagymdan<br />
başla-da, owkalaber, utanma, döwlen käsäniñ gaýgysyny etme,<br />
döwlete ýolbaşçylyk etjek bolsañ, ýiten zada gynanmaly däl, ony<br />
nädip öz peýdaña ulanyp biljekdigiñi pikir etmeli. Ine, meselem, sen<br />
häzir eliñden gaçyryp, tötänden bir käse döwdüñ, şeýle dälmi? Ol<br />
altyn çaýylandy, gymmatdy, ýöne indi oña gynananyñdan ne peýda?<br />
Gowusy, bu hadysany il bähbidi üçin nädip ulanyp boljagyny<br />
oýlanmaly! Nädeñde döwlen jäjiñ owazy ile peýda berer? Tapdym!<br />
tapdym! Derrew Larine ýetir, goý, ol milli telewideniýäniñ aznawur<br />
habarçylaryny çagyrsyn-da, jäjiñ owazyny ýazgy etsin, onsoñ ony<br />
ertir-agşam halka görkezip dursunlar, bu biziñ çäýnek-käsä zar bolup,<br />
agaç susakdan çaý içip oturan halkymyzyñ zerur islegini<br />
kanagatlandyrar. Goý, olaryñ jäjiñ owazyndan gulagy gansyn! Ýöne<br />
özüñ derrew gel, meni garaşdyrma, sen maña öýñüzden mampaza<br />
getirdiñmi? Larin meni mampazasyz goýýar, ol maña düşünenok...<br />
Enar jenap ýoldaş Prezidentiñ islegini şol demde ýerine ýetirdi, soñra<br />
yzyna gaýdyp gelip, haly bukjasyndan bir gapyrjak mampaza<br />
çykardy.<br />
– Size daşky otagda daşary ýurt ilçileri garaşýar.<br />
– Bar, aýt, goý, olar maña ippodromda garaşsynlar. Men ol ýere at<br />
çapyşygyna tomaşa etmäge barjak, şonda işimiñ başymdan<br />
339
agdykdygyna garamazdan, men daşary ýurtly doganlarymyzy kabul<br />
ederin, şeý diý-de aýdaý. Sen olara bir halk tansyny-da edip ber, goý,<br />
göwünleri açylsyn, ýogsam olar soñ bolgusyz gürrüñ ederler.<br />
Bilýäñmi näme, olar meni äsgermejek bolýarlar: ”Ýurduñ bütin<br />
territoriýasyna kontrollyk edip bilenok” diýýärler, ýöne sen muña<br />
ynanma, men olaryñ gözlerine görkezerin! O nähili men kontrollyk<br />
edip bilemokmyşym? Larin bu töhmede basym döwlet derejesinde<br />
gaýtawul berer! Ýöne tans edeñde, ýaşmagyñy açmagyn, ikimiz<br />
hakynda erbet zady pikir etmesinler! Men indi bagta garaşmakdan<br />
ýadadym, seniñ hatyraña öz dünewi döwletimde köpaýallylygy<br />
girizmeli bolarmykam diýýärin. Şonda meniñ öz ýurduma doly erk<br />
edýändigimi hemmeler görer! Üstesine-de, bu meniñ sosial bazamyñ<br />
gerimini giñelder. Ah, meniñ guşjagazym, belki-de, seniñ üçin<br />
köpärlilik girizilse bähbitlidir? Ýöne bu ýurtda saña menden başga<br />
düşünjek bardyr öýdemok. Muña hatda Larinem düşünmez... – ol küti<br />
dodaklaryny Enaryñ gulagyna degirdi, – onsoñ ikimize kimdir birine<br />
añsat aw bolmak nämä gerek? – gelniñ näzik dodaklaryndan aşak<br />
sypyrylan al öýmesiniñ ujuny ala gözleriniñ aşagyna deñeç öz eli bilen<br />
ýokary galdyran jenap ýoldaş Prezident süýji gerindi. – Seni gören<br />
gelmişekler meniñ ýurduma aşyk bolarlar. Tans edip bolañsoñ, edep<br />
bilen epilmegi unutmagyn, bu olaryñ göwnüne aýratyn gowy ýarar,<br />
eýjejigim!<br />
Şondan soñ jenap ýoldaş Prezident agzyna bir gysym mampazany<br />
atdy-da, ýurduñ ykbaly barada çuñ oýa batdy. Enar onuñ halka<br />
gerekli pikirlerini bozman, otagyñ burçundaky gymmatbaha kürsüniñ<br />
içine hem basym bitjek arzuwlaryna boýa-boý çümüp, gözlerini süzdi.<br />
– Oýan, tur, Enar, men ähli meseläni çözüp boldum. Sen, bar-da,<br />
Larine aýt, goý ol ýarym sagatdan meniñ ýurdumda süýrgünortan<br />
bolandygyny hut şu wagt yglan etsin. Projektorlarymyzyñ güýji<br />
günortanyñ ýagtysyna ýetmese, onda ikindin diýäýsin.<br />
Ymgyr gijäniñ içinde, dogry ýarym sagatdan ýurtda günortanyñ zañy<br />
urdy. Ippodroma ýygnanan halk hyñ berýärdi, adamlar bütin görnüşi<br />
bilen gündizligi alamatlandyrýardylar, äpet çyralar gijeligi dyr-pytrak<br />
etmäge dyrjaşyp, oturanlaryñ üstünden sowuk şöhlesini çogdamlap<br />
guýýardylar. Tomaşaçylar özlerine timar bermäge ýetişipdirler, emma<br />
340
olaryñ ýellenen gabaklary ýarygijäni aldamagyñ mümkin däldigini<br />
görkezýärdi.<br />
Mikrofonyñ öñüne geçip:<br />
– Men öz halkymy gowy görýärin! – diýende, güýçli çyralaryñ<br />
aşagyna düşen jenap ýoldaş Prezidentiñ bäbegiñki ýaly ýylmanak<br />
duluklaryndan hemişekisi ýaly äpet der damjalary paýrap döküldi.<br />
Soñra ol öz söýgüsini umumylaşdyrma derejesine deñeç ýokary<br />
göterdi: – Biz, ýagny Bütin dünýäniñ jenap ýoldaş Prezidentleri, öz<br />
halklarymyzy ölemen gowy görýäris, biz olary hiç kime bermeris! Hiç<br />
kes biziñ halkymyzy bizden artyk söýüp bilmez, diñe bozgaklar hem<br />
päliýamanlar biziñ halkymyzy bizden beter söýmäge milt edip bilerler.<br />
Men gije-gündiz Alladan özüme uzak ömür dileýän, sebäp diýseñ<br />
meniñ öz mähriban halkyma uzak ýyllar başyma täç edesim, ony<br />
ýeñişlerden ýeñişlere alyp gidesim gelýär. Ýöne halkymyñ meni gowy<br />
görşi – zadyñ çaky däl, halk meni gözüniñ görejine deñeýär. Ine bir<br />
ýönekeýje mysal, ony size ýurdumyzyñ meşhur folklorçysy Enar jar<br />
eder. Siziñ öñüñizde şöhratly Ena-a-ar!<br />
Jenap ýoldaş Prezidentiñ iñ ýokary hünärli ökde artistleriñ<br />
derejesinde aýratyn dabara bilen yglan eden bildirişi märekäni heýjana<br />
getirdi. Uzyn-uzyn gaty oturgyçlarda ornaşan märeke edil dälirän ýaly<br />
bolup el çarpýardy. Bu şowhun daşary ýurtlulary ukudan açdy.<br />
– Jenap ýoldaş Prezidentiñ örän ýerlikli belleýşi ýaly, biziñ halkymyz<br />
öz ogluny tüýs ýürekden söýýär. Bu mukaddes ippodromda men<br />
halkymyzyñ onsuz bir günem, bir sagadam ýaşap bilmejegini kasam<br />
edýärin! Adamlar ör turup, ýeke-ýekeden hem bilelikde kasam etdiler.<br />
Soñra Enar goltugyndaky haly bukjasyndan bir petde kagyz çykardyda,<br />
dözümli mylaýym ses bilen ýene-de gijeligi böwüsdi: – Jenap<br />
ýoldaş Prezident, Çarwanyñ babadaýhanlary sizi sekizinji suw<br />
baýramyna çagyryp, telegramma iberipdirler. Ynha, olaryñ umumy<br />
çakylygy, ine, bular bolsa, oba adamlarynyñ aýry-aýrylykda ýollan<br />
çakylyklary. Olar iýmän-içmän, siziñ ýoluñyza göz dikýärler. Halk<br />
sekizinji suw baýramyny sizsiz tutmak islänok, olar siziñ nurana<br />
ýüzüñize zar, merhemet ediñ, halkyñ gözüni ýolda galdyrmañ!<br />
Jenap ýoldaş Prezident çakylygy kiçigöwünli kabul etdi:<br />
– Adam öz wagtyndan öñ ölüp bilmez!<br />
341
Soñra hemişekisi ýaly halkyñ gürrüldili elçarpyşmasyndan lezzet<br />
alyp, ol gözlerini süzdi-de, kemsidilen çagalyk döwrüniñ galagop<br />
ýatlamalaryna çümdi. Şonda ejesiniñ özüni idirdedip, ýetimler öýünde<br />
taşlap gaýdyşy, ol ýerde özüniñ ekabyr oglanlaryñ içki geýimlerini,<br />
joraplaryny ýuwup oturyşy onuñ göz öñüne geldi, ”erbet ýuwupsyñ”<br />
bahanasy bilen özüne ýürekbulanç süýkenişleri ýadyna düşende,<br />
hamsykdy, göz ýaşyny sylanyny duýmady: ”Ah, ejem jan, mukaddes<br />
Gursoltan!” diýip, samrady. Bu agyr ýatlamalardan ony märekäniñ<br />
güwwüldisi oýardy.<br />
– Bu tozan näme? – ol gözlerini owkalady. – Çapyp barýanlar atmy<br />
ýa eşek? Hany daşary ýurtly doganlarymyz?<br />
– Bu çapyp barýanlar atlar... – Larin mylaýym ýylgyrdy. – Daşary<br />
ýurtly doganlarymyzyñ aladasyny özüm ederin.<br />
Aýlawa siñe sereden jenap ýoldaş Prezident çapyp ýören<br />
janawarlaryñ eşek bolaýmagynyñ ahmaldygyny güman etdi, ýöne<br />
Larin diýýän bolsa, alajyñ näme, olar hökman atdyr. Daşary<br />
ýurtlularyñ jyñky-da çykmaz, olar Larine boýun. Eşekleriñ atdygyny<br />
we biziñ ýurdumyzda milli demokratiýanyñ gurulýandygyny olara<br />
eýýäm düşündirendir. Eger olar muña düşünseler, bu Azyýa-da,<br />
Europa-da bähbitli bolar.<br />
– Eşek – eşekdir-dä, birden aññyraýsa nätjek: şu çapyşykdan soñ<br />
olaryñ hemmesiniñ agzyna torba geýdiriñ!<br />
Jenap ýoldaş Prezidentiñ gury dodaklary hökümli gozganan dessine:<br />
– Daşary ýurtlularyñmy? – diýip, Diller institutynyñ müdiri<br />
professional alada bilen gyzyklandy.<br />
– Ýok, eşekleriñ...<br />
Gaşlak suslandy.<br />
Şondan soñ eşekleriñ hemmesine iki çapyşygyñ arasynda ýekeýekeden<br />
at derisini geýdirdiler. Ol derileri et kombinatyndan,<br />
bedewleriñ ete geçirilýän ýerinden jenap ýoldaş Prezidentiñ aýagulagy<br />
bilen alyp geldiler. Çapyşykda eşekleriñ haýsydyr biri büdräp<br />
ýykyldy-da, harrylda tutdy, agzy gum garbady, ol dyzyna galjak<br />
bolup, küpürsäp ýatan gumy peşäp, gazap bilen naýynjar hynçgyrdy,<br />
çünki büdrände onuñ agzynyñ sargysy gaçan ekeni. Muny gören<br />
hökümet işgärleriniñ hemmesi betbagt eşegiñ üstüne eñdiler;<br />
342
hynçgyrmasy aññyrma ýazyp ýetişmänkä, gyra çekip, hökümet<br />
adamlary onuñ damagyny çaldylar. Hyrly Durgur eşegiñ<br />
damakganynyñ üstünde tragiki pozada durup, ”Bedew sen!” atly<br />
elegiýasyny ýazdy. Jenap ýoldaş Prezident gullugy çapyşygyñ<br />
dowamynda bu elegiýany aýratyn kitap görnüşinde zerli harplar bilen<br />
neşir etdi, onsoñ Hyrly Durgur ony döwletiñ adyndan daşary<br />
ýurtlulara daşary ýurda äkitmäge ýadygärlik berdi. Myhmanlaryñ<br />
minnetdarlyk bildirjek bolany-da şoldy welin, onýança edil ýerden<br />
çykan ýaly bolup, olaryñ ýanynda saçy tekiz syrylan bir okyjy peýda<br />
boldy.<br />
– Ynanmañ! – diýip, ol ýangynly pyşyrdady. – Men onuñ neşir<br />
etdirýän kitaplaryny okap, akylymdan azaşdym. Onuñ soñky<br />
romanynda, meselem, bir öýde üýşüp jenap ýoldaş Prezidentiñ<br />
saglygyna içip otyrkalar gahrymanlaryñ biri daşaryk buşukmaga<br />
çykýar-da, gaýdyp yzyna gelenok, ýitip gidýär. Men ilki onuñ<br />
haýsydyr bir günäsi bardyr öýtdüm, özüñiz bilýäñiz, biziñ<br />
ýurdumyzda ”Adam wagtyndan öñ ölüp bilmez!” Emma hormatly<br />
ýazyjymyz Hyrly Durguryñ täze romanynda jenap ýoldaş Prezidentiñ<br />
bu beýik ýörelgesi gödek bozulypdyr. Düşünýäñizmi, edebi gahryman<br />
daşaryk siýmäge çykýar-da, ýitirim bolýar! Ýagny, bu gahryman<br />
ýatdan çykypdyr we netijede ol öz çekmeli jezasyny çekmän gutulýar.<br />
Bu barada men eýýäm degişli edaralara hat ýolladym, olaryñ ünsüni<br />
bu aýylganç waka çekmek başardar diýip umyt edýärin, diñe tarpataýyn<br />
ölmesem bolany, meseläniñ düýbüne ýetjekdigime ynanýaryn.<br />
Biziñ ýurdumyzda beýle eden-etdiligiñ bolmaly däldigi anyk, jenap<br />
ýoldaş Prezidentiñ ölmez-ýitmez taglymaty eýsem munuñ mizemez<br />
subutnamasy dälmi nä?!<br />
Okyjy takyr kellesini hartyldadyp gaşady, ýene-de nämedir bir<br />
möhüm zady diýmäge çemelendi, ýöne ýazyjynyñ ondan öýkeländigi<br />
bildirdi, sebäbi onuñ yşaraty boýunça okyjynyñ bokurdagyny<br />
mylaýym owkalap, bu ýerden alyp gitdiler.<br />
Hökümet adamlary daşary ýurtlulara at çapyşygyndan lezzet<br />
almalydyklaryny myhmansöýüjilikli ýatlatdylar. Bu wagt bäsleşik<br />
gyzyşyp, tozan dik asmana galýardy. Tötänden eşekleriñ ýaryşyna<br />
düşen bedewden başga ähli bäsdeşler gezekli-gezegine birinji baýragy<br />
343
aldylar; at janawara beýle bagt ýetdirmedi, sebäbi eşeklerden<br />
saýlanyp, olaryñ syryny açmazlygy üçin oña-da ham geýdirdiler; ol<br />
ham-da oña halys dar bolup, gysyp-gowrup alyp barýardy, onsoñ<br />
bäsleşikde at eşekleriñ tozanyny-da eýgermedi. Çapyşyk gutaransoñ<br />
baryp görseler, at janawar namysdanmy ýa-da eşekleriñ tozanyndan<br />
demigip ölüpdir-de, aýlawda häliden bäri öli atyñ gäbi haltyldap<br />
aýlanyp ýören bolsa nätjek.<br />
Larin daşary ýurt delegasiýasyny alyp, Köşge ugrady. Jenap ýoldaş<br />
Prezident halkyñ arasynda galdy, onuñ öz halkyndan eger bir sagat-da<br />
aýrylasy gelenokdy: at çapyşyk gutarsa, it urşdurar, itler bir-biregiñ<br />
gulagyny-burnuny goparyp, bogazlaryny çeýneşensoñlar, bedenä<br />
geçer, bedeneler güýçden gaçsa, horaz urşdurar! Aýyn bolmasa:<br />
”Gorkmasañ, onuñ gulagyny elle!” diýip, oglanjyklary biri biriniñ<br />
üstüne küşgürer, garaz, gyrlyşdyrara gara tapsa, il içindedir. Jenap<br />
ýoldaş Prezidentiñ öz iti-de ýaryşa goşulýar, onuñ yzgytsyzlygy<br />
görlenden däl, garşydaşlarynda gulak-guýruk goýanok, ýapyşan ýerini<br />
alyp düşýär. Jenap ýoldaş Prezident itine tüýs ýürekden guwanyp:<br />
”Ine, öz duşmanlaryñy şeýle dalamaly!” – diýip gyjynýar, göze<br />
görünmeýän syýasy garşydaşlaryna haýbat atýar, emma it urşy<br />
gutaryp, onuñ daşyny minnetdar mähelle alanda, ýüregi ýumşaşyp: –<br />
”Ýeri bolýar, meniñ garşydaşlarym aç ölse-de bolar” diýen oñşukly<br />
pikire gelýär. Bu wagt welin, ol gabyrdaşyp, gazaply gemrişýän<br />
gazankelle köpeklere tomaşa edip oturyşyna Musadyr Lariniñ daşary<br />
ýurtlular bilen näme gürrüñiñ başyny agyrdýandygyny biljek boldy:<br />
”Larin hiç kimden pes düşmez – ol mañlaýny sylyp, dogup gelýän<br />
Güne seretdi. – Larinsiz, meniñ mermer Köşgümiñ çarwanyñ<br />
çatmasyndan tapawudy nä?!”<br />
– Nämüçin siziñ ýurduñyzda ähli ýerde şol bir perdeden saz<br />
çalynýar, şol bir aýdym ýañlanýar? – daşary ýurtlularyñ biri Köşge<br />
barýarkalar Larinden ätiýaçly sorady.<br />
Larin myssa ýylgyrdy.<br />
– Sebäbi biz eýýäm gerekli sazy düzdük, gerekli aýdymy ýazdyk,<br />
zerur perdäni-de tapdyk. Bize indi diñe täze-täze aýdymçylar gerek.<br />
Näçe köp bolsa, şonça-da gowy. Bu ýurtda adam akyly kesjek<br />
açyşlaryñ hemmesi bireýýäm edildi, indiki ösüş diñe jenap ýoldaş<br />
344
Prezidentiñ gudratyna bagly. Ýagşy... – diýip, ol Köşge gelensoñlar<br />
daşary ýurtlulara ýüzlendi, – siziñ maksadyñyzy bilmek biz üçin örän<br />
gyzykly. Çünki biz garaşsyz hem baky bitarap ýurt, entek aýak üstüne<br />
galýançak, demimizi dürseýänçäk azyndan ýüz ýyl wagt gerek. Men<br />
size bir Gündogar tymsalyny aýdyp bereýin – meniñ öler aşym<br />
Gündogar tymsallary – olarda bize gerek parasat bar. Hawa, ana<br />
onsoñ, ýañky aýdyşym ýaly, ir döwürde Ependi gawun ogurlygynda<br />
garawula üstüni gapyl basdyrypdyr. Sypara ýer galmansoñ, ol<br />
çermegini sypyrypdyr-da, beýlesindäki sygyr lapbyjyñ üstünde<br />
çommalyp oturyberipdir. Añyrdan gelen garawul muny görüp: ”Ýeri,<br />
molla Ependi, günortanyñ garañkysynda bakjada sümsünip ýörmäñ<br />
näme?” diýip herrelende, ol: ”Men meýdan edip otyryn” diýip<br />
çyglypdyr. ”Onyñ sygyr lapbyç ýaly-la” diýip, garawul onuñ üstüne<br />
abanyberipdir welin ol: ”Eýse, sen nä maña adam şekilli meýdan<br />
etmäge wagt berdiñmi!” diýip, aşakdan ýokaryk onuñ üstüne<br />
herrelýärmiş. Biz öz ýurdumyzda demokratiýany ýokary depginde<br />
gurýarys, ynanmarsyñyz, iş şeýle bir gyzgalañly gidýär welin, hatda<br />
käte gülüp kese ýykylaýmaly zatlar bolýar. Ine, meselem, bizde eýýäm<br />
ösen demokratiýanyñ bardygyna garamazdan, entek özümize<br />
demokratik partiýanyñ biledinem çap edip ýetişemzok, agzalyk<br />
salgydymyzy öñki kommunistik biledimiz boýunça töleýäris. Meniñ<br />
sizden ýekeje haýyşym: jenap ýoldaş Prezidente ynanyñ, onsoñ bizem<br />
size ynanarys.<br />
Daşary ýurtlularyñ iñ ýaşy sorag bermän durup bilmedi.<br />
– Aýtsañyzlañ, siziñ ýurduñyzda öñ dine ýnanmak, aýat-töwir<br />
gadagandý, indi ýagdaý nähili?<br />
– Siz piliñ gulagynda uklaýarsyñyz. Biz Hudaýa iñ golaý durýan<br />
partiýa. Bütin kommunistik partiýamyz bolup, ýañy-ýakynda<br />
Mekgäniñ mukaddes gara daşyna mañlaýymyzy degrip geldik. Biz öz<br />
mähriban halkymyza-da bu mümkinçiligi döretmekçi. Ýöne, özüñiz<br />
bilýäñiz, biz entek ýaş döwlet, halkymyzy uçdantutma Mekgä<br />
uçurmaga ykdysady mümkinçilik ýok, şonuñ üçinem biz Käbäniñ gara<br />
daşyny lükgeligi bilen satyn almagy karar etdik.<br />
– Küpür geplemäñ, külli musulmanyñ çokunýan mukaddesligini<br />
ýerinden goparmak bolmaz ahbetin! – diýip, dini başgalar<br />
345
musulmanlarça töwella etdiler. – Käbäniñ üstünden güljek bolmak –<br />
külli günädir. Gözüñiz gapylar.<br />
– Jenap ýoldaş Prezidentiñ Köşgüne getirilmese, indiden eýläk ol<br />
gara daş kime derkar? – Larin ýylgyrdy. – Biziñ pygamberimiz bar,<br />
daşymyz ýok! Enşalla, Alla bizlik bolsa, Mekgäniñ gara daşy basym<br />
bu ýerde gögerer! Onsoñ biziñ ýurdumyz dünýäniñ merkezine<br />
öwrüler. Dünýä sary öküziñ şahynda duran bolsa, biziñ bagtymyz-da<br />
jenap ýoldaş Prezidentiñ merdana eginlerinde, ol öz ömrüni<br />
halkymyza meýletin pida berýär. Garaşsyzlyk paýlananda, öz paýyny<br />
alyp oturyberşindenem siz onuñ niçik garadangaýtmaz adamdygyna<br />
göz ýetirensiñiz. Ol ilki maña: ”Nädeli?” diýdi, menem: ”Gör-dä –<br />
diýdim, – başga çykalga ýok bolaýmasa...” Olam mundan tüýs<br />
serdarlarça netije çykardy, aldy-da ony yglan edäýdi. Ine, indi biz<br />
allanäme garaşsyz döwlet. – myhmanlar iñlislere çalym edip, biribiriniñ<br />
ýüzüne syrly seredişdiler, yzyna gulak asdylar. – Biz öz<br />
ýurdumyzy dünýäde iñ dynçlyk söýýän ýurda öwürmekçi, munuñ üçin<br />
zerur zatlaryñ hemmejesi bizde bar: Halk, Watan, jenap ýoldaş<br />
Prezident – Larin gök gözlerini ýaşyl öwüsdirip, daşary ýurtlulara<br />
dikdi. – Jenap ýoldaş Prezident ýurdumyzy aýylganç baýatmakçy, bu<br />
gizlin syr däl. Ol eýýäm bu ugurdan başarnygyny görkezdi, özi puldan<br />
kösenenok.<br />
– Nädip? – daşary ýurtlular geñ galmakdan geçdiler.<br />
Larin derrew bloknodyna bellik etdi.<br />
– Ýerlikli sorag. Men muny jenap ýoldaş Prezidente ýetirerin.<br />
Doganlyk belligiñiz üçin halkymyz size baky minnetdar bolar.<br />
Daşary ýurtlular garşy bolup durmadylar.<br />
– Şeýlelikde... – Larin Musanyñ ýüzüne ne manyly, ne-de manysyz<br />
seretdi, – geçen hepdäniñ sişenbe gününden bäri, ýok, ýok, çarşenbe<br />
gününden bäri, ”Çarşenbe güni çar tarapa!” diýen pähimden ugur<br />
alyp, biz garaşsyz ýaşap ýörendiris, hezil eken-le, öñ bilmän ýörsek<br />
nätjek! Meniñ bir nakyl aýdasym gelýär, bilýäñizmi, bu ýurtda asyl<br />
nakylsyz bir ädimem ätjek gümanyñ ýok, eýläñem nakyl, beýläñem.<br />
Sişenbe güni garaşsyzlygymyzy almagymyza aksakgallar kes-kelläm<br />
garşy boldular, onsoñ jenap ýoldaş Prezident tüýs halkyñ gursagyndan<br />
çogup çykan hyjuwy gije düýşünde görmeli boldy, menem ony derrew<br />
346
– ýormaly. Ana, onsoñ ertesi bütin dünýä şanly wakanyñ şaýady<br />
boldy. Galanyny, ynha, meniñ egindeşim, hökümetiñ jogapkär işgäri,<br />
garaşsyz ýurdumyzyñ Baş kanunyny milli ruhumyza ýugrujy<br />
komissiýanyñ başlygy Musa Çöli aýdar.<br />
– Biziñ halkymyz aşa gowy halk, ýöne çöli tozdurmasy telek – diýip,<br />
Musa Çöli gapdalyndan geçip barýan çybynmydyr çirkeýe owsun<br />
atdy, ilçiler gozgalañ tapdylar. – Ýöne bu biziñ partiýamyzyñ günäsi<br />
däl, aýry-aýry adamlaryñ günäsi. Aýry-aýrylykda. Çöl hapadan<br />
gömük, içi jandarsyz, iýmitsiz, ýok bolsun basybalyjylar!<br />
– Bu ikisiniñ arasynda baglanyşyk nämeden ybarat? – myhmanlar<br />
aýdylany ýazmaga taýynlyk gördüler.<br />
– Biz aç – ana, baglanyşyk!<br />
– Siz indi garaşsyz, baky bitarap ýurt, ýöne ajykmañyz welin,<br />
gulçulykdan habar berýär.<br />
– Hawa-da, janly-jandar bokurdagyndan birzat ötürmeli-dä.<br />
Gündelik. Adam ogluna aýlyk-günlük, erk-ygtyýaram gerek, diñe<br />
garaşsyzlyk, bitaraplyk bilen oñsa, oña adam diýiljekmi?!<br />
Myhmanlar başlaryny galdyrman, bellik etdiler.<br />
– Biz çykyş ederis.<br />
– Ýöne häzirjek bolup çykyş-ş ediñ, birden biziñ duşmanlarymyz<br />
size-de duzak guraýmasynlar.<br />
– Siziñ duşmanlaryñyz kimler? Aýyplaşmañ, bu bize ätiýaçly<br />
hereket etmek üçin gerek.<br />
– Düşünýäs... Olar bir ýa iki däl, öñüñizden çykan – biziñ<br />
duşmanymyzdyr, ýatyryp sanaberiñ. Biziñ daşymyz durşuna duzak.<br />
Biz olary halamzok. – myhmanlar düşünmeýän terzde eginlerini<br />
gysdylar. – Ýöne häzirjek boluñ, size tor gurup bilmeseler, gelip, ýene<br />
bize azar bererler, biz olara belet, gowusy ş-şol çykyşyñyzy<br />
goýbolsun ediñ! – Musa Çöli ýerinden turup, gepleşik geçirilýän<br />
otagyñ içinde adam ogluna ýat üýtgeşik çeýelik bilen gezim edip<br />
ugrady. – Biz olary tüýs ýürekden günäleýäris! Ş-şäherleşmesek biziñ<br />
indi dagy çärämiz ýok, çöl iýmitsiz galsa, biz eýsem nätmeli?<br />
Imperiýa gowy ýykyldy, ýöne ol tasdanam biziñ üstümize gaýdypdy...<br />
Larin gülümsiredi.<br />
347
– Onuñ aşagyndan çykyp, ýerimize özgeleri iteklemek bize arzan<br />
düşendir öýtmäñ, ýurdy tozdurdyñyz diýip tyýkyramak añsat, ýöne<br />
jenap ýoldaş Prezident bu taýda Azyýany gaýtadan gurmagy başardy,<br />
eýsem çig mala, ýangyja baky mätäç Ewropa ol şondan uly nähili<br />
ýagşylyk edip biler?<br />
– Biziñ Baş-ş-ş kanunymyzda halkymyzyñ iñ pynhan arzuw-islegleri<br />
gizlenendir! – diýip, Musa Çöli myhmanlara kirpiksiz gözlerini dikdi.<br />
Myhmanlar çintgediler.<br />
– Biz şol arzuw-islegleri görmegiñ höwesinde, eýsem olar<br />
nämelerden ybarat?<br />
– Biziñ isleglerimiz jenap ýoldaş-ş Prezidentiñ terjimehalynda şşöhlelenýär.<br />
– ”şeýle dälmi?” diýen äheñde ýylan Lariniñ ýüzüne<br />
ýaramsak seretdi. Larin makullaýyjy baş atdy. – Diýmek, jenap<br />
ýoldaş-ş Prezidentiñ terjimehalyny beýan etmek – bu biziñ<br />
halkymyzyñ isleglerini beýan etmekdir, diýmek, biziñ halkymyzyñ<br />
isleglerine düşünmek üçin ilki bilen jenap ýoldaş-ş Prezidentiñ<br />
isleglerine düşünmeli, ş-şonsuz biziñ ýurdumyzda haýsydyr bir zada<br />
düşünmek mümkin däl, hatda biderek. Ýagny Lariniñ berk belleýişi<br />
ýaly, jenap ýoldaş-ş Prezident biziñ mertebämizi aldy-da, gaýdyp<br />
berdi oturyberdi.<br />
Myhmanlar ýene-de biri-biriniñ ýüzüne seredişdiler.<br />
– Ony ýap-ýañyja siziñ özüñiz aýtdyñyz ahbetin...<br />
– Siz ýalñyş-ş düşünensiñiz, beýle jogapkärli beýannamalary biziñ<br />
ýurdumyzda diñe Larin aýdyp biler! jenaplar, siz meni synap görjek<br />
bolduñyz öýdýän, ýöne men siziñ tutan guşuñyzy bireýýäm ütmän<br />
lak-luk atandyryn, ş-ş-şony berk belläp goýuñ! Diýmek, ş-şeýle...<br />
çölüñ arassaçylygy – kyn mesele, oña düşünmek üçin ilki bilen onuñ<br />
içinde ýaşamaly, demir-beton jaýlaryñ içinde ýaşap, tebigata<br />
düşünmek, ony ýürekden söýmek kyn iş-ş, adamlaryñ çöli ýürekden<br />
gowy görýändigine mende ş-şübhe kän. Üstesine-de, biziñ halkymyz<br />
ençeme asyrlap öz islegini açyk beýan edip bilmän geldi. Onsoñ jenap<br />
ýolaş-ş Prezident aldy-da, halkymyzyñ saýrak diline öwrüldi, indi,<br />
görşüñiz ýaly, biziñem dilimiz bar! Ol dil näçe islese, gepläp bilýär!<br />
– Bagyşlañ, birhili biz sizi sorag edýän ýaly bolduk.<br />
Musa Çöli ulumsy gülümsiredi.<br />
348
– Kän geplemek bilen, düýbünden geplemezlik – des-deñdir, ýagny<br />
ikisiniñ-de netijesi birdir, ynjalyksyzlanmañ...<br />
– Meselem, öñ men dilimiziñ häzir bardygyny bilýärdim. Ýok,<br />
tersine, men onuñ häzir bardygyny bilemokdym-da, onuñ öñ<br />
ýokdugyny bilýärdim. Ýöne eger-de jenap ýoldaş-ş Prezidentiñ<br />
islegleri bolmadyk bolsa, onda biziñ garaşsyzlygymyz-da,<br />
bitaraplygymyz-da bolmazdy. Jenap ýoldaş-ş Prezident nämedir bir<br />
zady islese, bolany ş-şol, ol zat hökman bitäýmeli.<br />
– Jenap ýoldaş Prezidentiñ islegleri nämeden ybarat? – myhmanlar<br />
ýene-de ugrukdyryjy sowal berdiler.<br />
– Diýmek, ş-şeýle... – Musa guraklygyndan ýańa syńraklarynyń<br />
arasy çańjaryp duran süńksüz barmaklary bilen selçeń saçyny<br />
sypalady, gephaltasynyñ düýbüni dörüp, wagt utmak üçin kellesini<br />
ogar-ogar etdi, emma pikirlenmäge däl-de, owsun atmaga görin<br />
kelleden suwytly zat çykmady. – Diýmek, jenap ýoldaş-ş Prezidentiñ<br />
islegleriniñ düýp manysy biziñ halkymyzyñ gursagynda çüýräp ýatan<br />
islegleriniñ açykdan-açyk beýanydyr...<br />
Musa tes-tegelek gözleriniñ jübüt sary monjugyny, bukara düzüwli<br />
gaş tapman, myhmanlara çerreltdi, olar ýüzlerini aşak saldylar,<br />
syrdam boýlaryny büküp, gaşlaryna çenli sap-sary, owadan mawy<br />
gözlerini ýazgylaryna dikip, uzak wagtlyk dymdylar. Larin ilçilere<br />
näme-de bolsa bir maglumat edinmäge kömekleşmek islegi bilen<br />
Musanyñ sözlerini dowam etdi.<br />
– Biziñ geljekki planlarymyz şeýle: jenap ýoldaş Prezident öz ähli<br />
etsem-petsemlerini durmuşa geçirmek üçin Konstitusion meýdan<br />
döretmeli, bu oña öz adyny asyrlarda galdyrmaga ýardam eder. Biziñ<br />
halkymyzda şeýle bir gowy gylyk bar... – ilçiler Lariniñ özlerine juda<br />
meñzeşdigini añladýan garaýyş bilen biri birine seredişdiler, Larin,<br />
hamana, muny duýan ýaly mylaýym ýylgyrdy. – Biziñ halkymyzda<br />
örän gowy gylyk bar: ol: erbetlik Allanyñ emri bilen, gowulyk-da –<br />
jenap ýoldaş Prezidentiñ emri bilen bolýandyr diýip düşünýär.<br />
Erbetligi bendesinden däl-de, Hudaýyñ özünden görmek – bu örän<br />
beýik gylyk! Biziñ halkymyzyñ bu tapylgysyz gylygyndan siz-de öz<br />
halkyñyza äkidiñ, ökünmersiñiz!<br />
Musa Çöli galagop gobsundy, nämedir bir zat diýmse oñmady.<br />
349
– Biziñ halkymyz jenap ýoldaş-ş Prezidentsiz bolmaz, hiç haçan!<br />
Syrdam boýly, gaşlaryna deñeç şypyr sary ýaş ilçi bu aýdylany<br />
bloknodyna belledi, baş atyp, Musa minnetdarlyk bildirdi. Şol wagt<br />
olaryñ ýanyna hökümediñ adamlaryndan ýene biri geldi, bu geleniñ<br />
ýüzi süýrüdi, özi süñklekden deşli, garaýagyz, içki pikiriniñ ýoklugy<br />
daşyndan görnüp duran kişi. Gözleri ne mylaýym, ne-de hyýrsyz.<br />
– Gel, Mätýakup! – Larin ony gapdalynda oturtdy we myhmanlar<br />
bilen tanyşdyrdy: bu Mätýakup, öz adamymyz, görşüñiz ýaly munuñ<br />
süñkbaşy iri, boýy ortadan uzyn, agramy togsan sekiz. Hany, agzyñy<br />
aç Mätýakup, myhmanlara dişleriñi görkez! Ine, dişleri uzyn, dili<br />
kelte, aýdyber, Mätýakup!<br />
– Jenap ýoldaş Prezident size salam aýtdy!<br />
Mätýakup äpet aýalaryny gürrüldili çarpdy, burnuny çekdi.<br />
Şondan soñ daşary ýurtlular ondan bir agyz-da söz alyp bilmediler,<br />
ol öz wezipesini ýerine ýetirensoñ gözüni açyp, uka gitdi. Larin bilen<br />
Musa özleriniñ dogry ýoldan barýandyklaryny Mätýakubyñ getiren<br />
dogaý salamyndan bildiler, gepleşikleriñ şüweleñi artdy; netijede<br />
iñlisler özleriniñ Azyýanyñ tüýs jümmüşinde oturandyklaryna göz<br />
ýetirdiler, ýöne olaryñ bu gezekki görýän Azyýasy asyryñ başyndaky<br />
görüp giden materiklerine meñzänokdy, üýtgeşikdi. Tüýs jaýdar<br />
wagtynda oýanan Mätýakup gepleşigiñ ahyrynda myhmanlaryñ jenap<br />
ýoldaş Prezidente näme sowgat getirendiklerini resmi suratda sorady<br />
we alyş-berşiñ ikitaraplaýyn gatnaşyklarda möhümdigini olara berk<br />
duýdurdy. Ol goltugyndan altyn götergini çykaryp, myhmanlaryñ<br />
öñünden geçdi. Ilçiler altyn sagatlaryny, ýüzüklerini, çilim gutularyny,<br />
beýleki gymmatbaha ownuk zatlaryny göterginiñ üstünde goýup,<br />
eginlerini ýygyrdylar. Jenap ýoldaş Prezidentiñ sowgat beren<br />
bedewine üç bolup artlaşyp, onuñ adyndaky şaýoldan adybir uçarlar<br />
meýdanyna garşy tüññi mañlaýlaryny öwrenlerinde, özlerinden bidin<br />
uludan dem aldylar: ”Hutma-hut-a çykandyrys-da hernä!”<br />
Ilçileri ugradan Köşk indiki geljeklere garaşyp, özüne serenjam<br />
bermäge girişdi. Bu iş hysyrdylydy, hemmeler ýetişiksiz gara günde<br />
bolup görünýärdiler; aýratynam Daşary işler müdüriniñ işi kyndy: ol<br />
indiki ilçileriñ nireden geljegini anyk bilmänsoñ, ätiýaçdan dünýädäki<br />
ähli kyn soraglara taýynlyk görmelidi, olaryñ içinde iñ gorkulysy-da<br />
350
adamlar baradaky soraglardy. Bu ýurtda şondan gorkunç sorag<br />
ýokdy. Şol sebäpli ol jenap ýoldaş Prezidentiñ ”Pähimler kitabyny”<br />
gije-gündiz elinden düşürenokdy. Kitapda bu barada şeýle diýilýärdi:<br />
”Jenap ýoldaş Prezident adamzadyñ howandarydyr we onuñ ähli<br />
hukularynyñ goragçysydyr!”<br />
Daşary işler müdiri ýanyndan geçip barýan Musa Çölä bu<br />
sözleri guwanç bilen görkezdi, ýat tutmagy maslahat berdi.<br />
Tizden müdirler bir-birden nirädir gürüm-jürüm boldular, olar<br />
edil öz kölegelerine öwrülip, ýitip gidene döndüler.<br />
351
18. Çygly çuñluklar<br />
Köşgüñ ötlem-ötlem koridorlarynda müdirler kölege ýaly sessizüýnsüz<br />
sümsünişip ýörmeseler – onda bu ýurtda gije düşenliginiñ<br />
alamaty. Olar esli wagtdan bäri görnenoklar, diýmek, gijäniñ ýary<br />
boluberendir. Ýurduñ Baş oba müdiri arkan agdarylyp, gözlerini<br />
ýalpa açdy, ellerini, aýaklaryny ýygnady, düýrülip-ýazyldy, ýatan<br />
ýerinde towlanjyrap ugrady...<br />
Bu wagt daşarda Aý süýt reñk ak nuruny töweregine gysganman<br />
saçyp, ümsüm oturan agaçlaryñ başy onuñ nuruna çümüp-çümüp<br />
çykýardy. Akly-saryly-mawuly çyralar Köşgi tebigatyñ ýat<br />
şuglasyndan gorajak bolup, gara heläkdiler, emma asman<br />
ýagtyltgyçlaryny öçürmek eýgertmänsoñ, olar Köşgüñ daşyny<br />
halkalap, aşakdan ýokaryk pitjiñ atýardylar.<br />
Bu wagt Baş oba müdiri Musa Çöli az salym towlanjyrap,<br />
Kepjebaşa öwrüldi-de, otagyñ ýarym açyk gapysyndan çykyp,<br />
Köşgüñ içine gezelenje çykdy. Ol bu güne deñeç özüne gizlin Köşk<br />
muzeýleriniñ görkezilmedigine kemsinýärdi, üstesine-de Köşk<br />
şahyrynyñ öz bäsdeşleriniñ birine: ”Men ony Taryh muzeýinde<br />
çüýrederin!” diýen haýbatyny eşidensoñ, bu syr ony öz gününe<br />
goýmady. Onsoñ ol gijelige duwlanyp, bu binanyñ gatlaryny elek-soky<br />
barlamakçy boldy. Bu ýerde özi üçin gorkuly syryñ bolaýmagyny<br />
güman etse-de, öýke bilen bilesigelijilik garyşyp, onuñ erkini elinden<br />
aldy; herniçik-de bolsa, ýylany bu gorkuly gezelenje iteren duýgy<br />
öýkeden bilesigelijilige has ýakyndy.<br />
Gijeki Köşgüñ içi aýylganç täsindi. Alagarañky burçlary saýlap<br />
süýşenekläp ýörşüne Kepjebaş gündizlikde görmedik hem, belki, hiç<br />
haçan görmejek zatlarynyñ uçursyz känisiniñ üstünden bardy.<br />
Ýylanyñ ter bedeni nagyş ýaly parket poluñ astynda gizlenip ýatan<br />
çygly çuñluklary syzýardy, ol bu çuñluklaryñ islendik demde<br />
gapysynyñ açylyp, onuñ üstünden barýany hopup biljekdigini duýdy,<br />
bu çuñluklar çaky Köşgüñ her burçunda bar bolmaly, çünki Kepjebaş<br />
ýañy bir towlanyp bat alyberjek bolanda, çuñlukda üsti haşamly<br />
parket bilen örtülen gizligin ýerzemin duýulýardy, olam onuñ<br />
352
aşagynda nämäniñ bardygyny anyklajak bolup eglenýärdi, olaryñ<br />
käbirinde ýylan üçin o diýen düşnükli bolmadyk haýsydyr bir demir<br />
enjamlar küde-küde baslygyşyp ýatyrdy, käbirinden adam ýylysy<br />
gelýäne meñzeýärdi. Ol ýerden syzylýan sesler çakdanaşa ysgynsyz<br />
hem naýynjardy. Ýylan gorky bilen diñşirgendi, şonda oña ýeriñ<br />
çuñlugyndan adamlaryñ zarynlaýan sesleri eşidilen ýaly boldy.<br />
Kepjebaşyñ bilesigelijiligi çekinjinden öñe düşdi, onuñ aşakda, ýeriñ<br />
çuñunda nämeleriñ bolýandygyny göresi geldi, öz ýerliksiz<br />
bilesigelijiliginiñ üstüni basmak üçin ol hatda bu ýerden haýal etmän<br />
gitsem diýdi, emma şol wagt nätanyş demir abzallaryñ şakyrdysy ony<br />
ýene-de yzyna dolady. Ýylan bu bolýan işi gözi bilen görmän, bu<br />
taýdan gidip bilmejegini bildi, aşak, ýerzemine sümelge agtardy;<br />
elbetde, munuñ üçin ol uzak kösenmedi, bary-ýogy birnäçe aýlawdan<br />
soñ, Köşgüñ aşaky gatyna düşüp, ýerzemine suwlunyp girdi...<br />
Oña öz gözleriniñ görýänine ynanmak birbada añsat düşmedi: bu<br />
ýerde Köşgüñ kanselýarisiniñ görer gözden sowa aşaky gaty ýerleşýän<br />
ekeni. Ýeriñ aşagyndaky kanselýariý otaglary çakyñdan giñdi, ötlemötlem<br />
ýerasty otaglaryñ, zallaryñ sütünleri ýogyndan göwnejaýdy,<br />
ýerzeminiñ tutumy aklyñy haýran edýärdi; onuñ bu döwrüñ gurluşygy<br />
däldigini derrew güman etse boljakdy. Kepjebaş Köşgüñ ozal özüne<br />
näbelli bir gizlin çuñlugyna aralaşanyny bilip, batly-batly<br />
tolgunjyrady. Görüp otursa, asyl Köşgüñ ýeriñ üstündäki bölegi hiç<br />
zat bolsa nätjek! Onuñ esasy binasy ýeriñ çuñlugynda bolup çykdy.<br />
Megerem, Köşk haçanda bolsa bir döwürde bu ýerde ygtybarly gurlan<br />
orta asyr zyndanynyñ üstünde dikeldilen bolmalydy; Kepjebaşda<br />
muña hiç hili ikirjiñlenme galmady; belki, garañky çuñluklardan zaryn<br />
sesleri eşidilýän biçäre bendiler-de bu döwrüñ adamlary däldirler-de,<br />
garañky orta asyrlardan galandyrlar? Olaryñ ýanyna ýetmek üçin ýene<br />
näçe gat aşak düşmeli? Ýerzeminiñ ýokarky gatynda arassa otaglar<br />
görünýär, umumy girelgäniñ ýüzünde ”Köşk kanselýarisi” diýen<br />
owadan ýazgy bar. Otaglar teatr sahnasyndaky dekarasiýalara<br />
meńzedilipdir. Bu ýerde ümsümlik, rahatlyk höküm sürýär, bir<br />
adamlyk alagarańky otaglaryń içinde oturan adamlaryń egin-başlary<br />
arassady, hiç neneñ däldi, Kepjebaş tä has golaýlaryna barýança<br />
olaryñ eşikleriniñ könelip, pide bolup gidendigini bilmedi. Ol garañky<br />
353
çüñkleri peýläp, öñi açyk eýwanly otaglaryñ çetkisine has golaý geldi.<br />
Ol ýerdäki çepiksije gyzyñ daş keşbi Kepjebaşyñ ünsüni çekdi, ol<br />
zaryn ses bilen ýuwaşjadan aýdym aýdýardy. Tamyñ garañky çüñki<br />
bilen süýşenekläp, görünmän, oña golaýlaşan Kepjebaş gyzyñ<br />
dodagynyñ üstündäki nokat ýalyjak meñi synlap, ony bir ýerde<br />
görenine meñzetdi; bu kimkä? Belki-de, ýylan bu gyzy geçen aýda<br />
kitaphana-da görendir, ol şol ýerde işleýän gyzlaryñ birine uçursyz<br />
meñzeşdi; elbetde, beýle horja gyz diñe kitaphanada işläp biler, başga<br />
nirede işlesin? Gyzyñ ýaryk-ýaryk ýukajyk dodaklary aýdymyñ<br />
sözlerini öz ugruna sanaýardy, ýöne owazy welin ýürekdendi, biçäre!<br />
Gyzyñ jaýtarylyşyp duran uzyn-uzyn kirpiklerine öz kirpiksiz<br />
gözlerini diken ýylan alaçsyz endiredi: beýle jeza çeker ýaly bu näme<br />
günä etdikä?<br />
Kepjebaşa öz-özüni sowal bilen uzak dürrelemäge wagt bolmady,<br />
ýokarky gatdan aýak sesleri eşidildi; bu ýere gijäniñ içinde egni içki<br />
eşikli, aýagy ýumşajyk mesili kimdir biri golaýlap gelýärdi. Adaty<br />
adamlardan tapawutlylykda onuñ yzynda azyndan dört-bäş kölegäniñ<br />
salgym atyp görünýänliginden çen tutup, Kepjebaş gelýäniñ ýönekeý<br />
adam däldigini güman etdi. Dem salymdan-da ol özüniñ<br />
ýalñyşmandygyny bildi, bu gelýän – jenap ýoldaş Prezident bolup<br />
çykdy. Kepjebaş aljyrajak ýaly etdi, towlanyp, has garañkylyga<br />
çekildi.<br />
– Muzeýiñ işleri neneñ? Baýlaşýarmy? Täze eksponat barmy? –<br />
jenap ýoldaş Prezident añyrdan gelşine adaty soraglary berdi.<br />
Muzeýiñ müdiri, çal saç hargulak kişi ukusyzlykdan gyzaran<br />
gözlerini owkalap, onuñ öñünde dim-dik sömeldi.<br />
– Bar. Muzeý gün-günden baýlaşýar. Soñky günlerde biziñ elimize<br />
birnäçe gymmatly eksponatlar düşdi. Biz olary deslapky barlagdan<br />
geçirdik, ýöne siziñ berjek gutarnykly bahañyza garaşýarys: olary bu<br />
ýerde galdyrmalymy ýa ýok?<br />
– Nähili nalajedeýin adamlar, mensiz bu ýurtda birje işiñ-de bitjek<br />
gümany ýok. Eysem olaryñ öñkülerden näme tapawudy bar? Belki,<br />
jenaýat edendirler?<br />
– Ýok, ýok, Hudaý saklasyn! – müdir howlukmaç samyrdady. – Bu<br />
ýerde biz diñe päli düzüw, arassa adamlary saklaýarys. Terjimahaly<br />
354
tegmilliler üçin akyl jaýlary ýeterlik. Heý-de Köşk muzeýinde<br />
jenaýatçylary saklap bolarmy! Biziñ eksponatlarymyzyñ köpüsi ozal<br />
siziñ bilen bile işleşenler ýa-da olaryñ iñ ýakyn hossarlary. Olar<br />
häzirem özlerini size gerekli saýýarlar. Şonuñ üçinem olar muzeýde<br />
saklanýar we her sözleri ýazga geçirilýär. Eksponatlaryñ bir bölegi bu<br />
ýere öz aýagy bilen gelýän arzaçylardan ybarat.<br />
Onýança alagarañky jaýyñ bir burçundan: ”Ah, näletsiñmiş ykbal!”<br />
diýen ses çykdy. Şol bada-da ol gyzyñ golaýyndaky stoluñ üstünde<br />
çyra ýandy we stoluñ başynda oturan boýny inçejik gara galstukly<br />
ýigit eksponadyñ şahsy depderini açyp, onuñ dilinden sypdyran<br />
sözlerini belledi.<br />
Ýazgy edilýärkä ýylan başyny galdyryp ses gelen ugra üşerildi. Ol<br />
betbagt gyzy tanady. Gyz bary-ýogy bir hepde mundan ozal döwlet<br />
kitaphansynda işleýärdi. Kepjebaş ol ýere adamlaryñ tebigata<br />
gatnaşygy dogruda nämedir bir zatlar bilmäge barypdy; durmuşdan<br />
görýänleriniñ üstüni bu dogruda kitapda ýazylanlar bilen ýetiresi<br />
geldi. Elbetde, çaky dogry çykdy: tebigaty sandan çykarýan, ýerleri<br />
şorladýan adamlar däl, döwlet gurluşy, has dogrusy, döwleti edara<br />
ediş usuly. Alymlaryñ biri Gündogarda birnäçe müñ ýyl ozal gurlan<br />
gadymy döwletiñ ýeriñ şorlamagyndan ýykylandygyny belläp, ol<br />
döwletiñ ýalñyş dolandyrylandygyny aýdyp boljakdygyny<br />
tassyklaýardy. Halk däl, döwlet zyýankeş bolup bilýär! Ol kitaby<br />
ýylana hut bu gyz gizligin getirip beripdi. Ine, nämüçin ol bu ýerde<br />
otyr! Ine, nämüçin ol kitaplar bu bu ýurtda gadagan! Diýmek,<br />
añtawçylar ýylanyñ yzyndan galanoklar. Gyz düşünjesi üçin öz<br />
ömrüni pida edipdir.<br />
Muzeýiñ müdiri bu wagt ýurt eýesini bäş barmagy ýaly belet zatlary<br />
bilen tanyşdyrmagyny dowam edýärdi, diñleýjiniñ mundan aýratyn<br />
lezzet alýandygyny görmek üçin bu çygly ýerzemini ýagtyltmagyñ<br />
zerurlygy ýokdy, ony ýylan şonsuzam görýärdi…<br />
– Siz häzir Taryh muzeýinde işiñ gidişi bilen tebigy ýagdaýda tanyş<br />
bolýarsyñyz. Görşüñiz ýaly, eksponadyñ ýekeje sözi-de ýele gidenok,<br />
hemmesi ýazga geçirilýär.<br />
355
Jenap ýoldaş Prezident arkasyndan sessiz baryp, üstüne abananda<br />
muzeýiñ gözegçisi tarsa ýerinden turdy. Ol tüññi mañlaýyndan<br />
joralanýan deri sylyp, söm boldy:<br />
– Saçly!<br />
– Elbetde, siz bu adyñ toslanyp tapylandygyny bilýänsiñiz, aýratyn<br />
möhüm döwlet işini ýerine ýetirýändikleri üçin muzeýiñ işgärleri, siziñ<br />
buýrugyñyz boýunça, lakamdan peýdalanýarlar. – Muzeýiñ müdiri<br />
eglip, jenap ýoldaş Prezidentiñ gulagyna ýene-de nämedir bir zatlar<br />
pyşyrdady. Soñra ýene-de eşitdirip, dowam etdi: – Bu ýigit biziñ<br />
öñdebaryjy işgärlerimiziñ biri. Taryh muzeýi hut şular ýaly ýigitleriñ<br />
egninde dur.<br />
Saçly öwlenine monça bolup, gorkarak söze goşuldy:<br />
– Men öz kärimi tüýs ýürekden söýýärin. Elbetde, meniñem açyk<br />
howany göresim gelýär, ýöne bu taýda-da biri işlemeli ahyryn. Taryh<br />
muzeýi – döwlet işiniñ möhüm ýeri. Men etmesem, ol etmese, bu iş<br />
ýerde galmazmy? Maksadym Köşgüñ sarsmazlygy, ýurdumyzyñ<br />
gülläp ösmegi. Jan aýaman işleýärin. – Tüññimañlaý ýuwaş, ýöne<br />
dabaraly dowam etdi: – Men öz zehinimi we zähmetsöýerligimi<br />
watanyma bagyş edýärin. Meniñ Watanym – siz! Size hyzmat etmek –<br />
watançylyk! Adamlaryñ arzyny başdan-aýak diñlemek meniñ üçin<br />
bagt. Olaryñ her bir sözi size söýgüden, wepadan doly. Aýratyn-da iñ<br />
soñky sözleri. Onsoñ muny geljekki nesillerimiz üçin ýazyp almak<br />
maña lezzet berýär. Ine, meselem, bu adam Köşge ýedi ýyl öñ arza<br />
geldi. Ol ýokary bilimli ykdysadyýetçi. Men başdan munuñ bilen<br />
işleşýärin, eýýäm maýor çinine ýetdim. Ýöne indi munuñ başga<br />
suwytly aýdýan zady ýok. Öz hünäri boýunça ýekeje-de abat sözlem<br />
düzüp bilenok, diñe aýry-aýry sözleri ýatlaýar, olaryñam indi daşarky<br />
dünýä bilen hiç hili baglanyşygy ýok. Ol sözler munuñ öz içki<br />
duýgularynyñ galan-gaçaklaryny beýan edýär. Onuñ soñky ýyllardaky<br />
gepi köplenç görýän düýşleri bilen baglanyşykly diýmäge mende<br />
professional esas bar. Munuñ pikiri gutardy. Bu – işlenen material.<br />
Biz her bir eksponadyñ üstünde hut şeýle ýadawsyz zähmet çekýäris.<br />
Esasy zat: olaryñ bir sözüniñ-de gulagyñ duşundan geçmezligi. Biziñ<br />
wezipämiz şunda. Häzire çenli bu kişiniñ arzy ýigrimi iki toma ýetdi.<br />
356
Tomlaryñ her biri-de bäş ýüz sahypadan ybarat. Ine, onuñ iñ soñky<br />
sözleri: ”Ýaşasyn, jenap ýoldaş Prezident!”<br />
Jenap ýoldaş Prezident golýazmanyñ üstüne eglip, eksponadyñ<br />
bokurdagyndan çykan zözleriñ belgisini synlady.<br />
– Seniñ hünäriñ baýraga mynasyp. Men bu barada pikir ederin.<br />
Saçly gyzyl horaz ýaly gabaryldy.<br />
Muzeý müdiri ara goşuldy:<br />
– Ine-de, kitaphanaçy gyzyñ ýap-ýañyja diýen sözleri. Ol bize birki<br />
günlükde gowuşdy, emma, görşüñiz ýaly, eýýäm bir tom ýazgy edildi.<br />
Adatça eksponatlar ilki günler aýratyn öndümli bolýarlar.<br />
Jenap ýoldaş Prezident ýene-de egildi we görkezilýän ýazgyny<br />
synlady. Bu ýazgylary edeniñ öz işine yhlasyny onuñ hat ýazuwyndan<br />
biläýmelidi: ”Ah, näletsiñmiş ykbal!” diýen sözleri mundan owadan<br />
ýazmak akyla sygjak däldi.<br />
– Adyñ näme?<br />
– Köse – mismañlaý gözegçi çym-gyzyl bolup jogap gaýtardy.<br />
– Ajap. Adam öz wagtyndan öñ ölüp bilmez! Muny ýatdan<br />
çykarmañ!<br />
Muzeýiñ müdiri alñasak dillendi:<br />
– Ýok, ýok, heýem biz ony ýatdan çykararysmy? Ol biziñ işimizde iñ<br />
esasy gollanmamyz. Elbetde, biz onuñ manysyny entek doly bilip<br />
bilemzok...<br />
– Köp bilsañ, tiz garrarsyñ… – jenap ýoldaş Preizdent oña ýuwaşlyk<br />
bilen duýdurdy.<br />
Muzeýiñ müdiri gorkudan sazanaklap, onuñ ünsüni başga ugra<br />
gönükdirmäge çalyşdy:<br />
– Täze eksponatlar bilen tanyşmak hyýalyñyz barmy? Aýratyn<br />
gymmatly…<br />
Müdir jenap ýoldaş Prezidentiñ öñüne düşüp, ony ala-garañky<br />
otaglara aýlamaga başlady. Bir adamlyk tussag kameralaryna meñzeş<br />
otaglar ýürek gysdyryjydy. Olaryñ ortasynda bir oturgyç bilen bir stol<br />
goýlupdyr, stoluñ üstünde bolsa, emeli güller. Gözleriniñ şöhlesi öçen<br />
adamlar ýagşa galan suratlardan görünýän ýaly bolşup, reñklerini<br />
sargardyp olaryñ töründen bäriligine manysyz bakýardylar.<br />
357
– Bu görgüsiýamanlar ozal tä siz hökümet başyna gelýänçäñiz, öz<br />
arzlaryny kime ýetirjeklerini bilmän, kösenip gezipdirler. Indi, Hudaýa<br />
şükür, bularyñ arzy gije-gündiz diñlenýär. Onuñ üçin bular size baky<br />
minnetdar. Indi halkyñ alnyndan Gün dogdy, biz altyn asyra aýak<br />
basdyk, halka öz arzyny aýtmaga adam bar. Halkyñ gepi ähli ýerde<br />
diñlenýär…<br />
Jenap ýoldaş Prezident ýiti professional derejedäki soraglara geçdi:<br />
– Eksponatlaryñ taryhdan düşünjeleri niçik?<br />
Müdir ýaýdanman jogap berdi:<br />
– Taryhyñ sizden başlanýandygyna olar bu ýerde gutarnykly göz<br />
ýetirýärler.<br />
– Eksponatlar muzeýe tabşyrylan ilkinji günlerinde we soñra<br />
sözlemiñ haýsy grammatik görnüşlerine ýykgyn edýärler?<br />
Muzeý müdiri örän sypaýy gülümsiredi.<br />
– Bu soraga Köse professional derejede jogap berip biler. Çünki bu<br />
onuñ ugrundan.<br />
Bu ýerde şol demde häzir bolan Köse utanjañ ýylgyrjaklap söze<br />
başlady:<br />
– Käriñi ýürekden söýseñ, iñ ownujak zatlar-da ýadyñdan çykmaz<br />
ekeni; ýagny meniñ diýjek bolýanym – eksponatlar ilkibaşda habar we<br />
ýüzlenme sözlemleri köp ulanýarlar. Sorag sözlemleri-de duşýar.<br />
Onsoñ biz bular bilen ýakyndan işleşip başlaýarys. Netijede<br />
eksponatlaryñ duýgulary çuñlaşýar, sözlemleri bolsa, sadalaşýar.<br />
Adatça, olar öz ömürlerini ümlükler bilen tamamlaýarlar...<br />
Muzeý müdiri gözegçä ”bes” diýen yşarady edip, özi dabaraly<br />
dowam etdi:<br />
– Elbetde, biz her bir işde siziñ ýalkymly şygaryñyzy baýdak<br />
edinýäris.<br />
– Yöne siz olary adam hukuklary bilen berk baglanyşykly ulanyñ.<br />
Adam hukuklary – bu adamlaryñ ýüregine barýan gara ýoldur!<br />
Müdir aljyraññy seslendi:<br />
– Biz halkara düzgünlerinden habarly. Degişli kitaplar bilen<br />
yzygiderli tanyşýarys. Galyberse-de, adam hukuklaryny berjaý<br />
etmekde biziñ muzeýimiz bütin ýurdumyzda birinji ýerde barýar!<br />
Elbetde, geçiş döwründe ähli hukuklaryñ diñe siziñkidigine gowy<br />
358
düşünýäris. Şonuñ üçinem bu işe örän jogapkärli çemeleşýäris. Adam<br />
hukuklaryny her öñýetene ynanyp bolmaz. Beýtseñ, olaryñ gymmaty<br />
gaçar. Biz olary ätiýaçdan demir sandykda saklaýarys.<br />
Jenap ýoldaş Prezident sözüni dowam etdi:<br />
– Elbetde, ilçilik, ýurtda süwümsiz adamlar näçe diýseñ tapylýar.<br />
Olar özbaşyna hukuk soramaga meýil edýärler. Bu barada mende<br />
maglumat näçe diýseñ bar. Olar ýalylaryñ ýeri Diller institutynda we<br />
beýleki ylmy, medeni ojaklardadyr. Taryh muzeýine-de bu meselede<br />
uly ynam bildirýärin. Özüñize degişli eksponatlary wagtynda gözläp<br />
tapmaga we muzeýde ýerleşdirmäge çalşyñ. Adamlara galsa, onda<br />
olar adam hukuklaryny hut alan-alda öwürjekler! Betnebisler!<br />
Hajymelikler! Doýmaz-dolmazlar! Onsoñ men nätmeli, Köşgüñ içinde<br />
ertirden-agşama büküdip oturmalymy? Her kimiñ hukugy öz elinde<br />
bolsa, onda jenap ýoldaş Prezidentiñ kime geregi bar?! Eýsem olar<br />
meni kimdir öýdýärler? Azatlyk, adam hukuklary pişme däl, oba-oba,<br />
köçe-köçe paýlaşar ýaly. Bu baýlykdan kime näçe eçilmelidigini men<br />
özüm gowy bilýän. Ha-ha-ha! – Çylkasyz gülkini eşiden janly<br />
eksponatlaryñ ini düýrükdi, olar ellerini daldalap, kimsi ýüzüni, kimsi<br />
kellesini, kimsi-de bilini goraklady. Jenap ýoldaş Prezident bolsa,<br />
hamana hiç zat bolmadyk ýaly salykatly dowam etdi: – Ertir agşam<br />
bu ýere daşary ýurtdan myhman geljek: Jon Smit diýdimi, Adam Smit<br />
diýdimi, hamana Smit bolmasa, adam däl ýaly… Olar meniñ adam<br />
hukuklaryny berjaý edişimi barlajakmyşlar. Nämemiş, men bu barada<br />
Halkara dokumende gol çekenmişim. Tapdylar bu ýerde keçe telpegi!<br />
Nähili gülkünç isleg. Belki, men halkara derejesinde kagyza gol<br />
çekmäni öwrenýändirin?! Ha-ha-ha! Näme, türgenleşmek gadaganmy?<br />
Daşary ýurtlylar bilen nähili gepleşmelidigi meniñ mukaddes ”Ru”<br />
kitabymda bardyr, okañ-da, gürleşiberiñ!<br />
Olar añrylygyna ýörediler. Muzeý müdiriniñ şaññy sesi eşidildi.<br />
– Wagt azaldy. Size beýleki muzeýlerde-de garaşýandyrlar.<br />
Aýratynam, stadionyñ aşagynda…<br />
Jenap ýoldaş Prezident süýem barmagyny dodagyna ýetirdi.<br />
– Çüş-ş… Stadion barada ýönekeý gözegçileriñ ýanynda dil ýarmak<br />
gadagan… Ol adatdan daşary gizlin ýer...<br />
Muzeý müdiri gorkuly ýalñyşlyk goýberendigini syzdy.<br />
359
– Günämi ötüñ…<br />
Olar tirkeşip, ýene-de añryk ýörediler. Kepjebaş indi olary<br />
düýbünden gözden ýitirdi, onsoñ ol bar ünsüni jemläp, başyny<br />
galdyrdy.<br />
– Bu kim?<br />
– Jenap, ýoldaş Prezident, bu biziñ size taýynlap goýan ajaýyp<br />
sowgadymyz!<br />
– Nämüçindir munuñ ýüzi tanyş görünýär…<br />
– Elbetde… bu siziñ söýgüli şahyryñyzyñ enesi.<br />
– Aý ýog-a! Görsene muny! Agynjak özi-dä… Sen meniñ Hyrlymyñ<br />
enesimi? Onda sen meniñem enemsiñ, bilip goýgun. Men seni edil öz<br />
enem ýaly sylaýandyryn, söýýändirin. Hany, gel ýanyma, ýakynrak<br />
gel, bakaly… Göwnüñe degýän barmy? Degseler, aýtgyn, men seniñ<br />
ýanyña geler duraryn… Hany muny añrysyna öwrüñ… Ýok, beýle<br />
däl, ynha şeýleräk, ana boldy, boldy, tutuñ… Hiç zady gaýgy<br />
etmegin, hemmesi gül ýaly bolar, gül ýaly, gül, gül, gü…<br />
Zaryn aýal sesi bukulyp ýatan otagyna gelip ýetende Kepjebaş ol<br />
ýerde nähilidir bir elhençligiñ bolup geçýänini bildi, ýöne buky<br />
ýerinden çykmaga milt edip bilmedi. Az salymdan zaryn ses dowamly<br />
aga ýazdy; hümürdi bolsa, has daşlaşdy; şondan soñ ýylanyñ bary<br />
añşyryp bilen zady ol ýerde Çary-kitabyñ aýaly Gülüñ saklanýandygy<br />
boldy. Emma ol betbagta näme sütem edilenini näçe diñşirgense-de<br />
bilip bilmedi. Bu çygly çuñlukda bolup geçýän işleri görende<br />
Kepjebaşyñ sowuk endamy düýrükdi, ol özüne gaçara ýer gözledi.<br />
Birnäçe wagtdan soñ tanyş sesler ýene-de bärik golaýlaşdy.<br />
– Bu çaga näme? Nämüçin munuñ bir özi? Hany munuñ ene-atasy<br />
ýokmy? Men senden soraýan!<br />
Muzeý müdiriniñ gorkuly sesi eşidildi:<br />
– Munuñ atasy Diller institutynda. Enesi öýlerinde, ýöne…<br />
– Ol nämäñ ýönesi? Heý, ýumruk ýaly çaganyñ-da bir ýeke özüni<br />
muzeýe tabşyrmak bolarmy? Meni-de öz mähriban enem hut şunuñ<br />
ýaşlarynda ýeke taşlapdy. Bu diýseñ aýylganç adalatsyzlyk. Men öz<br />
ýurdumda dagy-duwara beýle gabahatlyga ýol bermerin: derrew<br />
munuñ enesini ýanyna getiriñ!<br />
360
Muzeý müdiri tötänden goýberen bu ýalñyşynyñ öz başyna ýetip<br />
biljekdigini syzyp, elewredi.<br />
– Lepbeý… Biz ony göz açyp-ýumasy salymda bu ýere getireris.<br />
Jenap ýoldaş Prezident şondan soñ Köşgüñ aşagynda, çygly<br />
çuñluklarda ýerleşen beýleki muzeýlere aýlanmaga gitdi. Kepjebaşyñda<br />
onuñ yzyna düşüp, dañ atýança Geografiýa, Fizika, Ülkäni öwreniş<br />
muzeýlerini-de göresi geldi, emma çydamsyzlyk edip, öz üstüni<br />
açmakdan çekindi. Rugsatsyz gelip, bu ýerden yzyna diri çykjak<br />
janly-jandaryñ, megerem, diñe özi bolmagynyñ ahmaldygyny oýlandy.<br />
Diýmek, oña bu ýerden garasyny saýlamaga çen bolandyr, eglense,<br />
bujurygynyñ artmagy mümkin…<br />
Ýokarlygyna süýşenekläp barşyna ol bu elhenç ýerzemine düşülýän<br />
basgançagyñ durşy bilen gözüñ ýagyny iýip barýan täsin nagyşlar<br />
bilen bezelişine geñler galdy. Bu nämäniñ alamaty? Belki, bu deñiz<br />
añrysyndan geljek myhmanlary garşylamaga görülýän taýynlykdyr?<br />
Belki-de, dowzaha barýan ýolda bir pursat adamlaryñ gözüni aldamak<br />
üçindir?<br />
Ýokardan bir ýerden adam aýagynýñ sesi çykana meñzedi. Kepjebaş<br />
diñşirgendi. Garaşdy. Ymgyr gijäniñ içinde Köşkde ýene-de kimiñ<br />
ukusy tutanok?.. Ol göwnüne giden gümany barlamak üçin ýokaryk<br />
çykdy-da, birinji gatyñ garañky öwrümlerini saýlap, öñe süýşenekledi.<br />
Ýöne tä Köşk şahyrynyñ bezemen kabinetine ýetýänçä oña janlyjemende<br />
duşmady. Onsoñ ýylan gapynyñ ýarym açyk galanlygyndan<br />
peýdalanyp, otagyñ içine boýnuny uzatdy. Hyrly Durguryñ entek<br />
ýatmandygyny görüp, geñirgendi. Otagyñ içine aralaşyp, gije<br />
ýarymdan agansoñ ýazuw stolunyñ başynda güberilip oturan<br />
pyýadanyñ sesli pikirini diñledi...<br />
”Men nädip özümi halkyñ başyna täç etmeli? Nämüçin meni adamlar<br />
depesinde götermeli däl? Meniñ elimi ogşamaly däl? Belki, olara<br />
görelde gerekdir? Akmaklar! Adamlar niçik tüntaw, eýsem men jenap<br />
ýoldaş Prezidentiñ elini oşanymda, bu menden pesleriñ-de meniñ elimi<br />
ogşamalydygyny añlatmaýarmy näme?! Adamlar nämä ymtylýarlar –<br />
kämilligemi? Eýsem kämillige barýan ýol hany? Belki, adamlar meniñ<br />
ol islegli ýoly birçak tapandygyma ynanýan däldirler? Olar munuñ hut<br />
şeýledigini görüp dursalar-da, bu hakykaty boýun almagy isleýän<br />
361
däldirler? Ýogsam, meniñ jenap ýoldaş Prezidentiñ mübärek ellerini<br />
mañlaýyma togap edişim deýin olar meniñ aýak tozumy öz gara<br />
mañlaýlaryna togap etmeli dälmidirler? Şahyryñ öñünde müdimilk<br />
duran bir sowal bar, ol-da gözellige barýan ýoly tapmak. Eýsem maña<br />
gözellige barýan iñ gysga ýoly tapmak bagtynyñ miýesser<br />
edendiginden olar habarsyzmy? Ýurduñ gözelligine barýan ýol hemişe<br />
Köşgüñ üstünden geçýändir! Men bu hakykaty açdym hem ony öz<br />
hyzmatymda goýdum. Onuñ hakykata näderejede gabat gelýändigini<br />
garamaýaklar meniñ durmuşymda görüp bilmeýärlermikän? Eýsem<br />
bagt näme? Şahyryñ bagty? Gülleriñ hem gyzlaryñ göwnüni<br />
tapmakda! Gör, şahyrlar menden öñ näçe asyrlap bu inçe ýoly<br />
agtaryp, heläk bolupdyrlar. Menem ol ýoly agtardym. Men öz<br />
goşgularymda gülleri, gyzlary öwenimde, olar menden ýyldyz ýaly<br />
daşdadylar. Iñ naýbaşy goşgularymy okap berenimde gyzlar näzik<br />
duýgulara gark bolmagyñ deregine diñe eginlerini gysyp oñardylar.<br />
Haçanda men goşgy ýazmamy gündelik adata öwrenimde, olar<br />
menden ýüz öwürdiler. Kişi maşgalasyna goşgy bagş edip, men näme<br />
gördüm, gaýtam ol meni çoçgara çolaşdyrdy. Öñünden bilenligimde,<br />
men ol näletsiñmiş duşuşyga barmazdym...”<br />
Köşk şahyry, hamana, entekler-de arkasyndan bir zat direlip duran<br />
dek, ynjap, ýüzüni-gözüni çytdy, gobsunjyrady. Kepjebaş oña<br />
haýpygelijilik bilen tiñkesini dikdi: iliñ namysyna degseñ, il seni<br />
nämüçin aýasyn?<br />
Köşk şahyry içini gepletmesini dowam etdi: ”Men kyn mataly añsat<br />
çözdüm. Gyzlaryñ, gülleriñ deregine jenap ýoldaş Prezidenti wasp<br />
etdim, şonda gyzlaram, güllerem meniñ elimdäki arzan bahaly<br />
oýnawaja öwrüldiler. Paýtagtyñ ähli gözellikleri indi meniñ elimde.<br />
Kim indi meniñ göwnümi ýykyp biljek? Men öz göwnümi<br />
nätmelidigini bildim: ony men mäkäm ýygnadym. Indi meniñ<br />
özbaşyma göwnüm ýok, ol jenap ýoldaş Prezidentiñ göwnüniñ içinde<br />
bukulgy. Köşkde diñe jenap ýoldaş Prezidentiñ göwni bar, hany onsoñ<br />
ony ýykjak bolup bir görsünler, gözleri näme göräýerkä! Beýle<br />
adamyñ bu dünýäde aýagyzy-da galmaz. Elbetde, ýurt adamsyz däl,<br />
olaryñ içinde özüne göwni ýetýäni-de ýok däl, ýöne meniñ göwnüm,<br />
mertebäm indi gizlençekde, hiç kes meniñ golaýyma gelip bilmez, guş<br />
362
gelse, ganatdan, gulan gelse – toýnakden aýrylar! Men ýok, diñe jenap<br />
ýoldaş Prezident bar! Men diñe onuñ bar ýerinde bar, ýok ýerinde –<br />
ýok. Jenap ýoldaş Prezidentiñ içinde gizlenmek nähili hezil, bu elhenç<br />
gowy. Hany, gelsin indi meniñ duşmanlarym! Gelsin, gözlerine<br />
görkezeýin! Siz jenap ýoldaş Prezidentiñ aýagynyñ astyna düşersiñiz!<br />
Güýjüñizi synap görjek bolsañyz, öñürti özüñize öwlüýäden ýer<br />
belläp, onsoñ meniñ ýanyma geliñ! – onsoñ ol öz duşmanlarynyñ iñ<br />
köpsanly bölegi bolan – ozalky dostlaryny ýatlady. Olar ýadyna<br />
düşende Köşk şahyrynyñ keýpi göterilýärdi: ownujak dostlar,<br />
ýaşytdaşlar... Olaryñ günäsi onuñ kimdigini bilenliginde, bilmese,<br />
güman edýänliginde. Olaryñ diri galmak isleýänleri onuñ üzeññisinden<br />
üç geçmäni öwrendiler. Galanlary baradaky ýatlama kitabyny ýazmak<br />
onuñ ahlak borjy. Ol irde-giçde bu borjunyñ aşagyndan çykar. Kim-de<br />
kim hyzmatkär bolmagy ýokuş görse, onuñ bilen duşman bolmagyñ<br />
agramyny egninde çeker. Asla olar hakynda indi pikir edeniñe bir<br />
degýärmi? Onuñ iñ ýakyn dosty şygyr, şonuñ üçinem ol şygyr<br />
sungatyny ýeke taşlap, niçiksi bigäne adamlaryñ pikirini edip otyr?!”<br />
Hyrly Durgur haýsydyr bir setirini göwnüne jaýlamak üçin täze<br />
goşgusynyñ üstüne egildi.<br />
Ýylan Köşk şahyrynyñ tanyş göwresini siññin synlap, oña<br />
düýbünden düşünmeýändigini ýene-de bir gezek öz ýanyndan boýun<br />
aldy. Durşy bilen garyn bilen syrt bolup duran mekirleç gyýkmak<br />
gözli, hüwjük saçly bu adama ýylan eýsem nähili düşünmeli? Onuñ<br />
gözlerine seretseñ, ”Suwly äkidip, suwsuz getirjek”, emma çekýän<br />
azabyndan çen tutsañ, barypýatan akmak. Çünki ol munça azap<br />
etmezdenem, Köşkde ýaşap biljekdi, ýylan jenap ýoldaş Prezdentiñ<br />
şygyr sungatyndan baş çykarmaýandygyna bireýýäm düşünipdi, onda<br />
nämüçin bu mekir adam gijeden-gije azap çekýär, eýsem munuñ<br />
goşgulary diñe bir adam üçin düzülenokmy? Megerem, bu azaplar<br />
düşnüksiz şöhratparazlygyñ emri bolsa gerek? Setirlerni göwnegeldik<br />
taslaşdyryp, sesine bat beriberse-de, netijesi häzirkisinden pes<br />
bolmazdy, ýöne, görnüşine görä, öz şahsyetparaz goşgujyklary bilen<br />
bu edebiýadyñ töründen ýer-de hantamadyr? Jenap ýoldaş Prezidentiñ<br />
mana däl-de, dabara sarpa goýýandygyny bu betbagt Köşk şahyry,<br />
belki, bilýän däldir? Ýylan Hyrly Durguryñ bärisinden baragada oña<br />
363
u gümanyny aýdaýsam diýdi, hatda gapydanam girdi, ýöne soñra bu<br />
etlek adamynyñ ýöne-möne däldigini, hatda jenap ýoldaş Prezidentiñde<br />
keýpiniñ kök wagty muña azda-kände gulak gabardýandygyny<br />
ýadyna salyp, sagyndy, gahar bilen alkymyny çişirip, öz göwresiniñ<br />
aşak etegine ýersiz ýere agram salyp oturan adama alagarañky<br />
burçdan ýene birsellem bakgaryldy: her hili adam bar!<br />
Köşk şahyryna seretdigiçe ýylanyñ barha gahary geldi – nähili<br />
nalajedeýin hem hökmürowan; soñra ýylan öz-özüne teselli berdi:<br />
başga hili bolanda, jenap ýoldaş Prezident ony bu ýerde başyna<br />
ýapsynmy? Onýança ýylanyñ zähresini ýaryp, Hyrly Durgur<br />
göwresine gelişmeýän çaltlyk bilen ýerinden turdy-da, otagyñ içinde<br />
ikiýana batly-batly gezmelemäge başlady.<br />
Eý, sen beýik ynsan, eý, adambaşy!<br />
Siz bilen ederis biz ähli işi!<br />
Hyrly Durgur elindäki galamynyñ ters ujuny çeýnäp, eli sebetli<br />
dolmuş bazarçy aýal ýaly ikibaka hallan atyp ýöredi, ýazyp oturan<br />
ullakan eseriniñ, megerem, iñ bir belent pafosly ýerini dürli röwüşde,<br />
öwrüp-çöwürdi:<br />
Eý, sen, beýik ynsan, eý, sen, özbaşy!<br />
Çölleriñ jereni, asmanyñ guşy!<br />
Ol töwereginde garamça ýoklugyny anyklap, ”hi-hi” etdi, şonda<br />
onuñ ullakan gyýkmak gözlerinden diñe dilkaw çyzyk galdy. Herniçik<br />
ätiýaçlygy elden bermän, ol derrew gapa baryp, iki gapdalyna<br />
ýaltaklady, koriridoryñ ugrunda hiç kim ýokdugyny anyklap, ol<br />
gapyny jebis ýapdy, şeýdibem bilesigeliji ýylanyñ işini gördi,. Ýylan<br />
içerik gabaldy.<br />
Eý, sen, beýik ynsan, eý, adambaşy!<br />
Siz bilen ederis biz ähli işi!<br />
Size ýa-da maña garşy çykanlañ<br />
Kül bolsun aýagy, kül bolsun dişi!<br />
”Boldy! – diýip, ol seslendi, – boldy, ýöne... ýöne, şujagaz sözi<br />
çalşyrmaly: mysal üçin, mysal üçin...” Ol ”maña” diýen sözüñ üstüni<br />
çyzdy, soñam ”aýagy” diýen sözüñ, soñam ”dişi” sözünde ”d”<br />
harpynyñ...<br />
Siziñ ýoluñyza garşy çykanlañ<br />
364
Kül bolsun maksady, kül bolsun işi!<br />
” – Ine, indi hakyky poeziýa eseri boldy!”<br />
Köşk şahyry otagyñ içinde has-da gerimini giñeltdi we betbagt<br />
ýylany tasdanam basyp mynjyradypdy; ýylan tüýs jaý wagtynda<br />
şahyryñ stolunyñ aşagyna özüni atyp ýetişdi. Bu ýeri birneme garañky<br />
hem ynjalyklydy. Bu ýerden ol şahyry has-da gowy synlap biljekdi, ol<br />
şony-de etdi. Onsoñ ol Köşk şahyrynyñ ozal çak edişindenem has<br />
äpetdigini tiz boýun almaly boldy: onuñ otyrýeri gymmatbaha kürsä<br />
ýerleşmän, çogup çyksam diýýärdi; şahyryñ gyllak aýaklary, semiz<br />
butlary bir ýerde duranokdy, jenap ýoldaş Prezidentiñ gaşynda<br />
sagatlap gozganman otursa-da, häzir bu oña başardanokdy, şonuñ<br />
üçinem ýylan onuñ sabyrsyzdygyny güman etdi. ”Elbetde, Köşkden<br />
başga ýerde bu öz göwresini ekläp bilmezdi, aç ölerdi” diýen netijä<br />
geldi, Köşk şahyrynyñ halyna ýüregi awady, ýöne onuñ öz ýagdaýyda<br />
häzir meniñki bolsun diýer ýaly däldi. Kabinetiñ gapysy<br />
ýuwaşjadan açylyp, bosagadan bärik ýaş aýal maşgala ätledi, ýylan<br />
ony görüp tenine köz basylan dek towlandy: Enar!<br />
– Giç ýagşy, şahyr!<br />
Hyrly Durgur galamyny taşlady, ýerinden turup, biwagt gelen<br />
gonagy garşylady:<br />
– Gelen ýagşy… sen nire – bu ýerler nire? Gijäniñ ýarynda...<br />
– Men gije bilen gündüziñ tapawudyny ýitirdim. Poeziýa meniñ<br />
aklymy aldy. Siziñ poeziýañyz… Bütin halk siziñ kitaplaryñyzy<br />
elinden düşürenok, nädip düşürsin?..<br />
– Bilýän, bilýän! Ýöne meniñ goşgularymy jenap ýoldaş Prezidentiñ<br />
hut özi söýýär! Meniñ üçin mundan beýik söýgi-de, baha-da bolup<br />
bilmez.<br />
Enar sakyndy, ýöne uzak dymmady.<br />
– Men çagalygymdan poezia aşyk, şonsuz günüm geçenok. Men ozal<br />
diri şahyry görmändim, siz birinji…<br />
– Siziñ kimin näzeninden beýle sözleri eşitmek maña lezzetli!<br />
– Kitap dükanlarynda diñe siziñ kitaplaryñyz satylýar…<br />
– Bilýän. Bu ýurtda meniñ bilen poeziýada dikleşip biljek ýokdur.<br />
Men öz bäsdeşlerimiñ hemmesini bireýýäm tozana gardym, guma<br />
diýseñ-de bolar... – Köşk şahyry, endigine görä, batnyksyz kikirdedi.<br />
365
Gijeki dostlaryñ gitdigiçe jyny jyñkyryşdy. Şondan soñkusyny ýylan<br />
diñe üsti gymmatbaha örtgüli stoluñ aşagyndan görünýän iki jübüt<br />
aýagyñ hereketinden hem olaryñ agyzlaryndan bilniksizden çykýan<br />
ümlüklerden çen tutup, añşyrdy. Başda Enaryñ aýaklary Köşk<br />
şahyrynyñ aýaklaryna boýun egmejek ýaly etdiler, ýylanyñ göwnüne,<br />
gelniñ aýaklary siltenjiräp, näz etdiler: öñe, yza süýşdüler, jüp<br />
basdylar... Ýöne bu uzaga çekmedi, onsoñ ýylanyñ göwnüne<br />
düşnüksiz güman gitdi.<br />
– Men siziñ ýanyñyza poezia ynanyp geldim, beýtmäñ... Jenap<br />
ýoldaş Prezident bilse, ikimizem erbet eder…<br />
– Bilinsek, toba edäýeris!<br />
– Toba bilen iş bitermikä?<br />
– Elbetde, biter, eýsem meni bu derejä ýetiren toba dälmi? Men<br />
tobany pyçakdan ýiti işledýän: toba – meniñ ganatym, ýüzümiñ<br />
tuwagy, döredijiligimiñ gözbaşy; men ilki toba edýärin, soñra-da toba<br />
edenime – toba! Bu janrda men öndümli işleýän. Basa oturyp, ilki<br />
aýry-aýry tobalary, soñra ”Toba depderini” ýazdym, basym saýlanan<br />
tobalarymyñ ýygyndysyny neşir etmekçi. Meniñ döredijiligim bilen<br />
yzygiderli gyzyklanýan okyjylar mundan habarlydyrlar. Jenap ýoldaş<br />
Prezident-de meniñ toba janrynda ýazan eserlerimi gowy görýär,<br />
onsoñ nämüçin men özüme ölmez-ýitmez şöhrat getiren ugurdan ýüz<br />
öwürmeli? Kakam pahyr maña: ”Oglum, wezipä ýetjek bolsañ, iliñ<br />
gepini diñlemegin – diýerdi. – Ýazybergin, biriniñ üstünden arza ýaz<br />
welin, eliñ dek durmasyn!” Öz pikirini-de kemer bilen jemlärdi, onsoñ<br />
onuñ bir sözi-de ýadymdan çykanok, zehin meniñ endamyma<br />
otyrýerimden ornady. Kakam ýadyma düşse, entegem syrtym<br />
awaberýär.. – Köşk şahyry syrtyny sypalady, şonda onuñ ýüzi<br />
çytylana meñzedi. – Ynamy güýçli bolmasa, ol munça azap etmezdi...<br />
”Seni şahyr edip ýetişdirermesem, gözümi açyp giderin!” diýerdi.<br />
Ýene-de biraz ýaşan bolsa-ha, men onuñ gözüne görkezerdim welin...<br />
– Hyrly Durgur düşnüksiz ahmyr etdi: – Ol diri bolanlygynda, meniñ<br />
wezipäme guwanardy, goñşular oña epilip salam bererdiler. Men ony,<br />
belki, Köşge-de getirerdim. Eger jenap ýoldaş Prezident oña öz elini<br />
ogşatsa, kakam nähili begenerdi!<br />
366
– Men size gowy düşünýärin! Biziñ ikimizem garamaýakdan çykan.<br />
Ikimizi adam eden – jenap ýoldaş Prezident! Şonuñ üçinem, biz oña<br />
baky minnetdar bolmaly, öz zehinimizi, tenimizi, gerek bolsa,<br />
janymyzy-da oña bagş etmeli. Siziñ şygyrlaryñyz näzikligini ýitirmeli<br />
däl, ýogsam jenap ýoldaş Prezident ynjalykdan gaçar. Larin şeýle<br />
pikirde…<br />
Gylly aýaklaryñ bady gaçdy, böwrüne diñ salýan ýekegapanyñ<br />
aýaklary dek, az wagt butnaman durdular, emma soñra ýene öñe<br />
dyzadylar.<br />
– Kakam diri bolsa, indi ol çagakam göwnüme degenine düşünerdi.<br />
Men onuñ hiç kimdigini boýnuna goýardym! Ah, ýöne ol biziñ ejem<br />
ikimizi nähili horlady, it ogly! Şonuñ üçinem men ony öz atam<br />
hasaplap bilemok, meniñ atam – jenap ýoldaş Prezident. Bu hakda<br />
ejeme ýüregimi dökemde, ol meni utandyrjak boldy: ”Şarpyk çaldy<br />
diýip, atañy çalyşmak ýokdur!” diýip, ör-gökden geldi. Ol meniñ<br />
göwnümi ýykyp, Köşge garşy gidýändigine düşünenok. Belki, oglunyñ<br />
gül-gunça däl-de, ýurduñ patyşasy hakynda gazal düzýäni onuñ<br />
gaharyny getirendir? Men gözellige barýan iñ gysga ýoly tapdym,<br />
ýöne muña hut öz mähriban enem-de düşünmedi. Onuñ pikiriçe, men<br />
gözelligiñ guly bolmalymyşym, bütin ömrüm zar-zar aglap<br />
geçmelimişim, ýok, goý, güller aglasyn! Bu gün gözellik meniñ<br />
gulum! Islesem, men gujak-gujak gülleri aýagymyñ aşagyna düşäp<br />
bilýärin. Köşgüñ çykdajylar kitabynda bu göz öñünde tutulan.<br />
Ak aýaklar köpmanyly gozgandylar.<br />
– Siziñ poeziýañyzyñ näzik bolmagy üçin mundan eýläk menem<br />
özümi jogapkär duýýan. Resmi taýdan. Biziñ söýgümiz resmi<br />
üçburçlyga meñzeýär...<br />
Gylly aýaklar ätiýaçly jogap gaýtardylar:<br />
– Resmi dörtburçlygy dälmi, eýjejigim?<br />
Enar şonda gijeligi ýañlandyryp, jak-jaklap güldi:<br />
– Dördünji burç şeýle bir kütek welin, ony hasap edeniñe-de<br />
degenok. Ol gury san.<br />
Köşk şahyry ahmyrly seslendi:<br />
367
– Keýpiñi bozýan aýalyñ ýa-da äriñ bolsa, onda işi añsat, ýöne hut<br />
dogran eneñ saña düşünmese, şonda nätmeli? Diller institutyna<br />
ibermelimi?<br />
– Dogran eneñ bilen deñ bolsañ, bolmaz – çomuç ýaly dolmuş<br />
baldyrlar arkadan gelen güýç bilen garpyşdylar. – Sen ony gowusy<br />
”Taryh muzeýine” ýerleşdir.<br />
Kepjebaş kinaýaly bakgaryldy: nähili ýürekdeş maslahat! Ýöne<br />
biraz…<br />
Oña öz pikirini jemlemäge wagt bolmady, Hyrly Durgur içki<br />
duýgusyny daşyna çykardy:<br />
– Ah, meniñ tüntaw enem! Sen öz ykbalyñdan nalama, ony men<br />
geregiçe owadanlaryn. Ogluñ ozal taryha girmegiñ arzuwyndady, indi<br />
taryhy özi ýazýar! Jenap ýoldaş Prezidentiñ enesini milletiñ enesine<br />
öwrüp bilen galamyñ ýanynda sen dagyn nämejik? Ah, Enar, hany,<br />
aýt, gülleriñ özüni wasp edip, heý, Köşge ýetip bolarmy? Düzi öwseñ<br />
– düzde ýaşarsyñ, çöli öwseñ – çölde! Meniñ gülzarlykda ýaşasym<br />
geldi. Gülleriñ iñ köp ýeri – Köşk! Näziklik diñe Köşkde ýaşap biler,<br />
başga ýerde ol wagşy gödeklige uçrar, ýok bolup gider. Iýmit<br />
ýetmezçiliginden ölmegi-de mümkin. Meñ göwnüm güldenem näzik,<br />
onsoñ men Köşkden gaýry nirede ýaşaýyn?<br />
Köşk şahyrynyñ pelsepesine pisindi oturmadyk Kepjebaş bu ýerden<br />
sypmak üçin kellesini stoluñ aşagyndan çykardy, ustüne abanan<br />
wejeraçylygyñ çetini gören dessine-de yza çekildi. Ol bu azgynçylygy<br />
halamady, emma bu işde öz eliniñ-de bardygyny boýun almaly boldy:<br />
eýsem Enary ilkibaşda ýoldan çykaran kim? Ony Köşge iteklän kim?<br />
Onýança düşnüksiz sesler güýçlendi, tüýli aýaklar ak baldyrlaryñ<br />
içinden geçip, olaryñ haýsynyñ öñde, haýsynyñ yzdadygyny saýgarar<br />
ýaly bolmady. Ýylanyñ göwnüne, dört aýak çakyndan agyr ýüki<br />
göterjek bolup, kösenýäne meñzedi. Bu ýerde artyk durmak –<br />
wejeralykdy. Başda Enara kömege ýetişmäge taýyn bolsa-da, onuñ<br />
suwmeýilliligini görensoñ, alkymy ýasy-ýaýman çişdi. Çöpüriñ ysy<br />
onuñ has-da gaharyny getirdi, ol wagt tapyp, gapa garşy süýşdi.<br />
Gulagyna Enaryñ:<br />
368
– Ah, jenap ýoldaş Prezident! – diýen iññildisi ilende, ol:<br />
”Gözüñi ýandak bilen süpür!” diýdi-de, suwlunyp, öz ýoluna<br />
gitdi.<br />
369
19. Paltahaky<br />
”Ah, jenap ýoldaş Prezident!” diýip, bu ýurtda adamlar, adatça, öz<br />
ömründe azyndan birnäçe gezek biygtyýar seslenerdiler: ilki –zyndana<br />
atylanlarynda, soñra-da – günägeçişlik yglan edilip, daşyna<br />
çykanlarynda. Adamlary ilki zyndana atmak, soñra-da günägeçişlik<br />
yglan edip, olaryñ alkyşyny almak – jenap ýoldaş Prezidentiñ iñ gowy<br />
görýän güýmenjeleriniñ biridi. Ine, bu ýylam wagty gelende,<br />
ganhorlar, öý ogrulary, neşe söwdagärleri, talañçylar, adatdakysy<br />
ýaly, azatlyga çykdylar. Bu günägeçişlikde Çary-kitabyñ atylmaly<br />
güni-de üç aý gaýra süýşürildi. Çünki ol ilkibaşdan “Diller<br />
institutyna” däl-de, saý-sebäpden iñ agyr jenaýatçylaryñ saklanýan<br />
türmesine düşüpdi. Bu-da ony gutulgysyz ölümden az wagtlyk alyp<br />
galdy. Onsoñ atylmaly güni jenap ýoldaş Prezidentiñ günägeçişlik<br />
Permany dadyna ýetişdi. Baş türme müdiri, düzgüne görä, onuñ eline<br />
üç aýlyk ömür ýazyp berdi. Möhürli kagyz: ”Adam wagtyndan öñ<br />
ölüp bilmez!” diýen ganatly sözler bilen başlanýardy.<br />
– Altyn güýz geldi. Git-de, pagta ýyg, Watan harmanyny beýgelt!<br />
Biz saña ynanýarys. Seni gyş atarys, ýöne özüñ gelgin! Bizde ýene bir<br />
ýakymly täzelik bar: örän döwrebap hyzmat! Biz indi atylýanyñ<br />
islegine görä, ony öz melleginde atyp gaýtmagy ýola goýduk. Bu<br />
hyzmatyñ iki tarapa-da bähbitli ýeri kän: biz-ä atylanyñ jesedini<br />
süýräp ýörmekden dynýarys, atylanam – öz öýünde, çagajyklarynyñ<br />
arasynda süýnýär. Eýsem, bu her bir ynsanyñ iñ soñky päk arzuwy<br />
dälmi näme? Biziñem ýüregimiz daşdan däl, atylanyñ geýim-gejiminiñ<br />
onuñ maşgalasyna neneñ gerekdigine düşünýäris! Bizde ýokary<br />
hünärli spesialistleriñ uly topary bar, olar adamynyñ ýeñseçukuryndan<br />
bir okda atyp öldürmäge ezberleşen. Belki, atylýanyñ göz monjugy<br />
ýaly çagajyklary onuñ eşigine zar bolup oturandyr. Onsoñ biz ony<br />
mümkin boldugyça adamçylykly atmaga çalyşýarys, eşigine zyýan<br />
ýetirmejek bolýarys, ”Goý, atylýanyñ ölümi maşgalanyñ mañlaýyndan<br />
diresin!” diýýäris, biziñ ýüregimiz päk. Iñ bärkisi çagalarynyñ biriniýarymyny<br />
köýnek-balakly etse, zyýanmy? Eger atylanyñ aýalynyñ<br />
elinden dür dökülýän bolsa-ha, onda beýle aýal maşgala atalarynyñ<br />
370
eşiginden uşaklarynyñ telimsini-de geýindirip biler. Wah, ýöne bu<br />
ýurtda indi onuñ ýaly eli işli aýal galdymy diýsene?! Jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ janyna berekella, şu bikär adamlary dolandyryp, ýurdy –<br />
ýurt edip otyr, özüm bolsam-a birçak dälirär giderdim, çydar ýaly däl.<br />
Bolýar onda, güýze çenli hoş! Ýöne, ýañky aýdanym, aýagyñy süýräp<br />
gelip ýörme-de, isleseñ, biziñ işgärimizi öýüñe buýraý, barar-da, elin<br />
atyp gaýdar, bu özüñ üçin gowy bolar. Çykdajysy-da uly däl, belki,<br />
karza geçersiñ?<br />
– Bilmedim. Men gaýdamda, öýmüzde pul ýokdy. Pul düşen bolsa,<br />
men çakylyk ederin – Çary-kitap güñleç söz berdi.<br />
Onsoñ ol üç aýlyk ömür ýazylan kagyzy döşüne berkidip, ýurduñ<br />
köçelerinden, türmä basylan hem indi basylmaly adamlaryñ arasyndan<br />
pyýadalap, öz obasyna gitdi. Birnäçe günden soñ aýagyny süýräp, oba<br />
geldi, öýlerine ýetmäge howlugyp, ilki duşan gapa sowuldy.<br />
– Salawmaleýkimler! Adam barmydyr?<br />
Dym-dyrslyk, jogap ýok. Gapy gulply. Onsoñ ol hatary syryp,<br />
ýokarlygyna ýöredi. Köçeden gygyryp barýar:<br />
– Adam barmydyr-how? Habar alan?<br />
Bokurdagy gurap, ahyrsoñunda duldegşir goñşusynyñka gelip ýetdi.<br />
Içimlik suw gözledi. Bedreleriñ içindäki suw läbik, gan ýylysy bar,<br />
porsy. Çary-kitap bir käse suwy dik durup, başyna çekdi-de, açlykdan<br />
ýaña ýogyn gägirdi. Onsoñ içi garañky tamyñ gapysy usullyk bilen<br />
açyldy-da, mükrüm garry daşaryk, yssy howa boýnuny uzatdy.<br />
– Essalawmaleýkim, garry ene! Hany öýüñ erkekleri, birki agyz<br />
gürrüñim bardy!<br />
– Olar öldi, sen igde iýjekmi?<br />
Kempir başatgyjynyñ ujundan çykaryp, garganyñ aýagy ýaly elini<br />
Çary-kitaba uzatdy.<br />
– Hany paýtagt?<br />
– Pagtanyñ ýüzi gaýdan badyna ol yzyna göçdi. Ýöne Aman muny<br />
bilýän däldir, onuñ şol oduna diýip gidişi.<br />
Çary-kitap kempiriñ aýasyndan ýekeje igdäni agzyna atdy-da, çök<br />
düşüp, bu ojakdan ötüp gidenlere degsin etdi. Soñra ol ýene öýüne<br />
dolandy, içki jaýda düwdek bolup ýatdy. Garañky gatlyşyp, göz<br />
baglanansoñ, onuñ ýanyna aýaly geldi...<br />
371
– Men seni bu dünýäde gaýdyp görerin öýdemokdym – Çary-kitap<br />
ýaýdandy. Näme günäm bardygyny bilemok, ýöne ykbalym şeýle<br />
boldy. Meniñ günämi öt!<br />
– Çagajyklañ ötsün. Meniñ seniñkiden aýry ykbalym ýok.<br />
Aýaly onuñ bilen näler derdinişjekdi, emma ýadawlykdan dili<br />
kentlewügine ýelmeşensoñ, adamsynyñ ýüzüne naýynjar garady,<br />
guraksy pyşyrdady.<br />
– Meni henizem hiç kim işden boşadanok. Unudypdyrlar... Onsoñ il<br />
bilen deñ zähmet günümi çykmaly bolýan. Çagajyklar horlanýandyr...<br />
Ýat, ýat, ukla, ertir...<br />
Dañdanlar Çary-kitabyñ gulagyna ýene-de Gülüñ pyşyrdysy eşidildi.<br />
Göwnüne bolmasa, aýaly oña gysmyljyradam.<br />
– Söýgülim... Men türmeden geldim.<br />
– Bilýän. Gowaça akganatlyja möjek düşdi. Biz atyzlary ýaglyk<br />
bilen ýelpäp goraýarys. Çagalary boşatmagyn, olaryñ ümdüzine<br />
tutdurybermegi ahmal. Onsoñ meniñ gözümden ganly ýaş akar.<br />
– Meniñem... – diýip, äri hañlap ýatan boş öýde howany gujaklap,<br />
möññürdi. Birwagtlar ot ýanan ojagynyñ külüni ýüzüne sürtdi. –<br />
Meniñ çagalarym irde-giçde saña gaýdyp gelerler, garaşgyn! Olaryñ<br />
başga ody-da, ojagy-da ýokdur.<br />
Çary-kitap bulam-bujar saçlaryny barmaklary bilen daraşdyrdy-da,<br />
dañdanyñ ümüş-tamşynda öýden çykdy. Goñşularynyñ igde agajynyñ<br />
çür depesinde bir ýetginjek oglanyñ igde iýip oturanyny görüp,<br />
allaniçigsi boldy.<br />
– Düş aşak! Ýykylaryn öýdüp gorkañokmy?<br />
– Ilki gorkýadym, ýöne eýýäm ýykylyp gördüm.<br />
Çary-kitap öz ýetginjekligini ýatlap ýylgyrdy – üýtgän zat ýok.<br />
– Sen kimiñ ogly?<br />
– Kakamyñ.<br />
– Nirede ýaşaýañyz?<br />
– Hatapgalada.<br />
– ”Hatapgala” diýeniñ nirede bolýar?<br />
– Şeýtangalañ ”guk” ýanynda!<br />
Çary-kitap kitap gülüp bilmese-de, ýürekden ýylgyryp, oglanyñ<br />
deñinden geçiberdi: ”Eý, Tañrym, bu köne heññamy üýtgedip biljek<br />
372
kimse bar?” Onuñ ýüzi çöle garşydy. Çöle çykansoñ, onuñ ýüzi<br />
ýagtyldy, gussasyny guma gardy, çägä ýatyp bagryny oýkady, çöpeçöre,<br />
sazaga-ojara ýüzlendi, derdini egisjek boldy, ylgap baryp, bir<br />
ullakan ojaryñ bilinden gujaklady.<br />
– Ojar, ojar, eý, ojar! Söwündigim ojar, sygyndygym ojar! Otsuzyñ<br />
geregi, çölüñ diregi ojar, sözümi diñle, halyma gyýyl! Men bir öz<br />
ilinde dogmuna bäs gelmedik, öz ýurdunda ilinden awaramy? Neçün<br />
men nalyş çekdim? Neçün aýakda galdym? Eýsem men gyzaryp, ilden<br />
öñe düşdümmi, garalyp, yzda galdymmy? Hakyma kaýyl<br />
bolmadymmy? Köprüñ aşagynda ýatyp, eşek ürküzdimmi? Iliñ<br />
malyna kiltimi dikdimmi? Il maşgalasyna gyýa garadymmy? Meniñ<br />
ýazygym nämede, ojar? Ojar, ojar, aý ojar, maña dogryñy diý, sen bir<br />
heññam bilen ýaşyt ojar, hydyr gören çöp, çölüñ diregi iliñ geregi!<br />
Neçün meniñ edenim ugruna bolmady? Neçün meniñ duşmanym çalt,<br />
dostlarym çaman boldy? Men ýüregimiñ çuñunda halkyma döwlet<br />
gurmadymmy? Janymy gul-gula salmadymmy? Dilimi-dinimi,<br />
ynamymy goramadymmy? Neçün haýasyzlar meni depgilemeli boldy?<br />
Neçün? – Çary-kitap ojaryñ birçak jan ýöräp, indem ýaşaýyşyñ geçen<br />
ýoluny salgy berşip duran pür-şahalarynyñ arasyndan dik depesine<br />
seretdi: gök çuñdy, ötlem-ötlemdi, aýlawlydy, ynjylydy, ynjalyklydy,<br />
ynjalyksyzdy, öwüşginlidi, tutukdy. Çary-kitabyñ gözlerine gögüñ bir<br />
bölejigi gaçyp, ýaş damjasyna öwrülip, yzyna togarlanyp çykdy, bir<br />
damja gamgyn gözýaşyñ içine girip, gök asman ýere gaçyp, çägä<br />
siñdi. – Aýak diränim, topragym, kuwwat ber, ýene ejir çekeýin,<br />
ejirden doýmaýyn, sütemden ganmaýyn, emma aga ”gara”, gara ”ak”<br />
diýmäýin, ýeñmäýin, ýöne ýeñilmäýin, özümçe bar-ýokdan gep<br />
çekmäýin, adym tutulan ýerde oglum-gyzymyñ ýüzi gyzmasyn! Ojar,<br />
ojar, eý, ojar, çölde senden kän ýaşan ýok, köpi gören-de, sözümi<br />
diñle, manysyny tir!<br />
Ojardan jogap bolmady, Çary-kitap alaçsyz ýola çykdy. Bir meýdan<br />
ýöränsoñ, salgymlap, öñünde bir mahluk göründi. Endam-janyny<br />
çöpür basan jandar gorkunçdy, kä bukulyp, kä towsaklap, ony<br />
gapdallap barýardy. Çary-kitap durup bilmän, oña habar gatdy:<br />
– Sen kim?<br />
– Adamzat.<br />
373
– Ymgyr çölde näme işleýäñ?<br />
– Hiç zat. Obamyzyñ gyrasy jeññeldi, keýik kowalap, obadan<br />
çykdym, awum oñup yzyma dolansam, ne jeññel bar, ne ýol-ýoda,<br />
ugran ugrum – ok ursañ geçmez gowaçalyk, gedaýçylyk – indi çölde<br />
günümi görýän.<br />
– Ýuwhalaryñ obasyny bilýäñmi?<br />
– Beter edýän. Ol obanyñ guýusyndan gije-girim suw içmäm bar.<br />
Ýöräberseñ bararsyñ! Hoş!<br />
Mahluk depeden-depä ylgap, gözden gaýyp boldy. Onuñ yzyndan<br />
kowan Çary-kitap garry ojaryñ düýbünde garrylygyndan ýaña boýny<br />
kesmek baglap, üç ýüz ýyly arka atan pyşdylyñ üstünden bardy.<br />
Çary-kitap onuñ ýanynda halka aşak çökdi, kiçijik çaga dönüp,<br />
barmaklarynyñ arasyndan ürgün çägäni akdyryp oýnady, özüne<br />
gedemsi bakgarylýan gemmik pyşbaga ýüzlendi:<br />
– Eý, ölmezek pyşbaga! Gojalaryñ gojasy, synçylaryñ synçysy, bu<br />
çölde, heý, iki ýüz ýyl ozal meniñ kimin ile gülki bolan barmy? Üç<br />
ýüz ýyl ozal barmydy? Olar uly iliñ derdini özüne gürrüñ berip,<br />
diwanalyga ýetipmidiler? öýüni ýykdyrypmydylar? Ah, pyşbaga,<br />
pyşbaga, meniñ kimin akmagy bu düñle çöl döräli görüpmidi? Hany<br />
sen maña aýt, Aman nirede? Ol dirimi?<br />
Pyşdyl: ”Yzyma düş!” diýýän ýaly etdi-de, ýola rowana boluberdi.<br />
Onuñ gidişi şeýle çaltdy, suwsuzlykdan gany gatan Çary-kitap<br />
emedekläp, onuñ yzyny zordan eýgerýärdi, ýöne özüni dürsemäge<br />
onuñ wagty ýok, çölüñ içinde gaçgaklar üçin gazylan<br />
”gürpbasdylara”, gurulgy duzaklara düşmän, Amanyñ ýanyna<br />
ýetmelidi.<br />
Aman bu wagt aýaly özüne duzak gurjak bolýandyr öýdüp, onuñ<br />
ýüzüne dikanlap seredip otyrdy. Ol entek aýal adamynyñ gyzylödegi<br />
agzyndan gelýänçä ögänini görmändi, şonuñ üçinem ol bu ýerde bir<br />
ýakymsyz syr bardyr diýip çaklady, hüşgär boldy. Emma ol çakynyñ<br />
ugrunda ýokdugyna dura-bara göz ýetirdi: süñksüz-süýeksiz Şemşat<br />
indi öñküsini tapman, bulanyp ýatyr. Onda owal näme jan bar?<br />
Ýüpden işilip ýasalan ýaly. Onsoñ Aman aýaly gaty gowurdakdan bir<br />
zat tapynandyr öýtdi, bilip bolýarmy, gowurdak diýlen iýmit iki<br />
adamdan birine ýakanok; Şemşadam Amanyñ gözünde şatyr-şallah<br />
374
däl, kesirem bolsa, näzik, näzik bolmasa-da teni ter, bili dagyn<br />
gysymyña gyssañ, jorta uçjak. Aman assyrynlykdan muña buýsanman<br />
bilenok: obada indi bili inçe zenan galdymy? Hemmesiniñ bili pagtaly<br />
ganar götermäge uýgunlaşan: ýogyn, berdaşly. Iñ agynyñ reñki<br />
bugdaýreñk bilen garaýagyzyñ aralygynda, onsoñ olaryñ içinde<br />
Şemşat hüýr-periden enaýy däl, Amanyñ oña aýratynam ilkiler mähri<br />
gidipdi, ýöne soñ-soñlar halys mäşleri bişişmänsoñ, ol Şemşatdan<br />
sowaşdy, hasam bir gün dañdanlar üsti açyk galan Şemşadyñ göbek<br />
ýeriniñ tep-tekizligini görende, onuñ ýüregine gorky düşdi; elbetde<br />
Rahman molla ýalan sözlän däldir, Şemşadyñ ýüzünde adam ruhy az,<br />
ýöne beýleki aýallaryñ nämesi artyk? Bu heleýleriñ haýsyny goýup,<br />
haýsyny aljak? Barynyñ azary bir. Hamana, Amanyñ ýüreginiñ özi<br />
gapdalynyñ ýumşaşandygyny añşyran dek Şemşadyñ gün-günden hykçoky<br />
artýar, özi-de indi iki hepdedir – eli sypynsa, gözlerini<br />
balkyldadyp, ýöne ärine seredip ýatyr işigaýdan! Bir zatlar diýjek<br />
bolýar, diýip bilenok. Eger heleýi amanadyny tabşyraýsa, Aman nädip<br />
guýyny gazyp gutarar? Suwa ýetip bilmese, onuñky – ölüm! Her<br />
ýuwdum suwlaryny hasaplap otyrlar. Ýöne ymgyr çölde kyrk gulaç<br />
guýyny gazyp gutaraýmak-da iş bar. Şemşat gapdalyndan aýrylman<br />
durka-da, onuñ jan deri çykýar, ýeke özüñ-ä miltem etme! Her gezek<br />
gowany dola-bara edip ýüpi siltände, Amanyñ göwnüne aýaly ony<br />
çekip çykarjak bolup, guýa dik-başak gaýdaýjak ýaly, ýöne<br />
gaýdaýanok, süýrenip alyp çykýar. Käte Aman onuñ gowany<br />
çykaryşyna kaýyl galýar: halalyñ bolsun, ediljek ýöne ýylanyñ bar-da,<br />
suwlunyp gidip barýany hatda guýynyñ içinde-de duýulýar. Aman<br />
aşakda: ”Hudaý bardyr” diýip otyr, edip bilýän kömegi ýok, basym<br />
suwa ýetse, ana, bary edibiljek ýagşylygy.<br />
Suwa ýetmänkä ol ýene-de bir gezek hemmesini ölçerip-dökdi:<br />
”Nätmeli, ýene bir günden pöwşüldäp suw çykaýmagy ahmal, onsoñ,<br />
Rahman mollanyñ pirimi puç! Nädeñde gowy boljak? Eýsem<br />
aýalyndan dynmak üçin ony çöle alyp çykmadymy näme? Indi<br />
nämüçin ol ikirjiñlenýär?” Amanyñ pikir ede-ede kellesi çişdi, ol her<br />
gezek gowany dolduransoñ, ýokarsyna garaýar. Ogryn. Näme etjek<br />
bolsañ, suwa ýetmänkäñ etmeli, soñ giç boljak, mollanyñ piriminiñ<br />
suwly ýerde güýji ýörejek gümany ýok. Aman ony ýene bir gezek<br />
375
ýatlady: bu diñe iki aýaklynyñ tapyp biljek hilesi. Rahman mollanyñ<br />
ajdarha ýa-da ýuwha däldigine ol kepil geçip biljek: ol adamdyr.<br />
Aman ”kelläm agyrýar” bahanasy bilen guýudan çykdy.<br />
– Ýör, çatma!<br />
Añk-tañk bolan Şemşat gowanyñ ýüpüni elinde saklap durdy-durdyda,<br />
ouñ yzyna düşdi, alaçsyz. Häzir aýalynyñ Amana mähri bildirýär,<br />
bir diýenini iki gaýtaladanok, nämüçin diýseñ, ymgyr çölüñ içinde bar<br />
mydary – gunt ýaly äri, eger ol kejine tutsa, onsoñ itgyranyñ çölünde<br />
bu wagt ol nädip başyny çarasyn? Är gazabyna tutsa, ýuwha<br />
nämemiş?! Şemşat häzir adaty aýal ýaly ejir çekýär, Aman mundan<br />
bihabar, entegem ikirjiñlenmesini goýanok, Rahman mollanyñ pirimini<br />
haçan ulansa ulanaýmaly – bellisi ýok. Gözüniñ gyýtagy töwereginde.<br />
Ýuwha içinden: ”Duzaga düşdüm – diýip, urunýana meñzeýär, – Bu<br />
kakabaş işimi gördi! Düşegimi aýralamadym, ýalñyş etdim, öz<br />
sowuklygyma uýdum...” Şemşat ýüzüni sallap, äriniñ yzyndan çatma<br />
girdi.<br />
– Näme?<br />
– Düşek sal, ýatjak, kelläm ýarylyp barýar.<br />
– Ýok! – Şemşat onuñ gapdalyndan syçrap turdy. – yssyñ içinde<br />
señki näme! Owal janymy zordan saklaýan! ”Kelläñ agyrany haçan,<br />
gylmanyñ gyl keseni haçan.<br />
Aman hyrçyny dişledi, oña gözüni ýuman bolup ýatybermekden<br />
başga alaç galmady, soñam irkilip turdy-da, günortanlygyny edinip,<br />
jokrama yssy gowşaşan badyna ýañadandan guýa sallandy... ”Menden<br />
bu gün saña kömek ýok, öz günüñi özüñ gör!” diýip çatmada galan<br />
Şemşat jany durman, birsalymdan guýynyñ agzynda salgymlap<br />
göründi; Amanyñ oña rehimi indi, derdiniñ sebäbini bilmese-de,<br />
Şemşadyñ biline urlan ýylan ýaly ýeten ýerde sulugyp ýatmasy, tursa<br />
süýrenip ýörmesi onuñ badyny aldy: ”Aýal diýilýäniñ düşnüksiz<br />
zatdygyny, kowsañ gaçýar, gaçsañ, kowýar, edil itiñ bar-da!” Ol<br />
pirimini agşama goýdy. Agşam ýagşy garañky düşüp, şamlyklaryny<br />
iýensoñlar, aýalyna ”düşegi giñden ýaz” diýip emr etdi, Şemşat kaýyl<br />
boldy, ýöne arasynda Amanyñ gözüne güýdüşüp, çatmanyñ daş<br />
işiginde suwly kündügi goýdy...<br />
376
Olar düşege geçdiler. Ýuwha Amanyñ är güýjüne boýun boldy,<br />
diýlenini etdi. Işini bitiren Aman gaty ýadan kişi bolan bolup,<br />
gözlerini ýumdy, horrulda berdi... Aýaly uzak eglenmän, ýorgandan<br />
ýylana öwrülip, towlanyp çykdy, Aman gözüniñ gyýtagy bilen<br />
aýalynyñ şondan soñky bolşuny demini alman synlady. Şemşat, ýagny<br />
ýap-ýañyja Şemşat bolup ýatan äpet ýylan usullyk bilen suwlunyp<br />
çatmadan çykdy, kellesini ýokaryk galdyryp, suwly kündügiñ boýy<br />
bilen boýdaş boldy, soñam kellesini kündügiñ agzyndan sokdy, zordan<br />
saýgardýan gymyldyny gorkudan ýaña titräp seredip ýatan Amanyñ<br />
guýruga ýetýänçä gözleri ýadady gitdi, ýylan kündügiñ içine şol girdi<br />
gitdi oturdy... Az salymdan-da kündükde ýitip giden äpet ýylanyñ<br />
kellesi çatmanyñ agzynda göründi... Aman içinden kelemesini öwürdide,<br />
doññara daşa dönüp ýatyberdi, ýylan oña zyýan etmedi, düşege<br />
geçip, ýene-de aýal sypatyna girdi, Amana gysmyljyrady, usurgap<br />
ýatan Amanyñ togar-togar saçyny diñe onuñ özüne düşnükli sowuk<br />
mähir bilen sypalady; şübhä ýer galmady, Amanyñ aýaly – ýuwha;<br />
Rahman mollanyñky hak... Ýöne indi bu işigaýdanyñ ögäp ýörmesi<br />
nämeden? Aş saýlap ýören-ä däldir-dä?<br />
Ertesi howa ýagtylan dessine Aman hasyrdap düşekden turdy-da<br />
derrew daşaryk çykdy, uly hossaryny gören dek Güne bakan ýöredi,<br />
ony ýüzüne syldy. Güneşe gark bolup ýatan dünýäni görende, onuñ<br />
birneme göwrümi giñedi, ýöne bu uzaga çekmedi, gaýgy-alada<br />
gaýtadan basmarlady; ol aññatdan aññada münüp-düşüp, öñküdenem<br />
beter gaýga çümdi: näme etmeli? Bu işigaýdan iki gat bolupdýr, özem<br />
ýuwha; ýýlanam bolsa, içýanam bolsa, indi göwresinde öz çagañ<br />
bar... Aman howlap, depe-depe aşdý, düýrmegi bilen aññatdan aşak<br />
togarlanybam gördi, çägäni bagyrtlady, iñledi: ”Betbagt Aman,<br />
betbagt! Indi seniñ ýuwhadan çagañ bolar! Şu çaka çenli aýalyñam<br />
ýokdy, çagañam, indi aýalyñam bar, çagañam boljak, ýöne olardan<br />
nädip dynmaly? Rahman mollanyñ pirimini indi ulanyp boljakmy?<br />
Şemşadyñ özüni ýaksañ, göwresindäki çagany nätjek, olam ýanar!<br />
”Itden bolan gurbanlyga ýaramaz!”, mundan önen çaga iru-giç meni<br />
çakyp öldürmese ýagşydyr, öz edip bilmedigini çagalary eder, bu öz<br />
göwresinde maña duşman ýetişdirýär, hä diýmän meniñ daşymy ýylan<br />
çagalary alar! Eý, Alla! Men nä günlere düşdüm?! Müjerret öten<br />
377
olsam, mundan müñ paý gowy bolardy! Dynmaly, dynmaly,<br />
çaltrajyk nätmelem bolsa etmeli! Kime geñeşjek? Kim saña maslahat<br />
berjek? Hany häzir onuñ toýunda saz çalanlar, ýagly palaw iýip,<br />
murtuny ýaglanlar? Olardan nepaga ýok, näme etse, ýeke özi etmeli,<br />
öz başyny özi çaramaly, o-da dilde añsat, çaga gerekmi ýa-da jan<br />
derrew belli etmeli! Agşama galmaly däl, öýlän guýudan suw çykar,<br />
onsoñ hemmesi gutardygy. Suwa çenli birki depik galandyr, guýa<br />
girdigi ol depikleri almasa, çäresi ýok. Ýöne bu ölüm howply...<br />
”Guýynyñ çöwlügine göwnüm ýetenok, berkideýin” bahanasy bilen<br />
Aman ýene-de bir günlük wagt utdy. Ine-de, bu gün öýlän olaryñ<br />
suwy tañkyrady, pamyk bilen dodak ölläre-de damja galmady, eşek<br />
bilen iki düýe iki hepde bäri ýandak iýip, suwsuz mydar edýärler,<br />
olaram eñegini suwa basmasa, bu itgyranyñ çölünden çykyp<br />
bilmezler, ýöne kündük görnenok, Şemşat ony nirede gizledikä?<br />
Aman çöwlük üçin sözen ýygmaga gitdi, Şemşat çatmada süýnüp<br />
ýatyr, onuñ sary getiren ýaly zerewşan ýüzündäki ýukajyk dodaklary<br />
kemşerýär, uzyn dili bilen zol-zol kepäp duran dodaklaryny ýalaýar,<br />
haly teñ; Aman içini hümledip, guýa çöwlük örýär, bir getireni bilen<br />
oñman, iki gitdi, üç gitdi, wagt utjak bolýar, ölçerip-dökýär, belli bir<br />
karara gelip bilenok...<br />
Ýuwhadanam bolsa, Amanyñ öz çagasyny göresi gelýär, ol nähili<br />
çagajyk bolarka? Hemme ýeri ýuwha meñzäp durubermez-ä, azdakände<br />
Amana-da meñzemeli bolar-a, diýmek, onda hökman adam<br />
sypaty bolaýmaly, a belki... Aman çapmaga baran sözeniniñ<br />
düýbünde düýrlenip, dyzyny gujaklap oturdy; belki, onuñ ogly bolar?!<br />
Amanyñ ýüregi ersip gitdi, ogul...<br />
Aman kyrka bardy, ol indi zürýatsyz ötmelimi? nämüçin! onuñ ilden<br />
nämesi kem? Obada sümügini dyzyndan edip, şapadañlap ýören<br />
çagalaryñ arasynda nämüçin onuñkylar bolmaly däl? Ýok, – Aman<br />
öz-özüne gahar etdi: – ola-ha ýuwha ekeni, al-arwah dogursa-da – ol<br />
meniñki, adamlaryñ arasynda ýaşasa, iru-giç adam hasabyna girer;<br />
adam ogluna adam diýerler, başga näme diýsinler? Amanyñ ogly<br />
diýerler. Diýerlermi – ýokmy?! Aman iki oduñ arasynda galyp<br />
çabalandy, muny indi belli-bes etmeli, ertir giç bolar, şu gün, şu gün<br />
çözmeli: ýa Şemşatdan dynmaly, onda çaga-da gidýär, ýogsa-da<br />
378
ýuwhadan bolan çaga kaýyl gelmeli: çakyp öldürse-de, diriligiñe<br />
ýuwutsa-da öz çagañ; göwredäki çagañ ganyna galyp, Aman<br />
dowzahyñ oduna ýanmaz!<br />
Ol guýy bilen sözenligiñ arasynda gatnap ejir çekýär, Şemşadam –<br />
çatmanyñ dulunda; onuñam endişesi özüne ýetik, ”ah” çekýär, ahmyr<br />
edýär: Göwredäki çagany nätmeli? Kowumdaşlaryñ arasyna ýol<br />
ýapylýar. Olar ony üýşüp, çakyp öldürerler. Iki arada dar ötüge duçar<br />
boldy, gäp basdy, ahmal däldi, ýöne ahmal galdy. Adamlaryñ arasyna<br />
girip, olardan özüni ýokarda saklamak oña eýgertmedi. ”Dynmaly... –<br />
diýip, ol bir aýlawda yzgytsyz pikire geldi. – Çoçgara çolaşmaýyn,<br />
adamzat bilen haýwanatyñ arasynda serimsal bolup galsam, men kime<br />
gerek? Ýa eýläk, ýa beýläk bolmaly: çaga dogdugy älemde menden<br />
betbagt tapdyrmaz; onsoñ men kim bolaryn? Ol çatmanyñ yşyndan<br />
salgymlap görünýän ärine seredip, uludan demini aldy: betbagt...<br />
Aýgytly karara gelen Şemşat ýerinden syçrap turdy, ylgap daş<br />
çykdy-da, çatmadan taýak atym beýledäki ýarysy çägä gömlen gara<br />
öýüñ üstüne dyrmaþyp ugrady; gujagy sözenli alañdan inip gelýän<br />
Aman bu bolýan işe düşünmän, añkaryldy: Şemşat näme etjek bolýar?<br />
Aýaly eýýäm gara öýüñ tüýnügine ýetip barýar. Gujagyndaky<br />
sözenleri başyndan aýlap uran Aman gara öýe garşy eñdi. Ol eýýäm<br />
nämäniñ nämedigini añana çalym etdi.<br />
– Dur! ”Dur!” diýdim men saña! – aýalynyñ öýüñ çür depesine ýetip<br />
barýandygyny gören Amanyñ huşy başyndan uçdy. – Dur! Beýtme,<br />
Şemşat, beýtme! Näme diýseñ, men kaýyl, çaga rehimiñ gelsin!<br />
Saklan! – onuñ aýagy sazaga ilip, şarpyldap ýere ýazyldy, ýene turup<br />
ylgady. – Şemşa-at! Päliñden gaýt! Men hemmesine kaýyl, baryny<br />
bilýän, Şemşa-at, meniñ senden başga hiç kimim ýok, ýaşaşa-aly!<br />
Men saña hiç zat diýmäýin, ertir suw çykýar, Şemşat!<br />
Şemşat oña añkarylyp, aýagynyñ aşagyna seretmedi, şol barmanada,<br />
ýagyşa-ýagmyra, Günüñ jöwzasyna pakyry çykan uklaryñ biri<br />
döwlüp, ol aşak, gara öýüñ içine kelemenläp gaýtdy. Şemşat jynssyz<br />
ses etdi, Aman okdurylyp, öýüñ içine kürsäp uranda, ol özüni bilmän<br />
ýatyrdy. ”Işigaýdan!” diýip, Aman ony gujaklady, soñam ýigrenç<br />
bilen itip goýberdi.<br />
– Sen bilgeşli şeýtdiñ, ýuwha!<br />
379
Şemşat onuñ gykylygyna usullyk bilen gözlerini açdy.<br />
– Ýuwaş, oglan, gören-eşiden näme diýer...<br />
Aman başyny alaçsyz aşak saldy, gozganman oturdy. Şemşat onuñ<br />
ýüzüne duýgudaşlyk bilen seretdi, Amandan ses-üýn ýok. Onsoñ ol<br />
ýagşydan-ýamandan dil ýarman, aýalynyñ başyny sypalady-da, öýden<br />
çykyp, ýüzüni sallap, guýa garşy gitdi hem-de şondan soñ tä suwa<br />
ýetýänçä guýydan çykmady...<br />
Çary-kitabyñ çöle çykandygy paýtagta ýetende, jenap ýoldaş<br />
Prezident dag jülgesinde, üzüm dalbarynyñ kölegesinde öz ”Pähimler”<br />
kitabynyñ bu ýyldaky elli ikinji tomuny ýazyp otyrdy. Şondan soñ ol<br />
tä täze ýyla deñeç döredijilik işlerinden dynç almakçydy. Ol ýurt<br />
möçberindäki täsin habary alan badyna öz halypasynyñ kitabyny<br />
açdy-da, ”Uçgundan ýalyn tutaşar!” diýen jümläni okady. Ony:<br />
”Kiçijik otdan uly ot tutaşar!” diýip, öz ”Pähimlerine” goşdy-da,<br />
ýañy-ýakynda ýurduñ ”Ümsümlik” müdiri edip bellenen Kakabaý<br />
Garasöýmezi öz ýanyna çagyrdy.<br />
– Men seni watançylaryñ watançysy edip belledim, Watany halas et:<br />
Çary-kitaby tap! Bellenen tertipde hereket ediñ, Aman sesini<br />
çykarmaz, basym onuñ ekiz çagasy bolmaly, onda ata mähri oýanyp<br />
ýörendir. Bar!<br />
Kakabaý Garasöýmez göwresine ölçelip tikilen harby lybasyna<br />
ykjam öwrenişipdi, şonuñ üçinem ol dürli şertlerde gaty ýöremäge<br />
ökdedi. Hiç bir pidanyñ ondan gutulyp bilmejegi görnüp durdy.<br />
Amanyñ gözleginde çölde aç-suwsuz entäp ýören Çary-kitap bu wagt<br />
pyşdylyñ yzyndan ýetdi.<br />
– Eý, pyşbaga! – ol mytdyldap barýan pyşdyly eline aldy, onuñ daş<br />
arkasyny sypalady. – Sen niçiksi okumyş, köpügören? Nädip bu<br />
dünýäde beýle arkaýyn ömür sürmäni öwrendiñ? Maña-da il üçin<br />
ezýet çekmän ýaşamany öwret, daş çanagyñy karz ber, bes, menem<br />
kösenmäýin, köýmäýin, üç ýüz ýyl ýaşaýyn.<br />
Çary-kitap pyşdylyñ yzyna düşüp, çölden-çöle aýlandy, ol ne güni<br />
bildi, ne hepdäni, ne aýy. Käte bir eglenip, öñünden gidip barýan<br />
pyşdylyñ guzlan ýumurtgasyny lak-luk atýardy-da, ýene gidiberýärdi.<br />
Bir günden bir gün ol Amanyñ ýaşaýan obasyna ýetdi, salamlaşdy,<br />
agzyny öweltdi. Amanyñ bir özi küren oba: öz eli, öz ýakasy, partiýa-<br />
380
da ýok, Býuro-da, müdirem ýok, arçyn-da. Çary-kitap sesini<br />
çykarman, Amanyñ hataryñ çetinde edinen sümelgesini, oraçanyñ<br />
orruk ortasynda hana-bizar bolup oturan boýny uzyn aýalyny ykjam<br />
synlady, daş işikde çägäniñ üstünden tirsegine daýanyp, gyşardy.<br />
– Hany Aman?<br />
– Aman awda, meýdana çykyp, guş-gulan urýar.<br />
Çary-kitabyñ sorag bereni-bermedigi des-deñ boldy, Şemşat şondan<br />
soñ oña kemteresinden ”barmysyñam?” diýmedi. Çary-kitap onuñ ekiz<br />
çaga dograýmagynyñ ahmaldygyny güman etdi-de, öz ýoluna gitdi.<br />
Giç öýlänler keýik-towşan awlap ýören Amanyñ yzyndan ýetdi.<br />
– Salawmaleýkim!<br />
– Waleýkimessalam!<br />
– Aw ganly bol-a!<br />
– Tañryýalkasyn!<br />
– Güzeran niçik, nirede otlap, nirede suwlaýañ?<br />
– Güzeran ýok, ýöne aç-da ölemok: ot çyksa-ha otlaýan, suw çyksada<br />
– suwlaýan, kişä garaşly zadym ýok. Şeýle bir garyp düşdüm –<br />
hatda hiç kime bergimem ýok! Men öñ il içinde ýetim däl ekenim,<br />
ýetim indi boldum. Bu dünýäde meniñ barym-ýogum deñ, adam<br />
ogluna gerekdirin öýdemok, sen meni nädip tapdyñ?<br />
Çary-kitap özüni çägäniñ üstüne goýberip, ýerde ýatan sazak<br />
çöpjagazýný alýp, pýşdýlýñ etiniñ öz dişiniñ arasynda galan bölejigini<br />
gorjap çykardy-da, gapdala ”püfläp” goýberdi.<br />
– Obanyñ ýagdaýý agýr.<br />
– Haýsý obanýñ?<br />
– Ikimiziñ obamyzyñ.<br />
– Günortanyñ garañkysy. Meniñ ýatyp dynjymy almaly wagtym<br />
boldy, öýkeleme. Sen paýtagtdan geldiñmi?<br />
– Ýok. Sen piliñ gulagynda uklaýañ, ol ýene öñki ýerine göçüpdir,<br />
özüm gördüm.<br />
– Seniñ munyñ erteki: obanyñ ilersine göçürilip getirilen dagy, onuñ<br />
çür başyndan şaglap gaýdan bulagy nätjek? Dagy öñki ýerine<br />
göçürdiñ-dä, onuñ añrysyna göçüp gelen daşary ýurdy nätjek? Dag –<br />
geografik päsgelçilik: onuñ añrysynda hökman daşary ýurt bolaýmaly,<br />
bu – gutulgysyzlyk! Sen ony bileñokmy?<br />
381
– Belki, bilsem bilýändirin, ýöne ýadyma düşenok. Ikimiz dilimizi<br />
birikdirip, oba dolanaly, adamlar ikimizden umyt edýäler. Sen<br />
nämuçin halky ýeke goýduñ?<br />
Gözýetimde keýik ýa towşan görnäýmezmikä diýip, uzaklara eserdeñ<br />
seredip oturan Aman añrylygyna gülümsiredi:<br />
– Bilýäñmi näme, men saña bir wakany gürrüñ bereýin. Arada men<br />
aw awlap, gaty uzaga gitdim. Ýadap, suwsap, iñ soñunda ymgyr<br />
çölüñ içinde bir kölüñ üstünden bardym. Kölüñ içi durşy bilen aw<br />
guşy: ördek, gaz. Görsem, onuñ ýakasynda biri gezelenç edip ýör.<br />
Süýşenekläp baryp golaýyndan seretsem – jenap ýoldaş Prezident!<br />
Gozganmaga gorkup, demimi alman ýatyberendirin, onýança-da<br />
peýwagtyna gezip ýörşüne ol partyldadyp şeýle bir ýel goýberendir<br />
welin, kölüñ sürli ördegi güsürdäp, dik asmana göteriläýse nädersiñ!<br />
Meniñem hut imanym goçdi, ynanaý, onuñ güýji güýç däl, ol bize<br />
başartmaz…<br />
Onýança depäniñ añrysyndan bili egri gylyçlý, eli aýpaltaly Kakabaý<br />
Garasöýmez göründi. Ol gelşine Çary-kitaba ýüzlenip zeýrenmäge<br />
başlady:<br />
– Erbet suwsadym! Sen maña içigaraçylyk edip, çöle çykansyñ.<br />
Meni suwsuz öldürjek bolansyñ. Bu haty oka-da, derrew gol çek!<br />
– Men ölümimi öýüme buýrmadym. Meniñ oña pulum ýok. Sen<br />
nämüçin geldiñ?<br />
Garasöýmez möhürli kagyzy onuñ gözüne sokaýjak boldy.<br />
– Seni ilkinjileriñ hatarynda mugt atmak barada hökümediñ karary<br />
çykdy. Haýyr-yhsan kömegi hökmünde ýetirinip bilmeýän<br />
maşgalalaryñ bu çykdajylaryny indiden eýläk oba müdirlikleri öz<br />
üstüne almaly. Şu gün irden jenap ýoldaş Prezident degişli Permana<br />
gol çekdi.<br />
Çary-kitap kellesini tutup oturdy, ýöne öz gözleriniñ gyzgyn çägäniñ<br />
üstüne gaçmagyndan gorkup, ýüzüni galdyrdy.<br />
– Jenap ýoldaş Prezident meniñ günämi geçmedimi? Geçen ýyl hat<br />
iberipdim.<br />
Garasöýmeziñ sabrynyñ azalyp barýandygy bildirdi, ol gylyjyny<br />
syrdy.<br />
382
– Sen nä poçta gullugynyñ işiniñ haýaldygyny bilmän, Aýdan<br />
düşdüñmi?! Jenap ýoldaş Prezidentiñ özi-de möhüm permanlaryny<br />
bize daşary ýurt radiosynyñ üsti bilen ýetirýär!<br />
– Meniñ näme günäm bar? Men hiç bir jenaýat edemok, diñe sesimi<br />
çykardym.<br />
– Nä indi meniñ çagajyklarym seniñ jenaýat ederiñe garaşyp<br />
oturmalymy? Meniñ aýlygym – eden işime görä. Sen meniñ keýpime<br />
sogan dograjak bolma. Günäñi geçseler, soñ geçibersinler: patañy<br />
alarlar, aýat-töwir ederler, şondan beter saña näme hormat gerek?!<br />
– Bilemok... – Çary-kitap egnini gysdy, – haýsynyñ gowydygyny<br />
näbileýin: ýaşaýyş gowymy ýa-da ölüm...<br />
– Ine, bilmeseñ! – Garasöýmez aýpaltany Çary-kitabyñ boýnundan<br />
salmak üçin howada galgatdy. Ýöne birden birzat güpbe ýadyna<br />
düşüp, saklandy: – Hany, meniñ paltahakymy ber!<br />
– O nähili paltahak? Sen nä meniñ kellämi palta bilen çapjak<br />
bolýañmy? – Çary-kitap ör-gökden geldi.<br />
Garasöýmeziñ öz ene diline nebsi agyrdy:<br />
– Seniñ hak ýeriñ Diller institutynda, arman, ýöne indi oña wagt ýok.<br />
Paltahaky bilmän, sen näme işleýäñ? Men öz etjek işimiñ hakyny<br />
talap edýän, kellesiz adamynyñ jübüsinden pul çykaryp bilmejegi<br />
belli. Ýagşylyk edip, özüm gözläýemde, jübüñden paltahakylyk pul<br />
çykjakmy?<br />
– Maña az-owlak karz bermeseñ boljak däl, men obadan sowalgasyz<br />
çykdym, ol ýerde pul ýok – Çary-kitap Amana ýalbardy. – Maña karz<br />
berseñ, dilhaty bereýin, eline pul düşse, aýalym meniñ bergimi üzer.<br />
Aman oraçasyna gidip geldi-de, oña paltahakylyk getirdi.<br />
– Çölüñ içinde kagyz pul ýok. Men bulary çägäniñ içinden çöpledim:<br />
gyzyl-kümüş şaý-sepler. Bolarmy?<br />
Şaý-sepleri eline alan Çary-kitap Garasöýmeze ýalbardy:<br />
– Aýalyma, çagajyklaryma iñ soñky salamymy ýetirseñ, onuñam<br />
hakyny ”paltahakyñ” üstüne goşaýyn...<br />
– Bolýar. Ýöne sen meni parahordyr öýdäýme, men muny pul üçin<br />
däl, obadaş bolanyñ üçin edýän.<br />
Gyzyl-kümşi Garasöýmeziñ eline tutduran Çary-kitap Amana dilhat<br />
çyrşap berdi. Aman ony epläp balagynyñ jübüsine dykdy-da,<br />
383
atdanlykdan palta degäýmesin diýip, gyra çekildi. Şaý-sepi görende<br />
çykyp duran çekgeleriniñ üstündäki bulanyk gözleri ýalpa açylan<br />
Garasöýmez:<br />
– Onda işe başladyk! – diýip, zähmetsöýerlik bilen seslendi.<br />
– Men Amanyñ myhmany! – diýmäge ýetişen Çary-kitabyñ kellesi<br />
şol demde çägäniñ üstünden togalanyp gitdi. – Ol meniñ ganymy alar!<br />
Garasöýmez başyny ýaýkady.<br />
– Görýäñmi, bu çyn bozgak, özem gaty howply. Ol seni-de<br />
bozgakçylyga çekjek bolup gelendir. Ýöne ony diñleme, sen nesil<br />
öndürmeli, özüñi aýa! Biziñ senden tamamyz uly.<br />
– Sen ony öldürmeli däldiñ, ol meniñ myhmanymdy…<br />
Jellat çapgy ýassygy ýaly ýasy ýeñsesini gaşady.<br />
– Nämüçin sen muny öñünden aýtmadyñ? Aýdan bolsañ, men<br />
tölegine görä bolardym. Seniñ gyzyl-kümşüñ gutaran däldir-ä?<br />
Aman goltugyndan birki sany agyr gülýaka, bukaw çykardy:<br />
– Ine…<br />
Jellat bezegleri gözden geçirdi, hoş boldy:<br />
– Bu başga gep. Ýöne bilýäñmi näme, hökümediñ kararyna garşy<br />
çykanyñ üçin men seni tussag diýip yglan edýärin. Seniñ ýañky<br />
gepiñden pitnäñ ysy gelýär. Diliñ düzüw däl, şonuñ üçinem seniñ hak<br />
ýeriñ Diller institutynda – ol arkan gañryp, Amanyñ ellerini dañdy: –<br />
Düş öñe!<br />
– Men aýalym bilen hoşlaşaýyn. Onuñ aýagy agyr.<br />
– Belet. Sen ony azara goýma. Bu taýy – onuñ öz hak öýi, başyny<br />
sensizem çarar. Ýöre!<br />
Olar uzak ýörediler. Soñra görseler, yzlaryndan bir kowgy gelýär.<br />
Jellat Şemşady tanap, hoş bolup ýylgyrdy.<br />
– Haklaşmaly gün gelip ýetdi. Meni iki bolup entedeniñiz<br />
ýadyñyzdamy? Gel bakaly, sen gyrnak!<br />
Şemşat kä ýylana öwrülip, kä aýal sypatynda jellat bilen bir meýdan<br />
gidişdi. Ýöne ýaragly erkek bilen onuñ döwi nädip deñ gelsin?<br />
Garasöýmez ony öldürdim edip taşlady-da, çägä gömlüp ýatan<br />
Amanyñ böwrüne depdi:<br />
– Ýöre! Ýogsam men ajygýan hem suwsaýan!<br />
384
Olar ürgün çägä batyp-çomup, öñe ugradylar. Kesilen kellä<br />
meñzäp, alysdaky alañyñ üstüne gaçan Gün bu wagt ony gan<br />
reñkine boýap, añrylygyna aşyp, ýaşdy gitdi.<br />
385
20. Kepjebaş, Zemzen we Kişmir<br />
Ertesi ir bilen göge göterilen Gün alañlaryñ arasynda ýiti nazaryny<br />
näçe gezdirse-de Çary-kitabyñ jesedini düýnki ýerinden tapmady. Gije<br />
turan ýel ýyldyzlaryñ ýagtysyna onuñ jesedini ürgün çägä duwlapdyr,<br />
üstüne-de çala sudur gubur galdyrypdyr, aỳal jynsly ýylanyñ bolsa,<br />
yzy-da galmandyr. Onsoñ dem saýyn belentlige göterilip barýan Gün<br />
öz şöhlesini giñişlikde bedew kimin gezdirip ýörşüne, uzak eglenmän<br />
paýtagtyñ çetinden girdi, bu ýerde basym onuñ sansyz otly naýzalary<br />
jenap ýoldaş Prezidentiñ Köşgüniñ altyn gupbasyna direldi. Soñra-da<br />
gitdigiçe töwerege ýaýrap, güberilip oturan binanyñ aýnalaryndan<br />
gezekli-gezegine jyklap, içindäki bolup geçýän zatlary synlamaga<br />
başlady. Köşgüñ çetki otaglarynyñ birinde bu wagt Kepjebaş ”Jan<br />
gerekmi, pyçak?” diýen aldym-berdimli soraga dürs jogap agtaryp,<br />
janyny gynaýardy: başyñy gutarmak üçin Köşkde galmalymy ýa-da<br />
Köşkde galmak üçin – başyñy gutarmaly? Özi üçin iñ haý-haýly<br />
pursadyñ gelip ýetendigini ol añlaman duranokdy, soñky günlerde öz<br />
töwereginde bolup geçýän hadysalaryñ hemmesiniñ-de diñe bir zatdan<br />
– bu ýerde gününiñ sanalgydygyndan habar berýändigini ol<br />
bireýýämden bäri bilýärdi. Köşge nämüçin getirilendigini-de güman<br />
etmän duranokdy, megerem, ilkibaşdan onuñ içini bilip, onsoñ gijegündiz<br />
gözleriniñ alnynda saklamak isländirler? Diýmek, ol bu ýere<br />
gelmek bilen ilkibaşdan gurulgy duran duzaga aýak basypdyr. Eýsem<br />
indi dem salymdan ýazjak bolup duran duzakdan başyñy gutarmak<br />
üçin näme etmeli?<br />
Ol uzynly güni bu kyn sowalyñ çözgüdini gözläp geçirdi, ýöne Gün<br />
Köşgüñ aýnasyndan oña iñ soñky gezek nazar aýlanda-da, ol öz-özüne<br />
şol bir soragy berýärdi: nädip abanyp gelýän aýylganç howpdan<br />
gutulmaly? Nädip ozal-başdan ýüregine düwen maksadyna ýetmeli, öz<br />
kowumdaşlarynyñ, ümmülmez giñişliklerde ardurja burça gabalan<br />
janly-jandarlaryñ örüsini giñeldip, olara ata-baba ýazylganlygyny<br />
gaýdyp bermeli? Eýsem şunça ýollary geçip, horluklary görüp, iñ<br />
soñunda onuñ bar başaryp biljegi diñe öz başyny gutarmakmy?..<br />
386
Gep şuña gelende, başga bir jandar däl-de, eýsem bu gyzgyn<br />
topragyñ hut öz perzendi, yzgytsyz Kepjebaşdygy ony<br />
töwekgelçilikden doly gorkuly ädim ätmäge itekledi. Öz üstüne<br />
abanan ölüm gorkusyny añry ýany bilen duýsa-da, haýsydyr bir<br />
öwrümde onuñ gedemlik damary şaklap gatady-da, oña etjegini<br />
etdirmedi, howply ýoldan sowulmaga idin bermedi; netijede ol iñ<br />
soñuna çenli näme bolsa görmeli diýen karara geldi: çöli tozduran,<br />
kowumdaşlaryny gyran-jyrana salan, onuñ dünýäsine elhenç talañ<br />
salan adamlar bilen iñ soñuna deñeç gidişmeli! Şeýlelikde, entek<br />
gözleri öz ýerinde tegelenip durka gahar ony kör etdi...<br />
Ýogsam çölüñ betbagtçylygynyñ diñe bir janly-jandarlaryñ däl-de,<br />
eýsem adamlaryñ hut özleriniñ-de iñ uly betbagtçylygydygyna<br />
Kepjebaş bireýýäm göz ýetiripdi. Onsoñ, ýeri, kimden hem nämüçin<br />
ar almaly? Öz boýnundan syrtmak salyp, asylmaga taýynlyk<br />
görýänden ar almak dogrumy? Asla ar almak maksatmy ýa-da ýöntem<br />
hyjuw? Tozdurylan tebigatyñ, aýak astyna salnan biçäre janlyjandarlaryñ<br />
ähli betbagtçylyklarynyñ simwolyna öwrülen Köşk<br />
eýeleriniñ merkini bereniñ bilen meseläniñ çözüldigimi? Kepjebaş<br />
ikirjiñlendi: belki, ol başgaça göreşmelidir, ýöne nädip? Onuñ mundan<br />
öñki eden synanyşyklary puç boldy, rehim-şepagaty bilmeýän gurluş<br />
ony ýüzüniñ ugruna özüne peýdaly nurbata öwrüp, peýdalandy gitdi.<br />
Dogrusy, onuñ şu güne deñeç adamlaryñ arasynda eden işleriniñ<br />
hemmesi öz tutan maksadynyñ garşysyna bolup çykdy. Onda<br />
adamlaryñ arasynda galyp, ol mundan beýläk näme peýdaly iş edip<br />
biler? Belli däl. Belki, iñ gowusy oña birnäçe biweç adamynyñ<br />
teninden öz ýiti dişlerini geçirip, diri galmak we çöle dolanmakdyr?<br />
Göräýmäge, bu ýerde ullakan bir kynçylyk ýok ýaly, ýöne munuñ üçin<br />
pursat gerek. Pursat üçinem Larin bilen jenap ýoldaş Prezidentiñ<br />
arasyna düşmegi başarmaly. Kepjebaş öz ýylan paýhasy bilen ölçeripdöküp,<br />
bir zady belledi: oña ýa-ha şol iki aradan özüne ýer edinmek,<br />
ýogsa-da ölümini boýnuna alýp, olar bilen başa-baş garpýşmak<br />
galýar. Eger ol pälinden gaýdýp, çöle gaçsa, başýný gutarsa näder?<br />
Ýok, onda-da aman sýpjagýñ belli däl, Köşgüñ jansyzlary gije-gündiz<br />
onuñ yzynda, görünmeseler-de, Kepjebaş olary syzýar. Köşkde onuñ<br />
ýekeje hereketini-de gözden salanoklar, şonuñ üçinem gös-göni Larine<br />
387
ekjeşip görmeli. Belki-de, jenap ýoldaş Prezident ondan dynyp bilmän<br />
ýörendir? Eger şeýle bolsa, onda Kepjebaşyñ diri galmak şansy<br />
artýar...<br />
Görsene muny, entek Köşge aralaşmanka, onuñ öñünde birnäçe ýol<br />
ýatyrdy, bu gün ol ýollar gömüldi: indi ýa-ha ýaşaýyş üçin göreşmeli,<br />
ýogsa-da Köşge boýun sunmaly. Kepjebaş ýylan gedemligi bilen<br />
dikleşigi saýlap aldy. Ol Köşgüñ içi bilen öñe süýşenekläp ugrady.<br />
Imisalalyk. Näçe aýlansa-da, tä jenap ýoldaş Prezidentiñ ýatýan<br />
otagynyñ gapysyna golaýlaýança onuñ öñünde gara görünmedi,<br />
ýogsam her öwrümde entek burçdan öwrülmänkä añyrlarda bir ýerde<br />
nähilidir bir aýak sesleri, düşnüksiz hümürdiler hem gijeki zarpçy<br />
zähmediñ alamaty bar ýalydy.<br />
Lariniñ ymyzganýan otagynyñ gapysyndan boýnuny usullyk bilen<br />
uzadanda, onuñ öz ýerinde ýokdugyny gören ýylan tolgundy, ol<br />
niredekä? ”Larin!” Ol tasdanam onuñ adyny haşyrdap tutupdy, ýagşy<br />
wagty saklandy, haçja kimin dilini çykardy, gapydan boýnuny<br />
uzadyp, otagyñ içine mazalyja ser saldy, kim bilýär Lariniñ niçiksi<br />
oýun gurýanyny? Belki, ol kürsüniñ aşagyna girip, onuñ bu taýyk<br />
gelerine garaşyp ýatandyr? Lariniñ öz garşysyna gurup biljek ýat<br />
pirimleri göz öñne gelende, okumyş ýylanyñ sowuk teni gyzyp gitdi...<br />
Emma ýylanyñ ozal-ebedinde zandyna guýlan bilesigelijilik ölüm<br />
howpundan-da ökde çykdy, şonuñ üçinem az salymdan daşky jaýda<br />
onuñ diñe jontuk guýrugy galdy, göwresi suwlunyp, jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ ýatýan jaýyna süýşenekläp girdi, şonda onuñ gözleriniñ<br />
sowuk sary jübti nämeleri gördi! Larin bilen jenap ýoldaş Prezident,<br />
hamana, bu wagt gijäniñ birmahaly däl-de, eýsem gündüziñ günortany<br />
ýaly garşyma-garşy oturyp, ýurduñ syýasy kartasynyñ üstünde pully<br />
humar oýnap otyrdylar. Jenap ýoldaş Prezidentiñ tirseginiñ aşagynda<br />
galan ýeriñ ölçeginden çen tutup, ýylan ýurduñ ýagdaýynyñ gowy<br />
däldigini añşyrdy, dünýä ýagtylýança, megerem, jenap ýoldaş<br />
Prezidentiñ şahsy güýmenjesi – garaşsyzlygy çaga oýnawajy dek<br />
elinden gitse gerek? Ýylan onuñ üçin tenini gyzdyrmaz, ýöne bu<br />
söwdanyñ gynançly ýeri – çölde ýene-de çüýşe döwügiñ, zir-zibiliñ<br />
artjagy. Ýurdy gul dolandyrsa, ýykgynçylyk üçin kimden hasabat<br />
sorajak? Guldanmy ýa-da gul eýesinden? Iñ bärkisi ýönekeýje<br />
388
düşnükliligiñ hatyrasyna ýylanyñ häzir jenap ýoldaş Prezidenti<br />
goldasy geldi, derrew oña kömege ýetişjekdem, emma nädip onuñ<br />
ugrundan gopmalydygyny biljek? Aslynda onuñ ugry barmy? Jenap<br />
ýoldaş Prezident gijeki humary diñe Larin bilen oýnaýar, Lariniñ-de<br />
bu oýna özünden başga adam ogluny goşmajagy aýdyñ, ýöne<br />
Kepjebaşy näderkä?<br />
Ýylan öz janyny gul-gula salýandygyny bilse-de, indi iş-işden<br />
geçipdi, ol jenap ýoldaş Prezident bilen Lariniñ arasynda oýnalýan<br />
oýna goşulmagy ýüregine düwdi, ony bu wagt indi hiç kim, hiç zat<br />
ýolundan gaýtaryp biljek däldi. Ol aslynda adamlaryñ arasyna<br />
nämüçin geldi: bu oýna goşulmak üçin dälmi? Adamlaryñ birine<br />
öwrülmek üçin dälmi? Oýna girmezden, nädip olary öz oýnunda<br />
utjak? Gyzza-gyzza gelende janyny humara goýmajak bolsa, onda<br />
nämüçin ol çöli taşlap gaýtdy, munça görgüleri gördi? Eýsem bu<br />
ýolda ol ýaman işleriñ haýsy birinden gaýtdy? Olaryñ içinde gulagy<br />
eşidende, entekler adamlaryñ inini tikenekletjegi az däldir, birnäçesini<br />
nämüçin edendigine onuñ özi-de düşünip bilenok: gabadyna geldi –<br />
etdi, ol nä kimdir birine hasabat okamalymy? Häzir ol iki öwrüm<br />
bärde adam sypatyna girip, içki jaýda ýurduñ syýasy kartasynyñ<br />
üstünde humar oýnap oturan jenap ýoldaş Prezident bilen Lariniñ<br />
üstünden barar. Tötänden. ”Ukym tutmady, sizi göresim geldi” diýen<br />
bor, olar muña jinnek ýaly-da ynanmazlar, ýöne kowmazlaram. Nähili<br />
aýylganç pursat... Eýsem okumyş ýylanyñ ömri şeýle<br />
paýawlamalymy? Eýsem onuñ özi başgalaryñ janyny almak üçin<br />
ýaradylan dälmidir? Ýöne edil häzir ol awça däl-de, eýsem awa,<br />
jellada däl-de, pida has ýakyn. Elbetde, bu rehimsiz duşmanlary ony<br />
duran ýerinde tike-tike edäýmezler, ýok, Köşgüñ içinde gan-kok<br />
göresleri gelmez, ýöne Taryh muzeýi näme işleýär?! Elleri orta<br />
asyrlarda ýasalan gödeñsi, posly demir gysaçly ýigitleriñ eline düşeni<br />
aman sypdyrmajagy görnüp duranokmy näme? Adamynyñ<br />
gutulmadyk belasyndan ýylanyñ gutulybiljegine onuñ indi gümany<br />
güýçli. Ýylan öz pikirine özi haýran galyp, badyny haýallatdy...<br />
”Adamynyñ gutulmadyk belasyndan ýylana-da gutulmak ýok...”<br />
Nämüçin bu pikir oña çölde erkana gezip ýörkä gelmändir? Ýerlikli<br />
pikir, arman, entek onuñ dogrudygy, nädogrydygy anyk däl, haýsy-da<br />
389
olanda, subuda mätäç. Ýeriñ ýüzünde adam tohumynyñ tükenenini<br />
görmän, nädip belli bir netijä geljek? Adamlar bilen jandarlar<br />
dünýäden bir wagtda göterilseler niçik bor? Ýok! ýok! Beýle däl,<br />
beýle bolmagy mümkin däl! Adamynyñ rysgy aýry, emeli, onuñ ýoly<br />
çäkli, onuñ gitse-gelmeze barýany görnüp dur, muny onuñ özi-de her<br />
kesçe bilýär, jandaryñ rysgy – tebigatyñ rysgy, onda nämüçin men<br />
häzir Larin bilen jenap ýoldaş Prezidentiñ üstünden barýan: ajalyma<br />
howlugýanmy? Bu meniñ kyrk ýyllyk okuwumyñ iñ soñky sapagymy?<br />
Ýylanyñ näçe diýseñ içini hümledýändigi onuñ alkymynyñ ýaýrap<br />
barşyndan bellidi, belki, ol gizligin ýigrenç bilen gülümsirändirem?<br />
Bir zat welin belli: ol öz ölümine ynanarly däl, ähli janlyjandarlardaky<br />
ýaly okumyş ýylanda-da öz ölümiñe ynanmazlyk<br />
duýgusy bar zatdan güýçli. Belki-de, hut şonuñ üçindir, ol barmaly<br />
ýerine ýetmänkä bir silkinäge-de, adam sypatyna girdi-de, öz ömrüniñ<br />
iñ gorkuly öwrüminden öwrüldi...<br />
Selçeñ saçlaryny sypalap, ýylgyrjaklap golaý gelen Baş oba<br />
müdürini görenlerinde dyzynyñ üstünde ýatan akja guzujygy sypalap<br />
oturan gara saçly jenap ýoldaş Prezident bilen Larin asyl geñ<br />
galmalydyram öýtmediler, hamana, öñden oña sabyrsyz garaşyp<br />
oturan ýaly, biri biriniñ ýüzüne täsin ýylgyryşdylar-da, bu ýagdaýdan<br />
özleriniñ örän hoşaldygyny sessiz-üýnsüz añdyrdylar, emma<br />
daşlaryndan welin oña iñ bärkisi: ”Gelen ýagşy!” diýäýseler nädersiñ!<br />
Dogrusy, Kepjebaşyñ özüniñ-de az-küş tolgunan bolmagy ahmaldyr,<br />
çünki ne şol wagt, ne-de soñ – jany gul-gula düşende, ol özüniñ<br />
humarbazlara: ”Giç ýagşy!” diýenini-diýmänini teý ýadyna salyp<br />
bilmedi. Onuñ ilki bilen gözüne ilen zat – jenap ýoldaş Prezidentiñ<br />
saçynyñ gün-günden garalýandygy boldy: eýsem bu ýurtda wagt öñe<br />
ýöreýärmi ýa-da yza? Bularyñ ymgyr gije, hamana gündüziñ<br />
günortany dek kart oýnap oturmaklary nämäniñ alamaty? Belki bu<br />
ýurduñ ykbalynyñ humara goýlandygynyñ subutnamasydyr?<br />
Köşk eýeleri azajyk süýşüp, oña öz aralaryndan ýer berdiler. Onuñ<br />
burçda goýlan uzyn gara sandykdyr öýdeni bolsa, ýakynlaşanda, egni<br />
harby lybasly, eli egri gylyçly general-leýtenant çinli Kakabaý<br />
Garasöýmez bolup çykdy. Bu demde okumyş ýylan öz gedemliginiñ<br />
gurbany bolaýan bolmagynyñ ahmaldygyny, bu adamlaryñ öz<br />
390
çakyndan ýokardan gelýändigini iş-işden geçensoñ boýun alman<br />
bilmedi, ýöne, haýp, indi giçdi!<br />
Oýny täzelemek üçin jenap ýoldaş Prezident elini uran ýerinden<br />
ellenmedik gaply kart dessesini aldy. Larin gardy. Onsoñ oýun<br />
başlandy. Bu Baş oba müdüriniñ öñde-soñda gören oýunlaryna<br />
meñzeş däldi, adamlaryñ arasynda humarly oýunlaryñ alyna<br />
düşýänleriñ kändigini eşitse-de, ol entek akyl ýeterden uly<br />
gymmatlyklar, meselem, haýsydyr bir ýurt humara düşüp biler<br />
öýdenokdy. Bu güne deñeç ol öz oýnuny oýnap, onuñ düzgünlerini<br />
garşydaşynyñ boýnundan dakmagyñ tärini gözlän bolsa, ynha, indi iñ<br />
bir adaty oýunça öwrülip, kesekiniñ oýnuna girmelidi.<br />
Humara başy bilen çümýänçä Baş oba müdiri bu oýun artykmaç<br />
zehin, batyrgaýlyk, hemmesinden beteri-de hile-al, elhenç<br />
içigaraçylygy talap edýändir öýdüp, ýatsa-tursa düýşüne-de girmändi,<br />
emma görüp otursa, entekler onuñ bu dünýäde almaly sapagy kän<br />
ekeni. Bu gezek Larin utdy, onsoñ bu giñişlikdäki daşary ýurt<br />
pullarynyñ ep-eslisi onuñ öñüne süýşdi, ýurduñ syýasy kartasynyñ<br />
üstüne Larinden ýaýrap gaýdýan gyzyl reñk bolsa, jenap ýoldaş<br />
Prezidente garşy süýşdi; kellesi oýna gyzansoñ ol Baş oba müdüriniñ<br />
ýüzüne-de seretmän:<br />
– Ýene bir el otur... – diýip, ol utugyny yzyna almak üçin ellerini<br />
owkalap, oýna şüweleñ berdi.<br />
Kart garylyp, öñküsi deýin iki adama paýlandy jenap ýoldaş<br />
Prezident öz üstüne düşýän göze ilmeýän agramdan ýaña bu gezek<br />
ýagyrnysyna deñeç şorlady, ýöne utdy. Onsoñ ýurduñ syýasy<br />
kartasynyñ üstünde gyzyl reñk azalyp, ýaşyl reñkiñ meýdany artdy.<br />
Ýylan kartanyñ diñe bir reñkiniñ özgermän, eýsem oýna görä, onuñ<br />
üstünde haýsydyr bir abberwiaturalaryñ-da görnüp gidýändigini<br />
saýgardy, kartada: birde SSSR, birde SNG, ýene bir gezekde<br />
Ewraziýa diýen ýazgy görünse, arasynda özbaşdak ýurduñ-da ady<br />
ýyldyrap gidýärdi.<br />
Ahyrsoñy ýylany oýna saldylar. Bu gezek karty jenap ýoldaş<br />
Prezident gardy. Ýylan garşydaşlaryndan arassa oýna garaşmansoñ,<br />
derrew pirime ýatdy: olaryñ elini gördi, görşi ýaly-da, elheder alyp, ini<br />
dyglady, onuñ eli ikisiniñkiden-de pesdi. Oýun başlandy... Ýylan öz<br />
391
garşydaşlarynyñ diliniñ birdigini başdan añsa-da, dil ýaryp bilmedi,<br />
ýöne basym iki adamynyñ göçümi deñ gelip, ony alarladyp ugradylar,<br />
onuñ ýagdaýy gitdigiçe ýaramazlaşdy; garşydaşlary sessiz düşünişip<br />
süründiler gitdiler oturdylar; ýylan elini düzetjek bolup şunça jan<br />
çekse-de, bolmady, döwi deñ gelmese nädersiñ?! Iki humarbaz onuñ<br />
eliniñ içini üzdüler-de, ha-ha-haýlaşdylar; indikide karty özüniñ<br />
garjakdygyna bil baglan ýylanyñ örüsi azajyk giñedi, ol hatda täze<br />
başlanjak oýundan öñünden lezzet almakdan ýaña birneme alkymynyñ<br />
çişenini-de duýman galdy; Larin bilen jenap ýoldaş Prezident çilim<br />
otlandylar, guzujyk tussäni halamdy, mälejek boldy; soñra ýene-de<br />
kart, garylyp, paýlandy, ýylanyñ eli erbet gelmedi, bu gezek ol<br />
utduran pullaryny yzyna aljagyny öñünden syzdy. Aldy. Emma onuñ<br />
bu şatlygy uzaga çekmedi, sähelçe salymlyk daş çykan Larin gaýdyp<br />
gelen badyna oýun täzelendi, jenap ýoldaş Prezident çuñ pikire batdy,<br />
ortadaky puluñ goýumyny ýüz esse köpeltdiler, Larin muny sessizüýnsüz<br />
oñlady; ýylan hyrçyny dişläp, adamlaryñ arasynda gazanan<br />
ähli puluny ortada goýmaly boldy, edil şol pursatda onuñ göwnüne<br />
bolmasa, jenap ýoldaş Prezident kinaýaly ýylgyran ýaly etdi, Baş oba<br />
müdiri öz gurak gözlerine ynanman, muny ýöne bir göwnüne gelen<br />
hadysadyr öýdüp çaklady, eline seretdi – hiç zat ýok! Şol wagt telefon<br />
jyññyrdady, jenap ýoldaş Prezident guzujygy generalyna berip, özi<br />
trubkany aldy:<br />
– Munça bolsa oñat! – diýip, jenap ýoldaş Prezident generalleýtenant<br />
Kakabaý Garasöýmeziñ elinden telefon trubkasyny alyp,<br />
ony egni bilen gulagynyñ arasyna gysdyrdy; añyrdan gepleýäni<br />
mylaýymlyk bilen habarly etdi: – Hemmesi plana görä, tolgunasy iş<br />
ýok, gözüñ awusyny aljak bol. Ýok, ýok, bu wagt seniñ bize näme<br />
kömegiñ degsin? Arkaýyn bol, özümiz bir alaç ederis. – ol elindäki<br />
kartlaryny dörüşdirip oturyşyna: – Hojam Şükür salam aýdýar,<br />
”ýatyp bilemok” diýýär, ”derman ataý!” diýdim, nädipdirin? – diýip,<br />
Larine gözüni gypdy.<br />
– Oñarypsyñ, ony edäýmelisi-de şoldur – Larinem kartlaryny<br />
saýhallady. – Salamyny yzyna gaýtar!<br />
– Lariniñem diýýäni şol, köpsalam, hoş onda!.. – trubkany generalleýtenantyñ<br />
eline berip, jenap ýoldaş Prezident eşidiler-eşidilmez<br />
392
hüñürdedi: – Diýmäýin diýsem, öwladyñ maly ýaly, şu-da ýaşab-a<br />
bildi! Tal Taganyñ janyna berekella!<br />
Ýylanyñ biline urlana döndi saññyldady, sowuk teni gowşady, ol<br />
özüniñ gurulgy duzaga düşendigini güman etdi, beýle ejiz el bilen ol<br />
indi nädip bu oýundan baş alyp çykar? Ol bu jaýda öz piriminiñ pes<br />
gelýändigine düşündi, ýöne sebäbini bilip bilmedi, ýaýdandy, muny<br />
Köşgüñ howasyndan görjek boldy; soñam öz-özüne kinaýa etdi: ”Ýa<br />
demrinden, ýa kömründen...” diýleni-dä.<br />
Oýunçylaryñ kellesi gyzana meñzedi, kimdir biri arasynda<br />
ýalñyşypmy ýa-da ýöriteläp, ýylanyñ aýagyny basdy, şonda ol tebigy<br />
endigine görä, göz açyp-ýumasy tizlikde alkymyny ýasy-ýaýman<br />
çişirdi we özüni göze görünmeýän garañky çukura ýene-de bir ädim<br />
golaýlatdy; oýun has gyzyşanda, ýylan durup bilmän, ýañadandan<br />
pirime ýatdy, bir seretse, jenap ýoldaş Prezidentiñ elinde eýýäm üç tuz<br />
jemlenipdir, Lariniñ elinde-de üç korol, olar şonuñ üçinem oýny<br />
guduzladyp ugradylar. Owsunjy başyny gahara aldyran ýylan nädip<br />
utulanyny bilmän galdy, Lariniñ ýañky daş çykyp gelmesiniñ ýöne<br />
ýere däldigini, ol indi añdy, dawa etmegiñ ýeri gelendigini-de bildi,<br />
ýöne bu taýda kimi arka tutunjak? Onsoñ ol zyrrajym utulandygyny<br />
boýun alyp, iki elini galdyrdy, ýüzüni sallady.<br />
Ana, şonda jenap ýoldaş Prezident:<br />
– Sen bize bergili – diýip, çilimini çeýnäp, onuñ ykbalyny kesgitleýiji<br />
äheñde loh-loh güldi.<br />
– Kime? – Baş oba müdiri ýakymsyz geñ galmakdan ýaña uşajyk<br />
saññyldady.<br />
– Bize... – Larin sözüne aýratyn ähmiýet berip, ynjyk gaýtalady. –<br />
Näme düşünmediksireýäñ? Jenap ýoldaş Prezident saña düşnükli<br />
aýtdy: bize!<br />
Baş oba müdiri aljyrady, ol, näderini bilmän, bilbiliñ ketegine dönen<br />
jübülerini gezekli-gezegine janserek sermeşdirdi.<br />
– Içigara... öýe ýetip gaýtmasam hezil bermez, rugsatmydyr?<br />
Larindir jenap ýoldaş Prezident haýal etmän biri biriniñ ýüzüne<br />
seredişip, köpmanyly ümleşdiler. Onsoñ Larin olaryñ gelen netijesini<br />
beýan etdi:<br />
393
– Ýok. Sen öz janyñy orta goýarsyñ! Seniñ biziñ bilmeýän<br />
zatlarymyzdan habarlydygyñy bilmeýändir öýtme, şonuñ üçin-de biz<br />
seni bu ýerden butnadyp biljek däl. Belki, seniñ maksadyñ ilkibaşdanda<br />
bize gulluk etmek däldir? Belki, seniñ ýüregiñde her dürli pislikler<br />
küdelenip ýatandyr?! Seniñ haýyn bolmagyñ ahmal, asyl biz saña<br />
haýyn diýjek. Sen haýyn! Jenap ýoldaş Prezidentiñ yzyny añtarça sen<br />
kim bolupsyñ?!<br />
Bu başlanan gyzgyn sene-menä, hamana, o diýen bir ünsem<br />
bermeýän sypatda şerap süzmäge başlan jenap ýoldaş Prezident<br />
”dalaber!” diýen äheñde göwnühoş güldi.<br />
– Jenap ýoldaş Prezidentiñ halkara abraýynyñ günsaýyn artýan,<br />
mukaddes garaşsyzlygynyñ elhenç şöhratlanyp, äleme şugla saçýan<br />
wagtynda sen tetelliler onuñ aýagyna çolaşmakçymy?<br />
Ýylan adam sypatynda iñ soñky gezek özüni aklamaga synanyşdy.<br />
– Men... men... me...<br />
Emma:<br />
– Gap sesiñi! – diýen haýbat Baş oba müdürini bir demde lak etdi.<br />
Jenap ýoldaş Prezidentiñ çekip oturan çiliminiñ küli köýneginiñ<br />
ýakasyna gaçdy. Ol muña ýene-de ”loh-loh” güldi. Ýöne nämüçindir<br />
Lariniñ gülküsi tutmady, gaýta ol gülküniñ çykan tarapyna gyýa<br />
garady. Şonda ýurt eýesi ýakasyndaky mawy küli kakyşdyryp, Baş<br />
oba müdüriniñ alkymyna dykylyp geldi, ony gyssady.<br />
– Senmi meniñ emelimi elimden aljak?! Seniñ tutan guşuñy birçak<br />
ütüp goýandyryn, ojagaz ýylan öwrümleriñ bilinmeýändir öýtmegin!<br />
Muny men Larine wagtynda duýduryp ýetişdim, ýogsam, gör, ol men<br />
barada näme pikir ederdi?! Seniñ niýetiñ meni aññalak gapdyrmakdyr,<br />
suwlunyp goltugyma giren bolup, ahmallykda kebzämden çakmakdyr!<br />
Şeýlemi?! Emma Larin indi saña belet bolandyr, sen ahmal galdyñ,<br />
uzyn möjek, teletin, gaýyş!<br />
Baş oba müdiri özge çykalga görmän, janyny gutarmak üçin gapa<br />
garşy okduryldy. Köşkden gaçyp çykanda, ol: ”Atdaş” firmasyndan<br />
söýgüli jenap ýoldaş Prezidente”, ”Ýagşylyklar” firmasyndan jenap<br />
ýoldaş Prezidente säher gülleri” diýen ýazgyly gül desselerini<br />
gujaklaşyp, bu ýere il örmänkä bukdaklaşyp ýetip gelen pes boýly,<br />
kellesi ýylçyr, togalajyk we onuñ ýanyndaky ýüzi ýasy daýaw kişi<br />
394
ilen tas süsüşipdi. Bulary ozal nirede görenini ýatlajak bolup, ol bir<br />
dem eglendi. Larindir jenap ýoldaş Prezidentiñ öz generaly bilen<br />
yzyndan atylyp çykanlaryny görübem, ol äpet Kepjebaşa öwrülip<br />
ümdüzine tutdurdy, emma, arman, dem salym egleneni oña gymmat<br />
düşdi – ol kowguçylara atymyny berdi...<br />
Jenap ýoldaş Prezident onuñ yzyndan zemzen bolup kowdy, Köşgüñ<br />
daşyndaky bagyñ içinde zemzen Kepjebaşyñ yzyndan ýetdi, ikisi<br />
garpyşdylar; Kepjebaş birnäçe gezek Zemzen-hojaýyny çakyp ýetişdi,<br />
ýöne ol, çakylansoñ, az salym yranyp durýardy-da, ýene aýak üstüne<br />
galyp, agzyny hatap ýaly açýardy we Kepjebaşyñ üstüne topulýardy,<br />
bular uzak gidişdiler, ahyrsoñunda Zemzen-hojaýyn asgynlady.<br />
Kepjebaşyñ üstüne ölüm gorkusy edil şonda abandy, ol ahmal galdy,<br />
ýogsam Zemzen-hojaýyn bilen aldym-berdimli urşa giren dessine<br />
Lariniñ nirädir gürüm-jürüm bolandygyny ol bilmelidi. Ine, indi Larin<br />
onuñ arkasynda peýda boldy. Muny duýan Kepjebaşyñ sowuk teni<br />
elhenç titredi: Kişmir!<br />
Kepjebaş her zat etse-de, şondan soñ uzyn aýakly, togalak kelleli<br />
möjege öwrülen Larin oña birjik-de sypalga goýmady, elhenç haýallyk<br />
bilen öñe süýşmegini dowam etdi; ýylan öz işiniñ gaýdandygyny bildi,<br />
ol indi her näçe urunsa-da, çabalansa-da ýürekbulanç Kişmir öz<br />
barmaly ýerine – ýylanyñ iki garagyna barar, depesinden abanyp,<br />
onuñ gözlerine ýeter, ony indi hiç bir güýç öz ýolundan gaýtaryp<br />
bilmez. Ownuk ýyrtyjylaryñ içinden saýlanan Kişmir ata-baba<br />
ýörelgesine eýerip, garşydaşynyñ aman-zamanyny bermän,<br />
janhowluna urunýan ýylanyñ gözlerini elhenç lezzet bilen çomup<br />
iýmäge girişdi...<br />
Kepjebaş öz gözleriniñ ýakymsyz kitirdisini urnuplar, alaçsyz<br />
diñledi. Edil şol wagt niredendir bir ýerden uçup gelen äpet gara<br />
ýarganat onuñ üstüne dik ýokardan jagyrdap gaýtdy. Gele-gelmäşede,<br />
ýiti dyrnaklaryny çümdürip, ýylanyñ ter etinden gopardy,<br />
gaýtadan bat bilen inmek üçin ýene ýokary göterildi. Ýylan sessiz ah<br />
çekdi, ol Garasöýmez ýarganady tanady. Yzysüre bu ýere<br />
däbşenekläp gelen tüýi buýraja akja guzujyk onuñ üstaşyry göge<br />
towusdy-da, aşaklygyna ownujak ak möjege öwrülip syrady, onsoñ<br />
olar onuñ ýaraty gözüne, endamyndaky awaýan ýerlerine örç etdiler.<br />
395
Ak möjejikler tükeniksizdi, irginsizdi, iýijidi. Olaryñ öz tenindäki<br />
ýaralaryna, gözlerine hüjüm edişinden elheder alan Kepjebaşyñ<br />
Derwüş babanyñ belaly ak sakgaly ýadyna düşdi.<br />
Bu wagt ýylanyñ gözleriniñ ak ýagyndan göwnüni hoşlan Kişmir ony<br />
ownuk mör-möjeklere çekelemäge goýup, atan-satan ýöräp, Zemzenhojaýynyñ<br />
yzyndan ýetdi. Emma onuñ bilen gapdallaşyp ýöremek oña<br />
mundan soñ uzak miýesser etmedi, ýeñişden gylaw alan we tulum ýaly<br />
çişen Zemzen-hojaýyn bir aýlawda guýrugyny tarpyldadanda, Kişmir<br />
honda zyñlyp düşdi. Muña gahar edip, gaýtadan yzyndan ýetip,<br />
bardygyny bildirmek üçin Zemzen-hojaýynyñ guýrugyndan agyz<br />
salanda, ol bu irginsiz goşanç möjegi guýrugy bilen ýañadandan bir<br />
kakyp goýberdi welin, Kişmir garagörnüm ýere tozalanyp gitdi. Bu<br />
gezek onuñ ölmese-de, ölümligini tutandygyny, iñ bärkisi indi gaýdyp<br />
adam sypatyna girip bilmejegini Kepjebaş añlady. Zemzen-hojaýyn<br />
welin, göýä hiç zat bolmadyk ýaly yzyna-da garaman, abşanaklap,<br />
añrylygyna ýoluny dowam ediberdi. Otuñ-çöpüñ içinde urnup<br />
ýatyşyna Kepjebaş onuñ ýarganat-Kakabaý Garasöýmezi yzyna<br />
tirkäp, Köşge sümlüp barşyny, töweregini çala saýgarýan ýaraty<br />
gözleri bilen synlap, ah çekdi. Ol özüniñ adamlaryñ arasynda<br />
gutulgysyz şowsuzlyga uçrandygyny boýun almaly boldy, hopugyp,<br />
asmana ýüzüni öwürdi; şonda öz depesinden ýerläp uçup barýan<br />
guşjagazy saýgardy. Onýança-da guşjagaz onuñ üstüne çüñkündäki<br />
akja ýaglygyny gaçyrdy welin, ýylanyñ teni ýiti awuşap ugrady; ol<br />
ýaglygy-da, onuñ eýesini-de tanady – Abat!<br />
Onsoñ Kepjebaş diri galmak üçin soñky güýjüni jemläp, çabalandy,<br />
ysgynsyz diliniñ haçjasyny töwerek-daşyna somlady, adamlaryñ<br />
dünýäsini olaryñ özlerine goýup, bu ýerden baş alyp çykmagyñ<br />
ýoluny agtardy, iñ soñky deminde aşsa-da, dadyna ýetişjek harlanan<br />
guba çägeleri ýatlap, öñe ümzük atdy, towlandy.<br />
Köşgüñ aýnasyndan bolsa bu wagt biwagt gygyran horazy ýatladýan<br />
adam sesi belent ýañlanýardy:<br />
Gözüñ aýdyñ, uly ilim, oba-kent!<br />
Sen ýatyber, goragyñda elmydam,<br />
Gahrymanyñ – jenap ýoldaş Prezident!<br />
396
MAZMUNY<br />
BIRINJI BÖLÜM<br />
Anna agşamy 3<br />
Öweziñ ölümi 13<br />
Kepjebaş gowuny taşlaýar 35<br />
Harabadan çykan häkim 67<br />
Jenap ýoldaş Prezident 86<br />
Diller instituty 108<br />
”Çorbañ gursun, çöregimi zaýalady!” 142<br />
Tal Tagan 171<br />
Kelte bazar 182<br />
Kölege baýramy 197<br />
IKINJI BÖLÜM<br />
Enäniñ gözleginde 208<br />
Göçme paýtagt 234<br />
Ýylan jadysy 265<br />
Garañky çyralar 286<br />
Belli köçedäki näbelli jaý 303<br />
Ýoldaş Larin 315<br />
Ogurlanan agşam 324<br />
Çygly çuñluklar 341<br />
Paltahaky 358<br />
Kepjebaş, Zemzen we Kişmir 373<br />
397
Ak Welsapar, türkmen ýazyjysy<br />
1956 ýylda Türkmenistanda doguldy.<br />
1973 ýylda türkmen mekdebini,<br />
1979 ýylda Moskva Döwlet Universitetiniñ jurnalistika fakultetini,<br />
1989 ýylda Moskvanyñ Edebiýat institutynyñ Ýokary edebiýat<br />
kurslaryny bitirdi.<br />
1979-85 ýyllarda Türkmen televideniýesinde redaktor,<br />
1985-86 ýyllarda ”Magaryf” neshirýatynda uly redaktor,<br />
1986-87 ýyllarda Türkmenistan Ýazyjylar guramasynyñ rus dilindäki<br />
”Aşhabad” jurnalynyñ proza we publisistika bölüminiñ müdiri.<br />
1982 ýyldan SSSR Jurnalistler guramasynyñ,<br />
1987 ýyldan SSSR Ýazyjylar guramasynyñ agzasy.<br />
”Kepjebaş” romany ýazyjynyñ onunjy kitabydyr. Belli eserleri:<br />
”Gawunkelle”, ”Ahal aýak ýeterde”, ”Böwsülen tümlük”, ”Egri<br />
gylyç”, ”Tilkiler tiresiniñ ary”, ”Mülli Tahyryñ hudaýlygy”, ”Halkyñ<br />
haky” we beýlekiler.<br />
Türkmen çagalarynyñ we eneleriniñ agyr ýagdaýy, pagtanyñ<br />
monokulturasy, ýurtdaky kommunistik diktatura garshy makalalary,<br />
söz, metbugat, demokratik azatlyklar we adam hukuklary ugrundaky<br />
çykyshlary sebäpli 1993 ýylyñ 25-nji awgustynda Türkmenistan<br />
Ýazyjylar we Jurnalistler guramalaryndan çykaryldy. Resmi<br />
häkimiýetleriñ uzak yzarlamalaryndan, ýanamalaryndan soñra ýurdy<br />
terk etmäge mejbur boldy.<br />
Sweden Ýazyjylar guramasynyñ agzasy, şeýle-de Ýazyjylaryñ<br />
Halkara Pen-klubynyñ hormatly agzasy. Erkin döredijiligi üçin<br />
Halkara amerikan grantyna we Sweden Ýazyjylar guramasynyñ edebi<br />
stipendiýalaryna birnäçe gezek mynasyp boldy.<br />
398
Change language